Ёпиқ грунтда ўстириладиган сабзавот экинлари уруғчилиги. - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Ёпиқ грунтда ўстириладиган сабзавот экинлари уруғчилиги.

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

98 KB

Ёпиқ грунтда ўстириладиган сабзавот экинлари уруғчилиги. Режа: 1. Уруғчилик тўғрисида тушунча. 2. Уруғчиликнинг қишлоқ хўжалиги самарадорлигини оширишдаги аҳамияти. 3. Уруғчилик системаси ва схемаси, нав янгилаш ва нав алмаштириш тўғрисида. 4. Суперэлита, элита, репродукция, категория ва класс тушунчалари. 5. Уруғчиликнинг назарий асослари ва навнинг сифатини пасайиш сабаблари ва уни олдини олиш йўллари.

Уруғчилик қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришнинг махсус тармоғи бўлиб, экинларнинг ҳосилдорлигини тўхтовсиз ошириш ва қишлоқ хўжалик маҳсулотларини етиштиришини кескин кўпайтиришдаги муҳим тадбирлар тизимидир. Селекциянинг вазифасига қишлоқ хўжалик экинларининг янги, яхши, юқори ҳосилли навларини яратиш кирса, уруғчилик вазифасига эса селекция яратган янги навларни ишлаб чиқаришга жорий этиш ва шу навларнинг сифатли маҳсулдор уруғларини етиштириш, ҳамда кўпайтириш киради. Экинларнинг ҳосилдорлиги қўлланиладиган технология савиясига ҳамда навларни тўғри танлаш ва экиш учун фойдаланаётган уруғлик сифатига боғлиқ. 1996 йил 29 август Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлис 1чи чақириқ 6 – сессиясида “Уруғчилик тўғрисида” ги қонун қабул қилинди. Бу қонунда уруғчиликка тегишли бўлган ҳамма масалалар аниқ кўрсатиб берилди. Мазкур ҳужжатга кўра, уруғчиликнинг асосий вазифалари қуйидагилардан иборат: 1. Қишлоқ хўжалик экинларининг ўз уруғчилик базасини яратиш; 2. Нав янгилаш ва нав алмаштириш жараёнида навлар ва дурагайларнинг биологик ҳамда хўжалик жиҳатидан қимматли хусусиятларини сақлаб қолиш; 3. Йуқолиб бораётган қимматли навларнинг генофондини сақлаб қолиш; 4. Республиканинг иқлим шароитларига мосланган янги нав ва серҳосил дурагайлар яратиш; 5. Қишлоқ хўжалигини серҳосил ва сифатли уруғликлар билан таъминлаш; 6. Уруғликларнинг сифати устидан давлат назоратини амалга ошириш; 7. Уруғчиликка жаҳон тажрибаси ютуқларини жорий этиш; Сабзавот экинлар серҳосиллигини ошириш учун барча тоифадаги хўжаликларни, фермер ва деҳқон хўжаликларни маҳаллий шароитларга

мослашган энг яхши навларнинг юқори сифатли уруғликлари билан таъминлаб бориш зарур. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов Олий Мажлиснинг учинчи сесиясида “Селекция ишини ташкил этишни тубдан яхшиламоқ керак. Равшанки, фақатгина яхши уруғлар мўл кўл ҳосил беради” деб таъкидлаб ўтган эди. Уруғчиликнинг асосий вазифаларидан бири нав сифатлари билан экинбоплик сифатлари юқори бўлган уруғликларини сабзавот маҳсулотлари етиштириладиган барча майдонларини таъминлаш учун етарли миқдорда ишлаб чиқариш ва суғурта жамғармасини яратишдир. Вазифалари муҳим ва ишлаб чиқариш ҳажмлари ўлкан бўлгани туфайли сабзавот экинлар уруғчилиги хўжаликнинг мустақил соҳаси бўлиб ажралиб чиққан. Мамлакатимизда селекция уруғчилик ишлари умумдавлат иши бўлиб, марказлашган ягона давлат тизими асосида олиб борилади. Унинг таркибига янги нав яратиш билан шуғулланувчи селекция, навларнинг биологик ва маҳсулдорлик сифатларини сақлаб қолган ҳолда уларнинг уруғини оммавий кўпайтириш билан шуғулланувчи уруғчилик, уруғ тайёрлаш, нав ва уруғлик назорати киради. Уруғчилик тизими деб – давлат планига мувофиқ, барча экин майдонларини бир ёки бир қанча экинларнинг аъло сифатли уруғликлари билан таъминлаб турадиган, бир – бири билан ўзаро боғланган ишлаб чиқариш тармоқларнинг мажмуига айтилади. Уруғчилик тизимида уруғликларнинг навдорлик ва экинбоплик хусусияти (экиш сифати) устидан назорат таъминланади. Уруғлик тайёрлаш, барча хўжаликларни, деҳқонларни навдор уруғликлар билан таъминлаш ҳам уруғчиликнинг вазифасига қиради. Уруғчилик схемаси деб – муайян тартибда танлаш ва кўпайтириш билан навни янгилаб туришга қаратилган ўзаро боғланган питомниклар ва уруғлик экинзорларнинг мажмуасига айтилади. Битта уруғчилик тизимида уруғчилик схемаси турли тартибда олиб борилиши мумкин.

Уруғчилик тизими навдор уруғликлар етиштиришни ташкил этади, уруғчилик схемаси эса навдорлик ва ҳосилдорлик (экинбоплик) сифатлари юқори бўлган уруғликлар етиштиришни таъминлайдиган йўлларни (усулларни) белгилаб беради. Сабзавот, полиз ва ем-хашак экинлар селекцион-уруғчилик тизими қийидаги асосий тармоқлардан иборат: - селекция ва уруғчилик билан шуғулланадиган илмий – тадвивот муассасалар; - давлат нав синаш шахобчалари; - ихтисослашган уруғчилик хўжаликлари; - давлат уруғчилик инспекциялари. Нав яратган илмий – тадқиқот муассасаси барча илмий – тадқиқот муассасаларнинг тажриба ишлаб чиқариш хўжаликларини, қишлоқ хўжалик олий ўқув ва ўрта махсус билим юртларининг (коллеж) ўқув – тажриба хўжаликларини районлаштирилган ҳамда истиқболли навларнинг бошланғич уруғлари билан белгиланган ҳажмда таъминлаб туради. Ихтисослаштирилган уруғчилик хўжаликлари олган уруғларни ўзлари хизмат қилаётган туман хўжаликларининг уруғига бўлган талабини тўлиқ қондириш ва маҳсулот тайёрлаш режани бажаришни ҳисобга олган ҳолда кўпайтирадилар. Махсус жамоа, ширкат, фермер хўжаликлари олинган уруғликларни ўзларининг уруғчилик майдонларида хўжаликнинг навдор уруғларга, бўлган талабини тўлиқ қондириш режани бажариш ҳисобига ошириб борадилар. Уруғчиликда қўлланиладиган айрим тушунча ва терминлар. Навалмаштириш деб – бирор экиннинг фойдаланиб келаётган эски навларини серҳосил ва маҳсулотнинг технологик сифатлари анча яхши бўлган, янги районлаштирилган навлар (дурагайлар) билан алмаштирилишига айтилади. Нав алмаштириш Давлат нав синовининг натижаларига мувофиқ қишлоқ хўжалик экинлари навларини синаш Давлат комиссиясининг қарори асосида Республика қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлигининг буйруғи билан амалга оширилади.

Навянгилаш деб – экилиб келинаётган бир навнинг ҳосилдорлик, маҳсулот сифати ва биологик хусусиятлари пасайганидан сўнг шу навнинг махсус усуллар ёрдамида янгиланган сифатли уруғлар билан алмаштирилиб экилишга айтилади. Баъзи сабзавот экинлари учун навдор уруғлик тайёрлаш тартиби қабул қилинган (И.А.Прохоров ва бошқалар). Биринчи репродукциягача – элита уруғликлари қуйидаги экинларда кўпайтирилади: карамнинг турлари, кольраби, калампир, физалис, боимжон, турф, шолғам, брюква, шолғамча, салат ва ёпиқ грунт учун бодринг ва помидор. Иккинчи репродукциягача – қолган сабзавот экинларининг элита уруғликлари кўпайтирилади, дуккакли, ем-хашак экинлари ва шакар маккажухоридан ташқари. Учинчи репродукциягача – гарох, дуккаклар, хашаки лавлаги, хашаки брюква, хашаки карам, турнепс, хашаки кольраби элита уруғликлари кўпайтирилади. Шакар маккажухорининг уруғлиги кўп марта репродукция қилинади. Бу схема бўйича ҳар йили навдор уруғликларни янгилаш амалга оширилади, чунки биринчи репродукция уруғлигини ҳосил қилиш учун элита уруғлигидан фойдаланилади, иккинчи репродукция етиштириш учун эса – биринчи репродукция экилади. Элита уруғ деб – бирор навдан танлаб олинган энг яхши ўсимликнинг селекция – уруғчиликнинг махсус усулларини қўллаб етиштирилган, навдорлик ва экинбоплик хусусиятлари талабларига тўлиқ жавоб берадиган уруғига айтилади. Элита уруғлари одатда суперэлита уруғларини кўпайтириб етиштирилади. Суперэлита сўзи лотинча бўлиб, элитадан олдинги деган маънони билдиради. Суперэлита уруғи энг юқори маҳсулдорлик, навдорлик ва экинбоплик хусусиятларига эга. Суперэлита уруғлар элита уруғлари етиштириш жараёнида ташкил этиладиган кўпайтириш питомнигидан олинади.

Элита уруғини кўпайтириш йўли билан олинадиган уруғлар репродукция (генерация) деб айтилади. Элита уруғини экиб 1-репродукция, шу репродукциядан 2-репродукция, ундан эса 3-репродукция уруғи олинади. Сабзавот экинлар бошқа хил қишлоқ хўжалик экинларидан кўпайиш коэффиценти баланд ва уруғлик ҳосили юқори бўлиши билан кескин фарқ қилади. Масалан, оқ карамнинг бир бош уруғчисидан 40 г уруғ, яъни 10000 уруғ (1 г – 250 уруғ) чиқади, бу ҳолда кўпайиш коэффиценти 10000 га тенг, сабзида – 12000. Оқ карамнинг уруғлик ўртача ҳосилдорлиги гекгаридан 5- 7ц. Бу миқдордаги уруғлик, агар гекгарига 0,5кг уруғлик сарф бўлса, 1000- 1400 гекгар майдонга етади. Бир гекгар сабзидан олинган уруғлик 80 гекгар майдонни таҳминлашга етади. Шунинг учун сабзавот экинлари уруғчилигида уруғликни бир неча йил давомида кўпайтириш ҳожати йўқ. Уруғликлар навдорлик сифатларига қараб амалдаги андозалар, яъни стандартларни талабларига жавоб берадиган бўлиши керак. Нав сифатларига кўра сабзавот экинларини биринчи, иккинчи ва учинчи нав категорияларига, яъни тоифаларига бўлинади. (уруғларнинг нав ва экинбоплик сифатлари ОСТ-46-90-80, ОСТ 46-107-80) Ҳар бир тоифа учун навга хос бўлмаган маълум фоиз миқдоридаги ўсимликлар, энг паст (учинчи) тоифа учун эса, озроқ миқдорда (1-3%) бошқа нав ва тасодифий дурагайлар аралашмаси бўлишига йўл қўйилади. Элита ва биринчи тоифа экинларида бошқа нав ва дурагайлар бўлишига йўл қўйилмайди. Кўпчилик сабзавот экинларининг биринчи тоифа уруғларида кўпи билан 1-2% миқдорда навга хос бўлмаган уруғлари бўлиши мумкин. Навга хос бўлмаган шундай уруғларнинг фақат қовоқ уруғларида 5% миқдорида, ловия уруғларида эса, кўпи билан 1-2% бўлишига йўл қўйилади. Иккинчи тоифа уруғлари учун бу кўрсаткичлар учун 3-15% ташкил этади. Кўпчилик экинларнинг учинчи тоифа уруғларидаги бошқа нав ва тасодифий дурагайлар уруғларнинг аралашмаси 1-3% бўлишига йўл қўйилади (салатда 5% гача).

Иккинчи тоифадаги бир мунча қимматли уруғларига келганда, фақат ўзидан чангланадиган нўхат ва ловия ўсимликлари уруғларидагина кўп деганда 1% аралашмалар бўлишига йўл қўйилади. Ёпиқ грунтда ўстириладиган бодринг ва помидор нав ва дурагайларнинг уруғлари ОСТ – 48 – 92 – 00 ва ОСТ – 48 – 94 – 80 га мувофиқ навлар сифатлари бўйича биринчи ва иккинчи тоифаларга бўлинади. Ота-она шакллар ва районлаштирилган навларда биринчи, тоифа уруғларининг нав тозалиги камида 98% ва иккинчи тоифада камида 90% ни ташкил этиш керак. Уруғлик саримсоқнинг нав тозалиги биринчи тоифада камида 99 фоиз, 2 – категорияга – 98 фоиз, 3 – категорияга 95 фоиз бўлади. Учинчи тоифада кўп деганда 4% бошқа навлар аралашмаси бўлишига йўл қўйилади. Уруғликларнинг экинбоплик сифатлари – экиш ва сақлаб қолишга яроқлик даражасини таърифлаб берадиган хоссаларнинг мажмуасидир. Уруғликларнинг экишга яроқлиги уларнинг унувчанлиги, униб чиқиш энергияси, ўсиш кучи, яшаш лаёқати, оғирлиги, тозалиги ва бошқалар билан таърифланади. Унувчанлик – одатдагича ривожланган ўсимликлар ҳосил қилиб, униб чиқа олиш лаёқатидир. Уни маълум муддат давомида ёки энг яхши шароитларида одатдагича, яъни нормал равишда униб чиққан уруғларнинг ундириш учун олинадиган умумий уруғлар миқдори нисбати сифатидаги фоизлар билан белгила нади. Уруғларнинг униб чиқиш энергияси – бу уруғларнинг тез ва ялпи сига (унувчанликни аниқлашдагидан кўра қисқароқ муддат ичида) униб чиқа олиш лаёқатидир. У оддатдагича, яъний нормал униб чиққан уруғларнинг фоизлар ва ҳисобидаги сони билан бел гиланди. Ўсиш кучи уруғлар ўсимталарнинг маълум калинликдаги қум қаватини ёриб чиқа олиш лаёқати. Бу кўрсатгич уруғ ниш чаларининг дала шароитларида ўзининг устидаги тупроқ катла мини енгиб чиқа олиш лаёқатини таърифлаб беради.

Яшашга лаёқатлик униб чиқадиган тиним ҳолатида турган унув чан уруғлар сонидир. Уни оддатда тиним даврини ўтмаган уруғларда, шунингдек сифатининг тезгина тахминан аниқлаб олиш зарур бўлганлигида текшириб кўрилади. Сабзавот экинларининг уруғлари экинбоплик сифатларига қараб биринчи ва иккинчи синфга бўлинади. Уруғларнинг нав сифатлари қайси соҳа стандартлари бўйича аниқланадиган бўлса, стандартлар бўйича ҳар бир экин уруғнинг ҳар қайси синфга мансублигини кўрсатадиган мезонлар ҳам худди ушандай белгиланади. Кўпайтириш учун уруғчилик хўжаликлари ва бошқа хўжаликларда экишга мўлжалланган суперэлита ва элита уруғлар нав сифатларига кўра камида биринчи тоифага, экиш сифатларига кўра камида биринчи синфга мансуб бўлиш керак. Кўпайтириш учун уруғчилик хўжаликлари ва бошқа хўжаликларда экиладиган биринчи ва иккинчи репродукция уруғлари нав сифатлари бўйича камида иккинчи нав тоифасига кирадиган, экинбоплик сифатлари жиҳатдан эса, ка мида иккинчи синф нормаларига тўғри келадиган булмоги шарт. Саб завот ва полиз экинларининг талабга жавоб бермайдиган кондицияга етмаган уруғларни экишга йўл қўйилмайди. Ёпиқ грунтда ўстириладиган бодринг ва помидор навларининг кўпайтириш учун хўжаликларда экиладиган суперэлита ва элита уруғлари навнинг тозалиги жиҳатдан камида биринчи тоифага (категорияга), экин боплик сифатлари жиҳатдан эса, камида биринчи синфга кирадиган бўлиши керак. Маҳсулот олиш учун қишки иссиқхоналарга экилади ган элита, биринчи репродукция ва биринча авлод дурагайларининг уруғлари навнинг тозалиги жиҳатдан биринчи тоифадан, экинбоплик сифатлари жиҳатидан эса биринчи синфдан паст бўлмаслиги лозим. Товар етиштириш мақсадларида плёнкали баҳорги иссиқхоналар ва жунгина қилиб усти ёпилган ерларга экиладиган биринчи тоифа уруғлари билан биринчи авлод дурагайларининг уруғлари нав

тоза лиги жиҳатдан камида иккичи тоифага, экинбоплик сифатлари жиҳатдан эса, камида иккинчи синфга мансуб бўлиши керак. Уруғчиликнинг назарий асоси – генетикадир. Шу билан бир вақтда уруғчилик фани навнинг имкониятларидан тўлиқ фойдаланиш ва уруғчилик жараёнида унинг қимматли хўжалик биологик хусусиятларини сақлаб қўлиш йўллари ва усулларини ишлаб чиқади. Сабзавот экинларнинг ҳосилдорлиги, уруғларининг физикавий ва экинбоплик сифатлари кўп жиҳатдан уруғлик экини палагининг (тубининг) тузилиш, шаклланадиган уруғлик онтогенетик хусусиятлари билан боғлиқ. Шунинг учун уруғчилик фани навнинг ўзидан кўпаядиган, нисбатан барқарор биологик тизимини сақланишини таъминлайдиган турли усулларини ишлаб чиқади. Бу тизимнинг чидамлилиги ўсимликларни чангланиш усулининг доимийлиги ва модификацион ўзгарувчанлик даражаси билан таъминланади. Чангланиш усулига қараб сабзавот экинлар икки гуруҳга бўлинади: ўзидан чангланувчилар ва четдан чангланувчилар. Ўзидан чангланувчиларга – горох, оддий ловия, салат ва картошка киради. Помидор, қалампир, бойимжон дуккаклар уруғлари ҳам ўзидан чангланишдан, ҳам четдан чанланишдан ҳосил бўлади. Шунинг учун помидор, қалампир, бойимжон, дуккаклар факультатив чангланувчиларга киритилади. Четдан чангланувчи сабзавот экинларига қолган ҳамма ўсимликлар киритилади. Навнинг бузилиш сабаблари. Яхши синчиклаб танлаб олинган нав ўзининг ирсий белги ва хусусиятларини кўп йиллар, поғоналар давомида мустаҳкам сақлаб келади. Аммо кўпайиш жараёнида навннг қимматли хўжалик белги ва хусусиятлари аста-секин пасайишлари мумкин, натижада нав бузилади. Навнинг бузилиш асосий сабабларига қуйидагилар киради: механикавий ифлосланиш, биологик ифлосланиш, ажралиш, мутациялар ҳосил бўлиши, касалланишни кўпайиши ва экиш учун пишмаган (вояга етмаган, хом) уруғликлардан фойдаланиш.

Навнинг механикавий ифлосланиши асосий навни бошқа навлар, турлар бегона ўсимликлар, жумладан ёввоий сабзавот экинлар уруғи билан ифлосланишидир. Экинларнинг тур ва нав ифлосланиши бўлади. Тур ифлосланиши деб – бир турни бошқа тур билан, масалан, шолғамчани – турф билан, турнепсни – брюква билан ёки бегона ўсимликлар уруғи билан, айниқса яқин бўлган ёввоий (ёввоий турф, ёввоий сабзи, ёввоий лавлаги) ўсимликларнинг уруғи билан ифлосланиши. Агар бир навнинг шу тур экини бошқа навнинг уруғи билан аралашган бўлса – нав ифлосланиши дейилади. Механикавий ифлосланиш – механизация усулида экиш, ҳосилини йиғиш, янгилаш, тозалаш ва сақлаш (навларга ажратиш – сартировка қилиш) жараёнида содир бўлиши мумкин. Бундан ташқари ифлосланиш уруғлик материални ташиш, қуритиш, сақлаш вақтида ёки ўтмишдош экинларидан тупроқда сақланган уруғларидан рўй бериши мумкин. Биологик ифлосланиш – асосий нав майдонида бир экиннинг турли навларини бир-бирига яқин жойлаштириб экилиши ёки бошқа экин ўсимликларини мавжуд бўлиб ўзаро табиий чангланиш натижасида рўй берадиган ифлосланиш (нав ифлосланиш). Биологик ифлосланиш – навни бошқа маданий ёки ёввоий шакллари ўсимликлари билан чангланиш натижасида ҳам рўй бериши мумкин (тур ифлосланиши). Биологик ифлосланиш – айниқса ҳамма четдан чангланувчи сабзавот экинлар учун хавфлидир. Механик ифлосланиш натижасида асосий нав экинига тушган аралашма биологик ифлосланиш манбаъи бўлиб қолади. Айниқса бу бир йиллик уруғи билан кўпаядиган четдан чангланувчи экинлар учун (шолғамча, полиз экинлари, дуккаклар, қалампир) хавфли. Ўзидан чангланувчи сабзавот экинлар навлари четдан чангланиш орқали (айниқса факултатив ўзидан чангланувчиларга таалуқли) ҳам ифлосланиши мумкин.

Четдан чангланувчи ҳамма ўсимликлар бир нав ёки тур хил ичида ўзаро осонлик билан чангланади, натижада дурагай уруғлар ҳосил бўлади, бу эса авлодларнинг навдорлик хусусиятларини кескин ёмонлашишига олиб келади. Биологик ифлосланишни олдини олиш чораларидан бири – экинларни ва пайкалчаларни изоляция қилиш (ҳимоялаш). Амалда масофий изоляция қўлланади, яъни турли навлар уруғчилари (она ўсимликлари) бир-биридан чангларини ўтиши (чангланиши) га тўсқинлик қиладиган масофада жойлаштириб экиш. Ёпиқ грунтда навлар ва дурагайлар уруғчилигида масофий изоляция қуйидагича қабул қилинган (5 жадвал) : бодринг учун иссиқхоналар орасида ва иссиқхона ва очиқ грунт экинлари учун вантиляция тешигида сетка (тўр) бўлмаганда – 500 м, тур бўлса (- асалариларни учиб чиқиш имконияти бўлмаса) – 50м. Сабзавот экинлар уруғчилигида ва экин пайкалчаларида қабул қилинган масофий изоляция. 5 жадвал Экин номи Масофий изоляция (кам бўлмасин), м очиқ жойда ёпиқ ҳимояланган жойда Тарвуз, қовун, бодринг, дуккаклар 1000 500 Сабзи ва лавлаги 2000 800 Шолғамча ва бошқа четдан чангланувчи ўсимликлар 2000 600 Бойимжон ва қалампир 300 100 Помидор жанубий ҳудудларда шимолий ҳудудларда 100 20 50 10 Горох ва ловия 50 20 - хўраки тарвузни хашаки тарвуздан ва чучук қалампирни аччиқ қалампирдан масофий изоляцияси – очиқ жойда – 2000 ва ёпиқ жойда – 1000 м. Иссиқхонада помидор навлари орасида масофий изоляция 10 м дан кам бўлмаслиги керак, ёки ҳар бир нав иссиқхонада плёнка билан ажралади.

Ажралиш. Навнинг ажралиши натижасида пайдо бўлган ўсимлик шакллари нав аралашмаси бўлиб асосий нав ўсимликлари билан чангланади ва кўп ҳолларда уларнинг кўпайиш коэффицентига тенг бўлади. Бундай янги шаклларнинг пайдо бўлиши асосий нав шакларининг ёки бу белги бўйича гетерозигота ҳолатида бўлиши ва мутация ҳосил бўлиши натижасида рўй беради. Кўпайтириладиган материалнинг генотиплари билан уруғликларни генетик турли сифатлилик хусусиятларидир. Бу хилдаги ўсимлик шакллари нав кўпайтириш жараёнининг ҳамма босқичларида чиқариб ташланиши керак. Спонтан мутацияларининг пайдо бўлиши механик ва биологик ифлосланиш натижасида оддий нав аралашмаси бўлиб, навнинг сифатини пасайтиради. Ўсимлик касалликларини кўпайтириши. Сабзавот экинлари замбуруғ, вирус ва бакгериал касалликлари билан зарарланади. Уларнинг аксариати уруғи орқали ўтади ва кўпайтириш жараёнида тарқалиши мумкин. Бунда экиннинг нав тозалиги сақланса ҳам, экин навдорлик ҳисобидан чиқарилиши мумкин, чунки зарарланган экиннинг маҳсулдорлик ва ҳосилдорлик сифатлари пасаяди. Сабзавот экинларнинг ҳамма касалликларини икки гуруҳга ажратиш мумкин: биринчи гуруҳга – касаллик инфекцияси уруғи орқали ўтадиган ва уруғликни зарарсизлантиришнинг ишончли усуллари бўлмаган: карам учун томирли (сосудистий) бактериоз, альтернариоз, фомоз, ёлғон (ложная) ун шудринг; сабзи учун – фомоз, альтернариоз, бактериоз; лавлаги учун – ёлғон ун шудринг, туберкулёз; помидор учун – бактериал рак, бактериал қора доғлили, вирус касалликлари; бодринг учун очиқ грунтда – бактериоз, антракноз, ёпиқ грунтда антракноз, аекохитоз, мозаика, бактериоз. Агар уруғчилик экинларнинг биринчи гуруҳга таалуқли касалликлари билан зарарланиши белгиланган даражадан юқори бўлмаса экин навдорли ҳисобланади. Иккинчи гуруҳга – касалликлар мавжуд бўлган экинлар уруғчилик сифатида брак қилинмайди, аммо ўсимликлар зарарланиш даражаси ҳисобга олиниб экинлар далада ўтоқ қилиниб, ҳосил йиғиб олишда ва янгилаш жараёнида мевалари ва уруғлари брак қилинади, она – уруғчилари эса сақлашга қўйиш олдида ва баҳорда экишдан олдин брак қилиб чиқариб ташланади.

Бундай экинлардан йиғиб олинган уруғликлар экишдан олдин таалуқли кимёвий ва термик ишловдан кейин фойдаланилиши мумкин. Бу гуруҳ касалликларига қуйидагилар киради: карам учун – фузариоз, кила; лавлаги учун – фомоз; пиёз учун – бўз чириш, ёлғон ун шудринг, пиёз мозаикаси, помидор учун – фитофтороз. Ёпиқ грунт шароитида помидор учун барглари қўнғир доғлилиги, оқ ва бўз чириш, сўлиш; бодринг учун зайтун ва қўнғир доғлилик, ун шудринг ва ёлғон ун шудринг, оқ чириш ва сўлиш касалликлари. Юқорида акс эттирилган сабабларга кўра навлар ишлаб чиқариш шароитида ўзининг биологик хўжалик белги ва хусусиятларини пасайтиради. Навнинг қимматли хусусиятларини назорат қилиш ва сақлаш учун уруғчилик жараёнида танлашлар, нав утоғи, навларни кўрикдан ўтказиш ва апробация ишлари ўтказилади. Танлаш – уруғликнинг навдорлик сифатларини сақлаб қолишнинг асосий усулидир. Айниқса четдан чангланувчи сабзавот экинлари учун танлашнинг роли катта, чунки улар баъзи хўжалик – биологик белги ва хусусиятлари бўйича юксак гетерозиготали ҳолатда бўлади. Уруғчилик амалиётида оддий ва яхшиланган оммавий танлаш усули қўлланади. Оммавий ташлашда ҳар бир ўсимлик кўриб чиқилади ва баҳоланади, унинг асосида уруғлик учун қимматли хўжалик белгилари бўйича энг яхшилари танлаб олинади. Навнинг белгилари бўйича фарқ қиладиган, касалланган ва ҳашоратлар билан зарарланган, нишлаб қолган, ривожланмаган ўсимликлар брак қилинади. Уруғликни иккинчи ва учинчи репродукциягача кўпайтиришга рухсат этилган сабзавот экинлар уруғини етиштиришда юксак самарали усул бўлиб яхшиланган оммавий танлаш ҳисобланади. Бир йиллик сабзавот экинларида (бодринг, помидор) яхшиланган оммавий танлаш қўлланилганда уруғликни кўпайтиришини давом эттириш мақсадида дастлаб ажратиб танланган энг яхши ўсимликлардан (қозиқча ва этикетка билан белгиланади) уруғлик териб олинади. Сабзавот экинларда модификацион ўзгарувчанлик кучли намоён бўлиши сабабли танлашнинг самарадорлиги кўп ҳолда ўсимликларни ўстириш шароитига боғлиқ. Шунинг учун оптимал ва бир текис шароитни таъминлаш

нафақат селекцион амалиётида балки она-уруғи ва уруғлик ўсимликларни ўстирилишида ҳам катта аҳамиятга эга. Танлаш билан бир қаторда уруғчилик амалиётида нав утоғи утказиш муҳим тадбир бўлиб ҳисобланади. Утоғ ўтказишда экинларда навга хос бўлмаган нотипик ўсимликлар, дурагайлар бошқа навлар ўсимликлари, касалланган ва шакли ўзгарган ўсимликлар чиқариб ташланади. Нав утоғи вегетация даври давомида бир неча марта ҳамма ўсиш ва ривожланиш фазаларида ўтказилади. Навларни кўрикдан ўтказиш (обследование). Бу тадбир гуллашдан олдин ўтказилади. Мақсад – масофий изоляция талаб даражасида бўлиши, уриб олинмаган бегона ўтларнинг ёки сабзавот экинларига яқин бўлган ва осонлик у билан шу экин билан чангланадиган ёввоий ўсимликларни мавжудлиги аниқланади. Шу билан бирга навларни кўрикдан ўтказиш жараёнида агротехнологик тадбирларни бажарилиши, ҳақиқий экин майдони, уруғлик ўсимликларнинг ҳолати ва уруғликнинг тахминий ҳосилдорлиги аниқланади. Уруғлик ўсимликларни касаллик ва зараркунандалар билан зарарланиш даражасига алоҳида катта эътибор қилинади. Апробация – навли уруғчилик экинининг нав тозалиги (навдорлик) даражасини баҳолаш. Бу экинни оддий навдорлигини аниқлашгина эмас, балки уруғлик материалининг нав тозалигини оширилишига қаратилган ташкилий ва уруғчилик тадбирлар мажмуидир. Апробация махсус тасдиқланган услуб асосида ўтказилади. Экиш учун ишлатиладиган уруғликлар қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда сертификатланиши лозим. Сабзавот экинлар уруғчиликларни сертификатланиши Ўзбекистон Республикаси Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги ҳузуридаги қишлоқ хўжалик экинлар уруғлигини сертификатлаш ва назорат қилиш Давлат марказлари ва жойлардаги ташкилотлар томонидан амалга оширилади. Жойлардаги “Сортсемовощ” бирлашмалари акционерлик жамиятлари, ассоциациялари, хусусий уруғчилик фирмалари ва бошқа тузумларга айлантирилган. Бунинг натижасида уруғчиликда қатор муаммолар вужудга келган.

Ўзбекистонда 2005 йил сабзавот ва полиз экин майдони 236, 5 минг гекгар режалаштирилган эди. Бунинг учун 14,2 минг центнер уруғ талаб этилади. “Ўзмевасабзавотуруғсаноат” бирлашмасида 2004 йил 2700,8 ц уруғ тайёрланган, 2003 йил сотилмай қолган уруғ2273,3 ц ни ташкил қилди, яъни ҳаммаси бўлиб 4974,1 ц уруғлик мавжуд бўлган. Бундан ташқари лицензияли хусусий уруғчилик фирмалар томонидан 80 ц уруғлик сотилган. Ўзбекистон сабзавот, полиз ва картошкачилик илмий тадқиқот институти ўзининг таянч пункглари билан 70 ц уруғлик ишлаб чиқаради. Демак ҳаммаси бўлиб 5124 ц уруғлик, яъни талаб қилинадиган уруғликнинг 36 % ни ташкил қилади. Бундан хулоса қилиш мумкинки уруғликка бўлган талабнинг учдан икки қисми ўзида ишлаб чиқариш ва тасодифий бозорда сотиб олиш ҳисобида қондирилади. ЦАЗ мамлакатлари (Марказий Осиё ва Кавказ орти мамлакатлари) томонидан, Голландия, АҚШ, Исроил ва бошқа мамлакатларнинг уруғчилик фирмаларидан, кўп ҳолларда Давлат реестрига киритилмаган нав ва дурагайлар уруғликлари сотиб олинади. “Уруғчилик тўғрисида” ги қонуннинг 18 моддасида “Уруғчилик тўғрисидаги қонуннинг бузилишида айбдор бўлган шахслар белгиланган тартибда жавобгарликка тортиладилар” дейилган. Барча уруғлик экинларининг навдорлик сифатини аниқлаш учун апробация ўтказилади. Адабиётлар: 1. Буриев Х.Ч. “Сабзавот экинлари селекцияси ва уруғчилиги”. Тошкент, 1999 й.

2. Эргашев И.Т. “Сабзавот экинлари селекцияси ва уруғчилиги”. Маъруза матнлари. Самарқанд, 2003 й 3. Веселовский И.А. «Селекция и семеноводство овощных культур» Ленинград . «Колос» , 1965г. 4. Прохоров И.А., Потапов С.П. «Пракгикум по селекции и семеноводству овощных и плодовых культур» . Москва , 1988 г. 5. Прохоров И.А., Крючков А.В., Комиссаров В.А. «Селекция и семеноводство овощных культур» . Москва , 1981 г.

Похожие

Сабзавот экинлари уруғчилигининг хусусиятлари

Сабзавот экинлари кўчатларини пайвандлаш

Ўзбекистонда ёпиқ грунт сабзавотчилиги селекцияси ва уруғчилигининг аҳамияти, ҳолати ва истиқболлари.

Ёпиқ грунт учун мос навларни яратиш селекцияси

Сабзавот полиз экинлари ва картошка, боғ экинлари зараркунандаларини