Ер-сувдан фойдаланиш самарадорлигининг таҳлили - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Ер-сувдан фойдаланиш самарадорлигининг таҳлили

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

267 KB

Ер-сувдан фойдаланиш самарадорлигининг таҳлили Режа: 1. Таҳлилнинг аҳамияти, маҳсади ва вазифалари. 2. Қишлоқ хўжалик ерларидан фойдаланиш самрадорлигининг таҳлили 3. Қишлоқ хўжалик ерларида истеъмол қилинган сувдан фойдаланиш самарадорлигининг таҳлили. 4. Ер ва ундан фойдаланиш даражаси ўзгаришининг маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажми ўзгаришига таъсирининг таҳлили. 5. Сув ва ундан фойдаланиш даражаси ўзгаршининг ишлаб чиқариш ҳажми ўзгаришига таъсирининг таҳлили.

Таҳлилнинг аҳамияти, маҳсади ва вазифалари. Ер миллий бойликнинг асосий туридир. У қишлоқ хўжалигида асосий ишлаб чиқариш воситаси бўлиб ҳисобланади. Ўзбекистон Республикасининг «Ер кодекси» тўғрисидаги қонунининг 1-моддасида ундан Ватанимиз халқи ҳаёти, фаолияти ва фаровонлигининг асоси сифатида оқилона фойдаланиш зарурлиги қайд қилинган. Шу қоидага амал қилган ҳолда ҳар бир хўжалик юритувчи субъект (ширкат хўжалиги, фермер хўжалиги ва бошқалар) ерни асраши, авайлаши ва ундан самарали фойдаланиши зарур. Сувдан ҳам худди ерга ўхшаш авайлаб-асраб самарали фойдаланиш зарур. Қишлоқ хўжалик ерларидан ва сувдан самарали фойдаланиш хўжалик иқтисодиётини, оқибатда миллий иқтисодиётни ривожланишига сабабчи бўлади. Қишлоқ хўжалигига мўлжалланган ерлардан ҳамда сувдан оқилона самарали фойдаланиш - қишлоқ хўжалик маҳсулотларини ишлаб чиқаришни кўпайтириш орқали мамлакатда озиқ-овқат муаммосини ҳал қилишда ниҳоятда катта рол ўйнайди. Ушбу иқтисодий жараён аҳволидан фақат иқтисодий таҳлил орқали хабардор бўлиш мумкин. Ердан самарали фойдаланиш деганда 1 гектар (ёки 100 гектар) ҳисобига етиштирилган маҳсулот ҳажмининг ошишини, сувдан самарали фойдаланиш деганда 1 минг м 3 сув ҳажми ҳисобига олинган маҳсулот ҳажмининг (миқдорининг) ортишини тушунмоқ керак. Демак, 1 гектар ер майдони ва 1 минг м 3 сув ҳажми ҳисобига ишлаб чиқарилган маҳсулот ҳажмининг ошиши хўжалик бўйича ялпи ва соф маҳсулот ҳажмининг ошишига, оқибатда мамлакат ялпи ички маҳсулотининг кўпайишига, хуллас, мамлакат иқтисодиётини мустаҳкамланишига олиб келади. Шунинг учун ҳам ердан ва сувдан фойдаланиш даражасини чуқур таҳлил қилиб туриш иқтисодиёт тараққиёти нуқтаи назаридан катта аҳамиятга эга. Шу боис, Таҳлилнинг мақсади нимадан иборат?

Таҳлилнинг мақсади-қишлоқ хўжалигига яроқли бўлган ер ва сарф бўлган сувдан фойдаланиш даражасини ўрганиш асосида улардан фойдаланиш самарадорлигини янада ошириш учун мавжуд бўлган имкониятларни аниқлашдан иборат. Таҳлил мақсадига ўз олдида турган вазифаларни бажариш орқали эришади. Ер-сувдан фойдаланиш самарадорлиги таҳлилининг асосий вазифалари бўлиб, қуйидагилар ҳисобланади: 1. Қишлоқ хўжалигига яроқли ерлардан фойдаланиш даражасини аниқлаш; 2. Ерлардан фойдаланиш даражаси ўзгаришини нг сабабларини омилли таҳлил қилиш орқали аниқлаш; 3. Қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришига сарф бўлган сувдан фойдаланиш даражасини аниқлаш; 4. Сувдан фойдаланиш даражасининг ўзгаришини омилли таҳлил қилиш ва ўзгаришига объектив баҳо бериш; 5. Ердан ва сувдан фойдаланиш даражасини яхшилаш учун мавжуд имкониятларни кўрсатиш ва жалб этиш бўйича таклифлар бериш. Қишлоқ хўжалик ерларидан фойдаланиш самрадорлигининг таҳлили. Қишлоқ хўжалигида ер ресурсларидан самарали ва оқилона фойдаланиш бугунги куннинг энг долзарб муаммоларидан бири бўлиб ҳисобланади. Ердан фойдаланиш даражаси ошган сайин маҳсулот ҳажми кўпайиб, ишлаб чиқариш самарадорлиги ошиб, оқибатда иқтисодиёт мустаҳкамланиб боради. Шунинг учун ҳам, ердан фойдаланиш даражасини узлуксиз равишда таҳлил қилиб туриш зарур. Ердан фойдаланиш самарадорлиги деганда нима тушунилади? Бир бирлик ер майдони ҳисобига етиштирилган маҳсулот ҳажми ердан фойдаланиш самарадорлиги деб тушунилади. Демак, ердан фойдаланиш самарадорлиги 1 ёки 100 гектар майдон ҳисобига етиштирилган маҳсулот билан ифодаланади.

Ердан фойдаланиш самарадорлиги асосан қуйидаги умумлаштирувчи кўрсаткичлар орқали ифодаланади: 1) Бир ёки юз гектар ҳисобига етиштирилган ялпи маҳсулот ҳажми; 2) Бир ёки юз гектар ҳисобига олинган ялпи даромад (соф маҳсулот) ҳажми; 3) Бир ёки юз гектар ҳисобига олинган соф даромад (фойда) ҳажми. Ушбу кўрсаткичлар ер маҳсулдорлиги деб ҳам аталади. Ялпи маҳсулот ҳажми (ялпи даромад ҳажми) ни ер майдонига (М) бўлиш орқали саарадорликнинг асосий умумлаштирувчи кўрсаткичлари аниқланади, яъни қуйидаги формулалардан фойдаланиб, аниқлаш мумкин: ЕРМ=; М ЯМ   ЕРМ= ; М ЯД   ЕРМ= ; М СD   Бунда, ЕРМ-ер маҳсулдорлиги даражаси;  ЯМ-ялпи маҳсулот  ЯД-ялпи даромад  СД-соф даромад  М- жами ер майдони Ер маҳсулдорлигини қайси майдонга нисбатан ҳисоблаш тўғрироқ бўлали? Агар, ишлаб чиқариш йўналиши бир экин турига мослашган бўлса, ялпи маҳсулотни экинзор майдонига, агар хар хил йўналиш экинлари бўйича маҳсулот етиштирилган бўлса, кадаст майдонга бўлиш орқали аниқлаш тўғрироқ бўлади. Кадастр майдон қандай аниқланади? Кадастр майдон хар бир экиннинг физик майдони ўлчамини (ФМ) кадастр майдонга айлантириш коэффицентига (КМАК) кўпайтириб, натижаларини жамлаш орқали аниқланади:  (ФМ·КМАК)

Кадастр майдонга айлантириш коэффиценти қандай топилади? Ҳар бир экин тури бўйича 1гектар майдон ҳисобига олинган ялпи маҳсулот ҳажмини (БГМ) шулар орасида энг юқори даражага эга бўлган майдон кўрсаткич и ҳажмига (БГЮМ) бўлиш орқали аниқланади: КМАК=БГЮМ БГМ 1 гектар майдон ҳисобига олинган ялпи маҳсулот ҳажми кўрсаткичлари орасида энг юқори даражага эга бўлгани 1 коэффицентга (ёки 100 баллга) тенг деб олинади, қолганларини нг кадастр майдонга айлантириш коэффиценти ҳар доим бирдан кам бўлади. Биз ялпи маҳсулот (ЯМ) бўйича ҳисобланган ер маҳсулдорлиги (1 га ҳисобига етиштирилган ялпи маҳсулот) мисолида таҳлилни кўриб чиқамиз. Биринчи навбатда, ер маҳсулдорлигининг ўзгариши аниқланади. Бунинг учун ҳисобот йилидаги ер маҳсулдорлиги даражасидан (  ЯМ 1 :М 1 ) базис йилидаги (ёки режалаштирилган) ер маҳсулдорлиги даражасини (  ЯМ 0 :М 0 ) чегириб ташлаш керак: ЯМ М М ЯМ М ЯМ , 0 0 1 1        Ушбу ўзгариш икки омилнинг таъсири остида юзага келган: 1) Қишлоқ хўжалигига мўлжалланган ер майдонининг ўзгариш ҳисобига (кадастр майдонининг ўзгариши ҳисобига); 2) Ялпи маҳсулот ҳажмининг ўзгариши ҳисобига; Ушбу омилларнинг таъсирини «Занжирли боғланиш» усулидан фойдаланиб, аниқлаймиз. Омиллар таъсирини ҳисоблашдан олдин «Шартли ер маҳсулдорлиги» кўрсаткичини аниқлаб олиш зарур. «Шартли ер маҳсулдорлиги» кўрсаткичини аниқлаш учун базис йилидаги ялпи маҳсулот ҳажмини (ЯМ 0 ) ҳисобот йилидаги ер майдонига (М 1 ) бўлиш керак: ЕРМ Ш= 1 0 М ЯМ  

Шундан кейин ер маҳсулдорлиги даражасининг ўзгаришига омилларнинг таъсири аниқланади. Ердан фойдаланиш самарадорлигининг ўзгаришига ер майдони ўзгаришининг таъсирини аниқлаш учун «Шартли ер маҳсулдорлиги» даражасидан базис даврдаги (ёки режадаги) ер маҳсулдорлиги даражаси чегириб ташланади:М М ЯМ М ЯМ       0 0 1 0 Ердан фойдаланиш самарадорлигининг ўзгаришига ялпи маҳсулот ҳажми ўзгаришининг таъсирини аниқлаш учун ҳисобот йилидаги ер маҳсулдорлиги даражасидан шартли ер маҳсулдорлиги даражаси чегириб ташланади: ЯМ М ЯМ М ЯМ        1 0 1 1 Ушбу икки омил таъсирларининг йигиндиси ер маҳсулдорлиги даржасининг умумий ўзгаришига тенг келиши керак:  м   ям =   м , ям Энди, 13-жадвалда келтирилган малумотлардан фойдаланиб фермер хўжалиги бўйича ер маҳсулдорлигининг таҳлилини етиштирилган пахта ва буғдой мисолида кўриб чиқамиз. жадвал Ер маҳсулдорлигини ҳисоблаш учун зарур бўлган маълумотлар т/р Кўрсаткичлар Пахта Буғдой Базис йили Ҳисобот йили Базис йили Ҳисобот йили 1 Экин майдони, га 160 158 257 257 2 Ҳосилдорлиги, ц/га 22,5 23,9 45 57 3 Ялпи ҳосил, ц 3600 3783 11565 14692 4 1ц маҳсулотни таққослаш баҳоси (базис йилини ки ), сў м 17890 17890 4463 4463 5 Ялпи маҳсулот (таққос.баҳода) , 64404 67678 51614 65570

минг сўм 6 1 гектар ҳисобига олинган ялпи маҳсулот, минг сўм 402,5 428,3 200,8 255,1 7 Кадаст майдонга айлантириш коэффиценти 1,0 1,0 0,5 0,6 8 Кадастр майдон,га (1қатор х 7 қатор) 160 158 128,5 154 Биринчи навбатда , жадвалдаги маълумотлар асосида ердан фойдаланиш самарадорлиги даражаси ва унинг ўзгариш аниқланади: Базис йили учун 1, 402 5, 288 116018 5, 128 160 51614 64404 0 0 0         М ЯМ ЕрМ минг сўм Ҳисобот йили учун 1, 427 312 133248 154 158 65570 67678 1 1 1         М ЯМ ЕрМ минг сўм Умумий ўзгариши: 25 1, 402 1, 427 5, 288 116018 312 133248 0 0 1 1           М ЯМ М ЯМ минг сўм Демак, 1 гектар ер майдони ҳисобига етиштирилган ялпи маҳсулот ҳисобот йилида 427,1 минг сўмни, базис йилида 402,1 минг сўмни ташкил қилган, натижада ер маҳсулдорлиги даражаси ҳисобот йилида базис йилига нисбатан 25 минг сўмга ёки 6,2 % га ошган. Ушбу ўзгариш юқорида қайд қилганимиздек, икки омил ҳисобига юзага келган. 1-омил-кадастр майдон ўзгаришининг таъсири: 3, 30 1, 402 8, 371 5, 288 116018 312 116018 0 0 1 0           М ЯМ М ЯМ минг сўм

Демак, кадастр майдоннинг 23,5 гектарга ошиши натижасида 1 гектар ҳисобига олинган ялпи маҳсулот ҳажми (ер маҳсулдорлиги) ҳисобот йилида базис йилига нисбатан 30,3 минг сўмга ёки 7,5 % га камайган. 2-омил - ялпи маҳсулот ҳажми ўзгаришининг таъсири: 3, 55 8, 371 1, 427 312 116018 312 133248 1 0 1 1            М ЯМ М ЯМ минг сўм Демак, ҳисобот йилида базис йилига нисбатан ялпи маҳсулот ҳажмининг 17230 минг сўмга ошиши натижасида 1 гектар ҳисобига етиштирилган ялпи маҳсулот ҳажми 55,3 минг сўмга ёки 14,8 % га ошган. Демак, ер маҳсулдорлиги даражасининг ошиши асосан ялпи маҳсулот ҳажмининг ошиши натижасида юзага келган. Ялпи даромад ва соф даромад асосида ҳисобланадиган ердан фойдаланиш самарадорлик кўрсаткичларини таҳлил қилиш тартиби (усули) юқорида баён қилинган тартибдан фарқ қилмайди, шунинг учун уларни таҳлилига бу ерда тўхталмадик. Таҳлил қилмоқчи бўлсангиз ялпи маҳсулот кўрсаткичи ўрнига ялпи даромад ёки соф даромад кўрсаткичини қўйиб амалга оширинг. Кадастр майдон ўзгармасдан қолади. Қишлоқ хўжалик ерларида истеъмол қилинган сувдан фойдаланиш самарадорлигининг таҳлили. Ўзбекистонда 1 йилда ўртача 60 млрд куб метр сув истемол қилинади, унинг 90% қишлоқ хўжалигида, қолган қисми эса аҳоли таъминоти, саноат, қурилиш ва халқ хўжалигининг бошқа тармокларида истеъмол қилинади. Мамлакатимизда фойдаланилаётган сув ресурсларининг 10-12 фоизигина Республикамиз худудида шаклланади, қолган 88-90 фоизи эса қўшни давлатлардан оқиб келади (33.152). Шунинг учун ҳам истеъмол қилинаётган сувни тежаш ва самарали фойдаланиш масаласи ҳар бир хўжалик олдида турган энг асосий вазифалардан биридир. Шу нуқтаи назардан ҳар бир хўжаликда сув билан таъминланиш ва айниқса, ундан

фойдаланиш ахволидан хабардор бўлиб туриш зарур. Ушбу ахволдан иқтисодий таҳлил орқали хабардор бўлиш мумкин. Шунинг учун уларнинг даражасини узлуксиз равишда таҳлил қилиб туриш орқали қўйилган мақсадга эришиш мумкин. Сув билан таъминланиш даражасининг таҳлили ҳисобот ва базис йиллардаги кўрсаткичларни ўзаро солиштириб, фарқини аниқлашдан бошланади. Ҳисобот йилидаги сув билан таъминланиш даражаси кўрсаткичини базис йилидаги ёки режалаштирилган кўрсаткичи билан солиштириб, унинг ўзгариши мутлақ ва нисбий кўрсаткичларда аниқланади. Сўнгра омилларнинг таъсири аниқланиб, сув билан таъминланиш даражасига баҳо берилади. Сув билан таъминланиш даражаси қандай аниқланади? Сув билан таъминланиш даражаси (СТД) сарф бўлган жами сув (минг куб метр ҳисобидаги) ҳажмини (ЖСҲ) жами майдонга (ЖМ) бўлиш орқали аниқланади: СТД= ЖМ ЖСХ Ушбу кўрсаткич 1 гектар майдонга сарф бўлган сув ҳажмини ифодалайди. Ҳисобот йилида 1 гектар майдонга сарф бўлган сув ҳажмини режадаги ёки ўтган йилда сарф бўлган сув ҳажмига солиштириб, сув билан таъминланиш даражасининг ўзгариши аниқланади:   0 0 1 1 ЖМ ЖСХ ЖМ ЖСХ ССХ ЖМ ,  Ушбу ўзгариш қуйидаги икки омил ҳисобига юзага келади. 1) Жами майдон ўлчамининг ўзгариши ҳисобига; 2) Сарф бўлган сув ҳажмининг ўзгариши ҳисобига. Омиллар таъсирини «Занжирли боғланиш» усулидан фойдаланиб, аниқлаймиз. Омиллар таъсирини аниқлашдан олдин «Шартли сув ҳажми» кўрсаткичини ҳисоблаш керак. Бу кўрсаткични аниқлаш учун базис йилида

сарф бўлган жами сув ҳажмини ҳисобот йилидаги майдоннинг жамига бўлиш керак (ЖСХ 0 :ЖМ 1 ). Шундан кейин сув билан таъминланиш даражасининг ўзгаришига омилларнинг таъсирини аниқлаш мумкин. Ер майдон ўлчами ўзгаришининг таъсирини аниқлаш учун 1 гектар майдонга сарф бўлган шартли сув ҳажми кўрсаткичидан базис йилидаги (ёки режадаги) кўрсаткичини чегириб ташлаш керак:   0 0 1 0 ЖМ ЖСХ ЖМ ЖСХ ЖМ  Сарф бўлган сув ҳажми бўйича ўзгаришининг таъсирини аниқлаш учун ҳисобот йилида 1 гектар майдонга сарф бўлган сув ҳажми кўрсаткичидан шартли сув ҳажми кўрсаткичини чегириб ташлаш керак:   1 0 1 1 ЖМ ЖСХ ЖМ ЖСХ ЖСХ  Шу икки омил таъсирларининг йиғиндиси сув билан таъминланиш кўрсаткичининг умумий ўзгаришига тенг келиши керак. Шундан сўнг омиллар таъсирига баҳо берилиб, имкониятлар кўсатилади. Таҳлил жараёнида сувдан фойдаланиш самарадорлиги даражасининг ўзгаришига алоҳида эътибор бериш зарур. Сувдан фойдаланиш самарадорлиги қайси кўрсаткич орқали ифодаланади? Ушбу кўрсаткич 1 минг М 3 сув ҳажми ҳисобига олинган маҳсулот ҳажми билан ифодаланади. Буни аниқлаш учун 1 гектардан олинган маҳсулот миқдорини (Х) 1 гектар учун сарф бўлган сув ҳажмига (СС) бўлиш керак: СС Х С  Бунда, С-сувдан фойдаланиш кўрсаткичи (1 минг кубометр сув ҳисобига олинган маҳсулот). Ҳисобот йилидаги сувдан фойдаланиш самарадорлик кўрсаткичидан базис йилидаги кўрсаткичини чегириб ташлаш орқали унинг ўзгариши (ошган ёки камайганлиги) аниқланади:

Х СС СС Х СС Х С С , 0 0 1 1 0 1     Формуладан кўриниб турибдики, сувдан фойдаланиш самарадорлиги даражасининг ўзгаришига икки омил таъсир қилади: 1) 1 гектар майдон ҳисобига сарф бўлган сув ҳажмининг ўзгариши; 2) 1 гектар майдондан олинган маҳсулот миқдорининг (ёки ҳосилдорликнинг) ўзгариши. Ушбу омилларнинг сув дан фойдаланиш самарадорлигининг ўзгаришига таъсирини «Занжирли боғланиш» усулидан фойдаланиб аниқлаймиз. Омиллар таъсирини аниқлашдан олдин сувдан фойдаланиш самарадорлигининг шартли кўрсаткичини аниқлаб олиш зарур. Буни базис йилида 1 гектар ҳисобига олинган маҳсулот миқдорини ҳисобот йилида 1 гектарга сарф бўлган сув ҳажмига бўлиш орқали аниқлаш мумкин: 1 0 СС Х СШ  Шундан кейин омилларнинг сувдан фойдаланиш самарадорлигининг ўзгаришига таъсири аниқланади: 1 гектар ҳисобига сарф бўлган сув ҳажми бўйича ўзгаришининг таъсири қуйидагича аниқланади: СС СС Х СС Х   0 0 1 0 Сувдан фойдаланиш самарадорлигининг ўзгаришига ҳосилдорлик ўзгаришининг таъсири қуйидагича аниқланади. Х СС Х СС Х   1 0 1 1 Шу икки омил таъсирларининг йиғиндиси сувдан фойдаланиш самарадорлиги кўрсаткичининг ўзгаришига тенг келиши керак. Сувдан фойдаланиш самарадорлиги даражасининг ўзгаришига омиллар таъсирини аниқлашни формула орқали кўрсатдик. Ҳурматли талаба! Ҳар бир омилнинг таъсирини аниқлаш тартибини (қоидасини) ўзингиз ёзма равишда баён қилинг.

Энди, фермер хўжалиги мисолида сувдан фойдаланиш самарадорлигининг таҳлилини юқорида баён қилинган усул асосида амалга оширамиз. Буни қуйидаги 14-жадвалдан кўриш мумкин. жадвал Пахтачиликда сувдан фойдаланиш самарадорлигининг таҳлили т/р Кўрсаткичлар Базис йили Базис йилидаги ҳ осилдорлик ва ҳисобот йилидаги 1 га сув сарфи бўйича Ҳисобо т йили Ўзгари ш (+,-) Ш.Ж ўзгариши 1 гектарга сарф бўлган сув ҳажми ҳисобига 1 гектардан олинган ҳосил ҳисобига 1 Бир гектарга сарфланган сув ҳажми, минг М 3 11 9,6 9,6 -1,4 Х Х 2 1 гектардан олинган ҳосил (ҳосилдорлик ), ц/га 22,5 22,5 23,9 +1,4 Х Х 3 Бир минг М 3 сув ҳисобига олинган ҳосил, кг (2 қат:1 қат) 204,5 234,4 248,9 +44,4 +29,9 +14,5

жадвалдан кўриниб турибдики, фермер хўжалигида етиштирилган пахтага сарф бўлган сувнинг самарадорлиги даражаси ҳисобот йилида кескин ошган, яъни 1 минг м 3 сув ҳисобига олинган пахта миқдори 44,4 кг га ёки 21,7 % га ошган: 4, 44 5, 204 9, 248 11 5, 22 6,9 9, 23 0 0 1 1        СС Х СС Х кг Сувдан фойдаланиш самарадорлигининг ошишига икки омил ҳам ижобий таъсир қилган. Шу жумладан 1 гектар пахта майдони ҳисобига сарф бўлган сув ҳажмининг камайиши 1 минг М 3 сув ҳисобига олинган пахта ҳосилини 29,9 кг га ошишига олиб келган: 9, 29 5, 204 4, 234 11 5, 22 6,9 5, 22 0 0 1 0       СС Х СС Х кг Пахта ҳосилдорлиги базис йилига нисбатан 1,4 ц га ошган. Бу эса ўз навбатида 1 минг М 3 сув ҳисобига олинган пахта ҳосилини 14,5 кг га ошишига сабабчи бўлган. 5, 14 4, 234 9, 248 6,9 5, 22 6,9 9, 23 1 0 1 1        СС Х СС Х кг Хуллас, икки омилнинг ижобий таъсири остида пахтачиликда сувдан фойдаланиш самарадорлиги даражаси ҳисобот йилида базис йилига нисбатан 21,7 % га кўтарилган. Сувдан фойдаланиш даражасининг ошиши пахта ялпи ҳосилининг кескин кўпайишига сабабчи бўлган. Ушбу омилнинг таъсири 5 .5. параграфда келтирилган. Ер ва ундан фойдаланиш даражаси ўзгариши нинг маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажми ўзгаришига таъсирининг таҳлили. Маҳсулот ишлаб чиқаришни кўпайтириш барча ресурслар билан таъминланиш ва айниқса , улардан фойдаланиш даражасига кўп жиҳатдан боғлиқ бўлади. Шулар орасида ер асосий ишлаб чиқариш воситаси тариқасида муҳим ўринни эгаллайди.

Ер ҳажми ва унинг маҳсулдорлиги ошиб борган сайин маҳсулот ҳажми ҳам ошиб боради. Демак, маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмининг ўзгаришига ер майдони ва ундан фойдаланиш даражасининг ўзгариши бевосита таъсир қилади. Шу икки омил кўпайтмаларининг йиғиндиси ҳар доим ялпи маҳсулот ҳажмига тенг бўлади (МР) Ушбу омилларнинг маҳсулот ҳажмининг ўзгаришига таъсирини «кўрсаткичлар фарқи (фарқлаш)», «занжирли боғланиш» усулларидан фойдаланиб аниқлаш мумкин. Биз «занжирли боғланиш» усулидан фойдаланиб, таҳлилни амалга оширдик. Биринчи навбатда, ялпи маҳсулот ҳажмининг ўзгаришини қуйидаги формуладан фойдаланиб аниқлаш зарур: М 1 Р 1 -М 0 Р 0 =МР  Бу ерда , М 1, М 0 – мос ҳолда ҳисобот ва базис йилларидаги қишлоқ хўжалигига мўлжалланган ер майдони (га ҳисобида): Р 1, Р 0 – мос ҳолда ҳисобот ва базис йилларидаги ер маҳсулдорлиги кўрсаткичлари (1 гектар ҳисобига олинган ялпи маҳсулот ҳажми). Ушбу формуладан кўриниб турибдики, қишлоқ хўжалиги ялпи маҳсулоти ҳажми қуйидаги икки омил таъсири остида ўзгаради: 1) Кишлоқ хўжалиги ерлари майдонининг ўзгариши ҳисобига: 2) Ер маҳсулдорлиги даражасининг ўзгариши ҳисобига. Ялпи маҳсулот ҳажмининг ўзгаришига ушбу омилларнинг таъсирини аниқлашдан олдин « шартли ялпи маҳсулот » ҳажмини ҳисоблаб олиш зарур. Бу кўрсаткични аниқлаш учун ҳисобот йилидаги қишлоқ хўжалигига мўлжалланган ер майдонини базис йилидаги ер маҳсулдорлиги даражасига кўпайтириш керак: М 1  Р 0 Шундан кейин ялпи маҳсулот ҳажмининг ўзгаршига омиллар таъсири аниқланади.

1-омил-ер майдони ўзгаришининг таъсири: Ушбу омилнинг ишлаб чиқарилган ялпи маҳсулот ҳажмининг ўзгаришига таъсирини аниқлаш учун «шартли ялпи маҳсулот» дан базис йилидаги ялпи маҳсулотни чегириб ташлаш керак. М 1 Р 0 -М 0 Р 0 =М  2-омил-ер маҳсулдорлиги даражаси ўзгаришининг таъсири: Ушбу омилнинг ишлаб чиқарилган ялпи маҳсулот ҳажмининг ўзгаришига таъсирини аниқлаш учун ҳисобот йилидаги ялпи маҳсулотдан шартли ялпи маҳсулотни чегириб ташлаш керак. М 1 Р 1 -М 1 Р 0 = Р  Ушбу омиллар таъсирларининг йиғиндиси ялпи маҳсулот ҳажмининг умумий ўзгаришига тенг келиши керак: (М 1 Р 1 -М 0 Р 0 )= (М 1 Р 0 -М 0 Р 0 ) + (М 1 Р 1 -М 1 Р 0 ) Ю қорида келтирилган малумотлар асосида ишлаб чиқарилган ялпи маҳсулот ҳажмининг ўзгаришига омиллар таъсирининг таҳлилини хўжаликнинг ҳисобот материаллар асосида кўриб чиқамиз (материаллар 13- жадвалда келтирилган). Ҳисобот йилида ишлаб чиқарилган ялпи маҳсулот ҳажмини базис йилидаги ҳажмига солиштириб, ўзгариши аниқланади: (М 1 Р 1 -М 0 Р 0 )=312  427,1-288,5  402,1=133248-116018=+17230 минг сўм Демак , ялпи маҳсулот ҳажми таҳлил қилинаётган даврда 17230 минг сўмга кўпайган. Бунга қуйидаги икки омил таъсир қилган: 1-омил-ер майдони ҳажми ўзгаришининг таъсири:

(М 1 Р 0 -М 0 Р 0 )=312  402,1-288,5  402,1=125455-116018=+9437 минг сўм Демак, ҳисобот йилида базис йилига нисбатан ер майдонининг 23,5 гектарга кўпайиши натижасида ялпи маҳсулот ҳажми 9437 минг сўмга ошган. 2-омил –ер маҳсулдорлиги даражаси ўзгаришининг таъсири: (М 1 Р 1 -М 1 Р 0 )=312  427,1-312  402,1=133248-125455=+7793 минг сўм Демак, 1 гектар ер майдони ҳисобига етиштирилган ялпи масулот ҳажмининг 25 минг сўмга (427,1-402,1) кўпайиши натижасида ялпи маҳсулот ҳажми ҳисобот йилида базис йилига нисбатан 7793 минг сўмга кўпайган. Ушбу таҳлилнинг натижасини жадвалдан кўриш мумкин. жадвал Ер ва ундан фойдаланиш даражаси ўзгаришининг ялпи маҳсулот ҳажми ўзгаришига таъсирининг таҳлили. т/ р Кўрсаткичлар Базис йили Ҳисобот йилидаги ер майдони ва базис йилидаги ер маҳсулдорлиги бўйича Ҳисобо т йили Ўзгариш и (+,-) Шу жумладан ўзгариши Ер майдони ҳисобига Ер маҳсул- дорлиги ҳисобига 1 Қишлоқ хўжалигига мўлжалланган ерлар, га 288,5 312 312 +23,5 Х Х 2 Ер маҳсулдорлиги, минг сўм 402,1 402,1 427,1 +25 Х Х

3 Қишлоқ хўжалиги ялпи маҳсулоти, минг сўм 11601 8 125455 133248 +17230 +9437 +7793 жадвалдан кўриниб турибдики, ер майдони ва ердан фойдаланиш даражасининг ўзгариши билан ялпи маҳсулот ҳажмининг ўзгариши орасида бевосита боғлиқлик мавжуд. Ушбу омиллар даражаларининг ошиши ялпи маҳсулот ҳажмининг ўзгаришига ижобий таъсир қилган, натижада ялпи маҳсулот ҳажмини кўпайишига сабабчи бўлган. Икки омил ҳам ялпи маҳсулот ҳажмининг ўзгаришига ижобий таъсир қилган, натижада ялпи маҳсулот ҳажми ҳисобот йилида базис йилига нисбатан 17230 минг сўмга кўпайган. Демак, ишлаб чиқарилган қишлоқ хўжалик маҳсулотларининг физик миқдори ошган. Ялпи маҳсулот ҳажмини кўпайтириш имкониятлари бўлиб, қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришига яроқли бўлган ер майдонини кўпайтириш, айниқса , ердан фойдаланиш даражасини ошириш ҳисобланади. Сув ва ундан фойдаланиш даражаси ўзгаршининг ишлаб чиқариш ҳажми ўзгаришига таъсирининг таҳлили. Сув ҳажми ва ундан фойдаланиш самарадорлиги ишлаб чиқариш ҳажмига бевосита таъсир қилувчи омиллар бўлиб ҳисобланади. Шу икки омил кўпайтмаларининг йигиндиси ялпи хосилга тенг бўлади: ЖСҲ  С = ЯҲ Бунда, ЖСҲ- сарф бўлган жами сув ҳажми ( минг м 3 ҳисобида) С- 1 минг м 3 ҳисобига олинган маҳсулот микдори ЯҲ- етиштирилган ялпи хосил микдори.

Таҳлил жараёнида биринчи навбатда ялпи хосил микдорининг ўзгариши аниқланади: (ЖСҲ 1  С 1 ) – (ЖСҲ 0  С 0 )=  ЖСҲ, С Сўнгра омиллар таъсири «Занжирли боғланиш» усули ёрдамида аниқланади: 1-омил – сарф бўлган жами сув ҳажми ўзгаришининг таъсири: Буни аниқлаш учун «Шартли ялпи хосил» микдори кўрсаткичидан (ЖСҲ 1  С 0 ) базис йилидаги ялпи хосил микдори чегириб ташланади. ( ЖСҲ 1  С 0 ) – ( ЖСҲ 0  С 0 ) =   ЖСҲ. Шартли ялпи хосил микдори (ЯҲ Ш ) кандай аниқланади? Ҳисобот йилида сарф бўлган жами сув ҳажмини (ЖСҲ 1 ) базис йилида 1 минг м 3 сув ҳисобига олинган маҳсулот микдорига (С 0 ) кўпайтириш оркали аниқланади. ЖСҲ 1  С о = ЯҲ Ш . 2-омил - сувдан фойдаланиш самарадорлиги (1 минг м 3 сув ҳисобига олинган маҳсулот миқдори) ўзгаришини нг таъсири. Ушбу омилнинг таъсирини аниқлаш учун ҳисобот йилидаги ялпи ҳосил миқдоридан шартли ялпи ҳосил миқдорини чегириб ташлаш керак: (ЖСҲ 1 · С 1 )-(ЖСҲ 1 · С о )=   с Ушбу икки омил таъсирларининг йиғиндиси ялпи ҳосил миқдорининг умумий ўхгаришига тенг келиши шарт. Шундан кейин омилларнинг таъсирларига баҳо бериб, хулоса чиқариш керак. Ю қорида баён қилинган усул ёрдамида фермер хўжалиги мисолида пахта ялпи ҳосили, сарф бўлган сув ҳажми ва 1 минг м 3 сув ҳисобига олинган пахта микдори кўрсаткичлари орасидаги боғли қ ликни нг омилли таҳлилини 16-жадвал маълумотлари асосида к ў риб чи қ амиз. жадвал

Пахта ялпи ҳосили ўзгаришига сув ва ундан фойдаланиш даражаси ўзгаришининг таъсирини таҳлили. № Кўрсатгичлар Базис йили Ҳисобот йилидаги жами сув ҳажми ва базис йилидаги сувдан фойдаланиш даражаси бўйича. Ҳисо - бот йили Ўзгар иши (+, -) Шу жумладан омиллар таъсири Сув ҳаж- минин г ўзгари ши ҳи- собига Сувдан фойдала- ниш самара- дорлиги ҳисобига 1 Сарф бўлган жами сув ҳажми, минг м 3 1760 1517 1517 -243 Х Х 2 1 минг м 3 ҳисобига олинган пахта миқдори, кг 204,5 204,5 248,9 +44,4 Х Х 3 Пахта ялпи хосили, ц 3600 3102 3776 +176 -498 +674 16-жадвалдан кўриниб турибдики, пахта ялпи хосили ҳисобот йилида базис йилига нисбатан 176 ц .га кўпайган. (ЖСҲ 1  С 1 )-(ЖСҲ 0  С 0 )=(1517  0,2489)-(1760  0,2045)=3776-3600=+176ц. Бу ўзгариш бир омилнинг ижобий, иккинчисининг салбий таъсири остида юзага келган. Сарф бўлган жами сув ҳажми ҳисобот йилида базис йилига нисбатан 243 минг м 3 га камайган, натижада шу омил ҳисобига етиштирилган пахта ялпи ҳосили 498 ц.га камайган:

(ЖСҲ 1  С 0 )-(ЖСҲ О  С 0 )=(1517  0,204,5)-(1760  0,204,5)=3102-3600=-498ц. Сувдан фойдаланиш самарадорлиги даражаси ошган, яъни 1 минг м 3 сув ҳисобига етиштирилган пахта ҳосил 44,4 кг га кўпайган, натижада шу омил ҳисобига пахта ялпи хосили 674 ц.га ошган: (ЖСҲ 1 -С 1 )-(ЖСҲ 1  С 0 )=(1517  0,2489)-(1517  204,5)=3776-3102=+674ц Демак, сувдан фойдаланиш самарадорлиги даражасининг ошиши ҳар доим ишлаб чиқариш ҳажмининг ошишига сабабчи бўлади. Ушбу омилнинг таъсирини «кўрсаткичлар фарқи» усули орқали ҳам аниқлаш мумкин. Бунинг учун ҳисобот йилидаги сувдан фойдаланиш самарадорлиги билан базис йилидаги самарадорлиги орасидаги фарқни (С 1 -С 0 ) ҳисобот йилида сарф бўлган жами сув ҳажмига кўпайтириш керак: (С 1 -С 0 )  ЖСҲ 1 =(0,2489-0,204,5)  1517=+674ц. Хулосалар Ер-сув ресурслари ва улардан фойдаланиш самарадорлиги билан боғлиқ бўлган асосий масалалар таҳлили ушбу бобда етарли даражада ёритилди. Ушбу мавзуни талаба яхши ўзлаштириб олиш учун, унга дарсликда келтирилган мавзуни ўқиб, яхши ўзлаштиришини ҳамда унда келтирилган назарий саволларга жавоб тайёрлашини ва машқни мустақил ўзи бажаришини, қийинчилик туғилган тақдирда, устозига мурожаат қилишини тавсия қиламиз.

Адабиётлар рўйхати : 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси . Тошкент- «Ўзбекистон», 1992 2. Ўзбекистон Республикасининг «Ўзбекистон Республикасида корхоналар тўғрисида»ги қонуни. Т.: «Ўзбекистон», 1992 3. Ўзбекистон Республикасининг «Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида»ги Қонуни. - Қишлоқ хўжалигида ислоҳатларни чуқурлаштиришга доир қонун ва меъёрий ҳужжатлар тўплами (2-кисм). Тошкент-1998й. 4. Ўзбекистон Республикасининг «Аудиторлик фаолияти тўғрисида»ги Қонуни. 5. Ўзбекистон Республикасининг «Фермер хўжалиги тўғрисида» ги Қонуни (янги таҳрири). – Халқ сўзи газетаси, 2004 й. 6. Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Фермер хўжаликларини ривожлантириш Консепцияси тўғрисида» ги 2003 йил 27-октябрдаги ПФ– 3342–сонли Фармони. 7. Ўзбекистон Республикаси Президентининг «2005-2007 йилларда фермер хўжаликларини жадал ривожлантиришга қаратилган таклифлар тайёрлаш бўйича махсус камиссия тўзиш тўғрисида» ги Фармойиши. – Халқ сўзи, 2004йил 5 ноябр. 8. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2007 йил 4 – апрелдаги «Аудиторлик фаолиятини янада такомиллаштириш ҳамда улар кўрсатаётган хизматлар сифати учун жавобгарликни ошириш тўғрисида»ги қарори. 9. Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Қишлоқ хўжалигида иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштиришнинг энг муҳим йўналишлари тўғрисида» ги 2003 йил 24 мартдаги фармони. «Ҳалк сўзи» 2003 йил март. 10. Каримов И.А. – Янгиланиш ва барқарор тараққиёт йўлидан янада изчил ҳаракат қилиш, халқимиз учун фаровон турмуш шароити яратиш – асосий вазифамиздир . “Халқ сўзи”, 2007 йил 14 фе в рал.

Похожие

Асосий ишлаб чиқариш воситалари билан таъминланиш ва улардан фойдаланиш самарадорлигининг таҳлили

Ер-сув ресурслари ва улардан самарали фойдаланиш

Моддий ресурслар билан таъминланиш ва улардан фойдаланиш кўрсаткичларининг таҳлили

Суғоришда ер ости ва сизот сувларидан фойдаланиш. Маҳаллий оқимлар

Сувдан фойдаланишни тартибга солувчи конун ва меъёрий хужжатлар