Суғоришда ер ости ва сизот сувларидан фойдаланиш. Маҳаллий оқимлар - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Суғоришда ер ости ва сизот сувларидан фойдаланиш. Маҳаллий оқимлар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

68.5 KB

Суғоришда ер ости ва сизот сувларидан фойдаланиш. Маҳаллий оқимлар Режа: 1) Ер ости ва сизот сувларидан фойдаланишнинг шарт- шароитлари. 2) Ер ости сувларидан фойдаланишда ишлатиладиган қурилмалар ва сув олиш иншоотлари. 3) Лиманлар билан суғориш. 4) Лиман турлари. 5) Лиман билан суғоришнинг афзаллик ва камчилиқлари. 6) Лиманларнинг сув хўжалик ҳисоби.

Одатда ер ости сувлари ер усти сувларининг инфильтрацияси туфайли пайдо бўлади, жойлашиш чуқурлигига қараб қуйидагиларга бўлинади: -ер юзасига яқин сувлар -сизот сувлари (грунт) -артезиан сувлари ва баъзи қатламлар орасидаги босимсиз сувлар. Ер юзасига яқин сувлар - бу сув утказмайдиган алоҳида каралган баъзи қатламлар устида аэрация зонасида ер ости сувларининг вақтинчалик еки мавсумий тўпланишидан ҳосил бўлади. Бу ер ости сув тури суғоришда амалда фойдаланилмайди, баъзан қишлоқ жойларни сув билан таъминлашда ишлатилади. Сувнинг сифати турлича, ифлосланишга мойил ва сув захираси доимий эмас. Улар кўп холларда тупроқнинг ортиқча намланишига олиб келади. Сизот сувларига эса биринчи сув ўтказувчи қатламдан сув утказмайдиган қатламгача бўлган чуқурликда жойлашган сувлар киради. Сув ўтказувчи қатлам бор қалинликда сув билан туйинмаган бўлади ( чунки ССС дан юқорида аэрация зонаси мавжуд), шунинг учун сизот сувлари эркин сув юзасига эга, яъни босимсиз бўлади. Улар бевосита атмосфера еғинлари ҳисобига, яъни уларнинг инфильтрацияси ҳисобига ҳосил бўлади. Шу боисдан уларнинг озиқланиш ва таркалиш юзаси бир-бирига тенг бўлади. Сизот сувларининг сатҳиатмосфера еғинлари миқдорига қараб тез-тез ўзгариб туради: қор эриган ва кўп емғир еккан пайти кўтарилади ва қурғоқчилиқ пайти пасаяди.Сизот сувлари ифлосланмаган, улардан фойдаланиш имконияти мавжуд, чунки унча чуқур жойлашмаган. Улардан қишлоқларни сув билан таъминлашда кенг фойдаланилади, суғоришда эса камрок ишлатилади. Артезиан сувлари деб ер остининг сув утказмайдиган қатламдан пастда ва сув ўтказувчи қатлам таркибида мавжуд бўлган босимли сувларга айтилади. Артезиан сувлари ер юзасига булоклар, жилгалар куринишида чиқиши мумкин, улар тоза, сув сарфи нисбатан доимий. Шахар ва қишлоқларни сув билан таъминлашда ва сув камчил жойларда суғоришда

ишлатилади. Суғоришда ер ости сувлари унча кенгишлатилмайди. Уларнинг ҳисобига суғорилган майдонни кенгайтириш мумкин. Лекин бир қанча шартларга риоя қилиш керак, яъни улардан фойдаланилаетганда ер ости сувлари хажми ва сув сарфига қараб ишлатиш зарур акс ҳолда ер ости сувлари манбаининг захиралари тугаб колиши мумкин. Шу сабабдан, ер ости сувлари фойдаланишда улар батафсил тадкикот қилиниши керак. Текширишлар натижасида уларнинг захираси ва тўлдириш жадаллиги хақида маълумотлар тўпланади. Тадкикот пайтида ер ости сувлари нима ҳисобига туйинади: дареданми еки даре уларданми? Лекин шуни назарда тутиш керакки , ер усти ва ер ости сувлари узвий боғланган. Ер ости сувларидан суғоришда фойдаланишда: - булокларни каптаж қилиш ; - шахтали ва қувурли кудуклар ; - насослар ( агар босимсиз бўлса); - сув олувчи галериялар ва кяризлар (штоленлар) қўлланилади. Маҳаллий оқимлардан суғоришда фойдаланиш вақти-вақти билан қурғоқчилиқ бўлиб турадиган районларда кенг таркалган. Маълумки, бундай районларга нам билан таъминланганлик коэффициенти бирга тенг бўлган (намлиги турган бўлмаган зоналар) районлар киради. Бу худудда нам миқдори ортиқча бўлган йиллар катта қурғоқчи йиллари билан алмашиниб туради ва бунда экинлар бутунлай кўриб колиши мумкин. Маҳаллий оқим деб - унча катта бўлмаган физикавий - географик районларда ҳосил бўладиган ер усти оқимига айтилади. Суғоришда ва сув таъминоти учун йирик дарелар сувидан фойдаланиш билан бирга маҳаллий оқимдан фойдаланиш мухим аҳамиятга эгадир. Баъзи районлар учун маҳаллий оқим асосий сув манбаи бўлиб хизмат қилади. Маҳаллий оқим шунингдек ахоли пунктлари, саноат қорхоналари, баликчилиқ, сув транспорти, гидроэнергетика, маданият ва санитария эҳтиежлари учун ҳам

хизмат қилади. Маҳаллай оқимни ростламасдан туриб фойдаланиб булмайди еки бу имконият чекланган. Шу сабабдан маҳаллий оқимдан фойдаланиш баҳор пайтида маълум жойларга йигилган сув оқимини ростлашга, яъни тартибга солишга асосланган. Бу қуйидаги икки усулда амалга оширилади: 1) рельеф пасайган жойларда ховуз-сунъий сув омборлари ердамида. 2) лиманлар қуриш йўли билан. Лиман - бу киялиги 0,002...0,003 чегарасида бўлган кия ен багирда жойлашган участка. Бу участка узидан юқорида жойлашган участкадан жой горизонтали буйлаб оқиб тушадиган лиманларда унинг (яъни лиманнинг) пастки чегараси бўйича ўтадиган тупроқдан қилинган махсус валиклар билан тутиб туриладиган маҳаллий сув оқимидан суғорилади. Лиманлар билан суғоришнинг вазифаси асосан озуқа ва бошқа экинлар етиштириш учун тупроқда сув захираси ҳосил қилишдир. Бу усул юқорида айтгандек, қурғоқчилиқ, лекин баҳорги окинди сувларга эга жойларда ишлатилади. Лиман билан суғориш кўпроқ Волга бўйида, Шимолий Кавказда, Шимолий ва Гарбий Сибирда, Козогистонда қўлланилади. Лиманлар сув манбаига, оқимнинг ростлаш усулига, сув бостириш чуқурлигига қараб қуйидаги турларга бўлинади: 1.Сув манбаига нисбатан а) бевосита туладиган; б) даре ва сув омборларидан туладиган; в) каналлардан туладиган . Сувни ростлаш усулига нисбатан а) бир ярусли; б) кўп ярусли: 1) бостириш давомийлигини ростловчи; 2) алоҳида еки кетма-кет ростловчи; в) сув ўтказувчи очиқ лиман; г) кўрама (комбинирлашган); Сув бостириш чуқурлигига нисбатан

а) саез лиман (h=15 ...40 см); б) ўртача сув бостирувчи (h= 40...70 см); в) чуқур сув бостирувчи (h > 70 см ). Лиманлар қўлланиладиган жойлар нишаблиги i=0,005 гача бўлиши керак. Энг яхши шароит нишаблик i= 0,001 атрофида ҳосил бўлади, чунки валик еки дамбалар баландлиги унча катта бўлмаган ҳолда катта майдонда лиманлар қуриш мумкин. Лиманларни лойиҳалашда лиманлар майдони 5000 га ва ундан катта бўлса оқимнинг ҳисобий таъминланганлиги техникавий- иқтисодий ҳисоблар натижасида белгиланади. Масалан Волга бўйи учун 30...40 % ли таъминланганлик, Каспий бўйи пасттекислиги учун 60 % қабул қилинган. Лиманлар қуйидаги афзалликларга эга: -одатдаги суғоришга нисбатан арзон. -қуриш ва тузилиши жихатидан оддий ва фойдаланишга қулай -баландлик жойларда сув кўтариш учун механиқ энергия талаб килмайди. -тошқинларни камайтиради. -эрозия жараенини камайтиради. Булардан ташқари оқимни йил давомида кайта тақсимланишини таъминлайди, сувдан фойдаланишни яхшилайди, тупроқ намлигини оширади, тупроқ ювилиб кетишини камайтиради, кўп меҳнат талаб килмайди, шунинг учун ахоли кам жойда ҳам ишлатиш мумкин. Тупроқда гумус тўпланишини таъминлайди ва шўрланган ерларга ижобий таъсир қилади. Камчилиқлари: -тупроқ намланиши йилига бир марта эрта баҳорда утказилади; -рельеф, тупроқ сизот сувининг сатҳи ва экинлар шароити бўйича чекланганлик мавжуд; -сувдан етарлича рационал фойдаланилмайди ;

-баҳорги оқимнинг йиллар давомида ўзгариб тургани учун суғориладиган майдонлар ҳам ўзгариб туради; -лиман майдони бир хил намланмайди; -дамбалар ва иншоотларга алоҳида каров талаб қилинади, чунки улар йил давомида кўп вақт ишламай туради . Лиманлар билан суғоришда одатда намланиш чуқурлигини фаол қатлам чуқурлиги яқин бўлишига харакат қилинади (яъни 1,0...1,5 м.). Бунда суғориш нормасини А.Н. Костяков формуласи билан ҳисоблаш мумкин: га м НА М / , ) ( 100 3 0    (1.18) бу ерда : А - тупроқ говаклиги , % Н - тупроқ намланиш чуқурлиги, м ( β- чегаравий дала нам сигими , говакликка нисбатан , % (β 0 - хақиқий намлик , говакликка нисбатан, % (лиманда сув бостиришга қадар) n - тупроқ турига қараб қабул қилинадиган даража кўрсаткичи , ( n = 1,1...1,3 ). Суғориш нормаси лиман жойлашган зона иқлим шароити, экин турига, тупроқнинг сув- физикавий хоссалари, ССС ва бошқа факторларга қараб 1500 ...4000 м3 га бўлиши мумкин. Мавжуд лиман қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришининг талабларига қанчалик жавоб бериши бир неча кўрсаткич билан баҳоланади. Шулардан энг мухими суғориладиган майдоннинг махсулдорлиги ҳисобланади : . . . май суг xm F F К  (1.19) бу ерда:

Fм,.х. - чегара-дала нам сигими 50 % дан кичик бўлмаган майдоннинг ҳосилдорлиги, Fсуг..май. - НПУ да бостириб суғориладиган майдон. Лиманларнинг улчамлари, оқимнинг катта -кичиклиги, тупроқ ва рельеф шароитларига боғлиқ . Яруслар узунлиги ва эни қишлоқ хўжалик ишларини механизациялашни кийинлаштирмаслиги керак. Шунинг учун нишаблик даражаси вақтинчалик еки (1:4 еки 1:5 ) қилиб бажарилади. Ярус эни 100...700 м, узунлиги эса 400...1000 м.гача бўлиши мумкин. Ярус эни (дамба оралиги) қуйидагича аниқланади: м i hh L BH   (1.20) бу ерда: h н - пастки дамбадаги сув қатлами, м h в - юқоридаги дамбада сув қатлами, энг минимал киймати 5...10 см бўлиши керак. Агар h в < 5 см бўлса, бу майдон суғоришдан чиқариб ташланади. Дамбанинг баландлиги 1 м дан ошмаслиги керак, устки сув юзасидан камида 0,3 м баланд қабул қилинади. Дамбанинг устки қисми кенглиги 0,5 еки 1,5 м бўлиши тавсия этилади. Лиманларда суғориш давомийлиги экин турига, тупроқ хоссаларига, иқлим шароитларига қараб қабул қилинади: сут К М Т урт СА бс , . .  (1.21) бу ерда: М А.С - лиманнинг суғориш нормаси, м Курт - сувнинг тупроққа сингиш ўртача ҳисобий коэффициенти, м/ сутка. Экин турига қараб бостириш давомийлиги 2 суткадан 15 суткагача

бўлиши мумкин ,яъни : кўп йиллик табиий утлок - 10...15 сутка беда учун - 6...10 сутка донли экинлар - 2... 3 сутка дарахтлар - 2...5 сутка. Лиманнинг суғориш майдони қуйидагича аниқланади: га М W F бр H ,  (1.22) бу ерда: F н - лиманли суғориш майдони, нетто, га. W - баҳорги оқим хажми, м3. М бр - суғориш нормаси, м 3/ га Санитария талабларига кўра лиманлар ахоли пунктларидан узоқрокда бўлиши керак . ССС эса 3 м дан чуқур бўлиши лозим. Далалар чегараси вал дамбалари трассалари буйлаб утказилади. Лиманларда 1) валиклар тусувчи, йўналтирувчи, булувчи; 2) дамбалар, 3) зах қочириш каналлари; 4) тусувчи валиклардан утувчи йўллар; 5) ташловчи иншоотлар: айлантириб ўтказувчи ва валикда жойлашган шлюзлар; 6) сув ўтказувчи қувурлар каби иншоотлар қурилади.

Асосий адабиетлар: 1. Ахмедов Х.А. Зах қочириш мелиорацияси . Тошкент., “Ўқитувчи”., 1975.-25 бет. 2. Ахмедов Х.А. Суғориш мелиорацияси. Тошкент., “Ўқитувчи ”., 1977.- 340 бет. 3. Костяков А.Н. Основы мелиорация. М., “Селдьхоздат”, 1960.-624 бет. 4. Мирзаев А. “Суғориш ва зах қочириш мелиорацияси”. Тошкент, “Ўқитувчи”., 1974. 5. Нерозин А.Б. “Қишлоқ хўжалик меплиорацияси” ., Тошкент., “ Ўқитувчи ”., 1966 .- 252 бет. 6. Мелиорация и водное хозайство. Справочник, 1-6 том. М.Агропромиздат, 1990. 7. Марков Е.С. “Сельскохозяственные гидротехнические мелиорации” ., М., “Колос”., 1981.-375 бет. 8. Рахимбаев Ф.М. “Практиқум по сельскохозяственным гидротехническим мелиорациям ”., Ташкент., “Меҳнат”., 1988. – 363 бет. 9. Рахимбаев Ф.М. “Практиқум по сельскохозяственным гидротехническим мелиорациям ”., Ташкент., “Меҳнат”., 1991. – 391 бет. 10. Рахимбаев Ф.М. Муҳаммедов А.К. ва бошқалар. “Қишлоқ хўжалигида суғориш мелиорацияси”., Ташкент ., “Меҳнат”., 1994.-327 бет. 11. Рахимбаев Ф.М. Шукурлаев Х.И. “Зах қочириш мелиорацияси” ., Тошкент., “Меҳнат”., 19996 .- 201 бет. 12. Рахимбоев Ф.М. Ҳамидов М.Х. “Қишлоқ хўжалик мелиорацияси”., Тошкент., “Меҳнат” ., 1996 .-364 бет. 13. РахимбаевР

Похожие

Суғориш манбалари ва уларнинг турлари. Манбанинг суғориш қобилияти

Шурланган тупроқлар мелиорацияси. Тупроқларнинг шўрини ювиш минераллашган сувлардан сугоришда ва шўр ювишда фойдаланиш

Тупроқнинг иккиламчи шўрланиши. Тупроқнинг туз ва сув режими, сув ва туз баланси, унга сугоришнинг таъсири

Тузларнинг тўпланиш ва алмашинувида грунт сувларининг аҳамияти

Ер-сув ресурслари ва улардан самарали фойдаланиш