Ёпиқ грунт учун мос навларни яратиш селекцияси - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Ёпиқ грунт учун мос навларни яратиш селекцияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

51.5 KB

Ёпиқ грунт учун мос навларни яратиш селекцияси Режа: 1. Ёпиқ грунт хиллари ва ўстириш шароитлари. 2. Ёпиқ грунтда ўстириладиган сабзавот экинларининг асосий белги ва хусусиятлари. 3. Ташқи муҳит таъсири остида белгиларни ўзгарувчанлиги.

Ёпиқ грунт деб - маданий ўсимликларни ўстириш учун фойдаланиладиганмахсус иншоотларга айтилади. Очиқ грунт билан ёпиқ грунтнинг асосийфарқи – бу иншоотлардаги микроиқлимни бошқариш мумкинлиги. Ёпиқ грунт қурилмаларига қишки иссиқхоналар, баҳорги иссиқхоналар ва парниклар киради. Қишги иссиқхоналар – (теплицалар) сунъий микроиқлимли бўлиб, оғир конструкцияли ва сунъий микроиқлимни таъминлаш учун мураккаб техникавий ускуналар билан жиҳозланган. Баҳорги иссиқхоналар – енгилроқ конструкцияли бўлиб, иситиладиган ёки иситилмайдиган шаклда бўлиши мумкин. Улардан фойдаланиш қишги иссиқхоналарга нисбатан 2 – 3 марта арзон. Баҳорги иссиқхонадан фойдаланиш иситиш усулига боғлиқ. Баҳорги иссиқхоналарда очиқ грунт учун кўчат ўстирилади ҳамда эртанги бодринг ва помидор ҳосили етиштирилади. Парник – ёпиқ грунтнинг оддий иншооти (қурилмаси) бўлиб, кўчатларни ва эртанги сабзавотларни баҳорги совуқлардан ҳимоялаш мақсадида фойдаланилади. Иссиқхонадаги сунъий микроиқлим қуйидаги омиллар ёрдамида ҳосил қилинади: ёруғлик, харорат, ҳаво, сув, ҳаво-газ таркиби. Иссиқхонада ўсимликларни ўсиши, ривожланиши ва маҳсулдорлиги ташқи муҳитнинг қуйидаги асосий омиллари билан боғлиқ: иссиқлик, ёруғлик, намлик, ҳаво ва озуқа моддалар. Бу омилларнинг ҳаммаси бирдек зарур бўлиб бир-бирини ўрнини ололмайди ва аниқ нисбатда бўлади. Сабзавот экинларининг навлари меваларининг, ўсимликларнинг бошқа қисмларининг тузилиши, ўсиши, ривожланиши, ташқи муҳитга талаби ва бошқа хислатлари билан бир-биридан фарқ қилади. Яъни экинларнинг ҳар қандай нави (шакли) бошқа навлардан сифат жиҳатидан яъни белгилари билан фарқ қилади. Навларнинг сифати уларнинг белги ва хусусиятларида намоён бўлади.

Экиннинг ташқи кўриниши ва тузилишидаги морфологик хоссалари белги деб аталади. У миқдор ёки сифат билан ифодаланади. Миқдорий белгилар экинларда санаб, ўлчаб, тарозида тортиб аниқланади. Масалан серҳосил поялар, ҳосил шохлар, ўсимлик бўйи, мевасининг сони, катталиги ва бошқалар. Ўсимликни кўз билан бевосита кўриб аниқлаш мумкин бўлган белгилари сифат белгилар дейилади. Масалан гул, мева, илдизмева, пиёзбош ранги, шакли, мевасининг устки қисми силлиқ ёки тукли бўлиши, мевасининг катталиги ва бошқалар. Экиннинг физиологик, биохимик ва технологик хоссалари хусусият деб айтилади. Ўсимликнинг физиологик хусусиятлари – унинг юқори ва паст ҳароратга, касалликларга (ўғитга, сувга) муносабати кабилар. Ўсимликдаги турли моддаларнинг (оқсил, қанд, витаминлар, эфир мойлари, минерал тузлар ва бошқалар) миқдори ва сифати экиннинг биохимик хусусиятлари дейлади. Ўсимликнинг технологик хусусиятлари уларни қайта ишлаш билан боғлиқ бўлган кўрсаткичлари. Масалан, консерва тайёрлаш учун бодринг ва помидор мевасининг катталиги, қуруқ моддасининг миқдори, меваларининг шакли ва бошқалар. Сабзавот экинлари жуда кўп белгилари билан бир-биридан фарқ қилиб туради. Селекция ишида янги навларни яратишда бу белгиларни билиш, бир- биридан ажратиш лозим. Белгилар сони кўп бўлганлиги учун селекция ишида улар алоҳида гуруҳларга бирлаштирилади. Ўсимликларнинг ва органларининг ташқи тузилишини намоён қиладиган белгилар морфологик гуруҳга ажратилади (меваси, барги, пиёзбош, илдиз меванинг узунлиги, эни, шакли ва ранги, шохланиш харакгери, мева ва илдизмева сатхининг тузилиши ва бошқалар.) Ўсимлик органларининг ички тузилиши харакгерини намоён қиладиган белгилар анатомик гуруҳга ажратилади. (помидор мевасидаги уялар сони ва

тузилиши, сабзи илдизмеваси ксилема қисмининг шакли ва нисбий катталиги). Физиологик гуруҳга ўсимлик ҳаётчанлик фаолиятини намоён этадиган белгилар ажратилади (ташқи муҳит ҳароратига бўлган талаби, ёруғлик интенсивлиги, намлик ва озиқа моддалари билан таъминланганлиги, қурғоқчиликка, совуққа чидамлилиги ва бошқалар). Биологик белгилар гуруҳига ўсимликларнинг ўсиш ва ривожланиш хусусиятлари киритилади (вегетация даврининг давомийлиги, куннинг узун ёки калта бўлишига реакцияси, бир йиллик ёки кўп йилликлиги ва бошқалар). Биохимик белгилар гуруҳига қандларнинг, оқсилларнинг, ёғларнинг, витаминларнинг сон ва сифат таркиби, ферментларнинг фаоллиги ва бошқа хусусиятлар киритилади. Хўжалик аҳамияти бўйича белгилар – хўжалик ижобий, хўжалик салбий ва хўжалик нейтралларга ажратилади. Ижобий хўжалик белгиларига – ўсимликнинг экишга яроқлиги ва етиштириладиган маҳсулот сифати киритилади. Салбий хўжалик белгиларига – ўсимликни ўстирилишини қийинлаштирадиган ва етиштириладиган маҳсулотни баҳосини пасайтирадиган белгилар киритилади. Нейтрал хўжалик белгиларига - хўжалик учун тўғридан-тўғри аҳамияти бўлмаган ёки ҳалигача унинг аҳамияти аниқланмаган белгилар киради. Айрим белгиларнинг хўжалик учун қимматли бўлган белгилар ҳамма экинлар учун ва бир экиннинг ҳар хил навлари учун абсолют кўрсаткич бўлолмайди. У етиштириш мақсади ва ўстириш шароитига қараб ўзгариши мумкин. Масалан, помидор мевасининг йириклиги – салат учун фойдаланишда - ижобий , аммо бутун шаклда консерва тайёрлаш учун - салбий..

Шу билан бирга юқори ҳосиллилик, таркибида кўп фойдали моддалар сақланиши, касаллик ва зараркунандаларга чидамлилик, механизация воситалари билан ишлаш, ҳосилни йиғиб – териб олишга мослилик кўпчилик экинларнинг ижобий хўжалик белгиларидир. Бир белгининг ўзи шу экиннинг битта ёки бир нечта навларида намоён бўлиши мумкин. Навга хос белгилар гуруҳи – белгиларнинг навли мажмуаси деб аталади. Масалан, помидор Маяк 12/20-4 навининг белгилар мажмуасига қуйидаги белгилар киради: туби оддий, детерминант, паст бўйли, баргланиши ўртача, барглари катта эмас, очиқ яшил, силлиқ бўлак ва бўлакчалари кам, гуллар тўплами оддий, меваси ясси юмалоқ, силлиқ қизил, беш-ун уяли, баъзан меваларида халқа шаклида ёруғлар ҳосил бўлади; эртапишар, ҳосилдорлиги гекгарида 200-630ц; қурғоқчиликка, иссиқликка ва касалликларга чидамлилиги ўртача. Нав мажмуасини тавсифлаганда одатда хўжалик учун қимматли аҳамиятга эга бўлган морфологик белгиларга асосий эътибор қилинади, чунки бу белгилар навни қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришда фойдаланилишини аниқлайди. Анатомик, физиологик ва бошқа белгилар камроқ фойдаланилади. Ташқи муҳит таъсири остида белгиларнинг ўзгарувчанлиги. Сабзавот ўсимликларининг ўсиши ва ривожланиши ўстириш шароитларга боғлиқ бўлиб ўзгаради. Шу билан бирга уларнинг белгиларининг ўзгариши ва намоён бўлиши кузатилади. Ҳар бир белгининг ўзгариши аниқ генларнинг таъсирига, яъни ташқи шароитга уларнинг реакциясига боғлиқ. Белгиларнинг ўзгарувчанлик даражаси турлича: айримлари ташқи муҳит омилларини камдан-кам ўзгаришига кучли таъсирчан (жавоб беради), бошқалари эса кучсизроқ. Масалан, пиёз (кўк пиёз) озиқа майдонинингўзгаришига пиёзбошнинг диаметри ва баландлиги каби белгилар кучли таъсир қилади, пўстининг қалинлиги эса – кучсизроқ.

Сабзавот ўсимликларининг белгилари уларнинг онтагенезида ўзгариши яққол кузатилади. Ўсимликнинг ҳар бир органи ўсиш ва ривожланиш жараёнида қатор ўзгарувчанликларни кечади. Шу билан бирга уларнинг белгилари ўзгариб боради. Айрим органнинг ривожланиш жараёнида белгиларнинг ўзгариши турлича бўлади. Айниқса органнинг узунлиги билан боғлиқ бўлган белгилар (баргининг, навдасининг, мевасининг, илдизмевасининг узунлиги ва бошқалар), илдизмеванинг шакли кўпроқ ўзгаради. Масалан, редиска, турф, лавлаги ва бошқаларда илдиз мевасининг шакли узунчоқликдан юмалоқ ва ҳатто айрим навларда юмалоқ-ясси шаклгача ўзгаради. Вегетатив органларга нисбатан генератив органларнинг белгилари онтогенезда камроқ ўзгаради. Кўпроқ меванинг катталиги ўзгаради (биринчи мевалар кейинги меваларга нисбатан йирикроқ бўлади.) помидорларда уялар сони кучли ўзгаради. Уларнинг энг кўп сони биринчи гулдан ҳосил бўлган меваларида, туп гули ичида эса – биринчи мевасида, ундан кейингиларида уялар сони камайиб боради. Ўсимликлар белгилари уруғларнинг бир текис бўлмаганлигида ҳам кузатилади. Бир ўсимликдан йиғиб олинган уруғлар катталиги, кимёвий таркиби, ўниб чиқиш тезлиги ва бошқа сифатлари билан фарқ қилади. Унинг асосий сабаби – уларни ўсимликда жойланишининг ҳар хиллиги ва бир вақтда шаклланмаслиги. Йирик уруғлар одатда эртароқ ўниб чиқади, яхши ўсади. Бу ўз навбатида бошқаларга нисбатан белги ва хусусиятларини яхши шаклланишига олиб келади. Ўсимликнинг ҳамма органлари бир-бири билан ўзаро боғлиқ (боғланишли) ҳолда бўлади. Бирининг тузилишининг ўзгариши бошқаларни ўзгаришига олиб келади, шу билан бирга уларни ифодалаётган белгилари ҳам ўзгаради.

Алоҳида органлар ёки белгилар орасидаги ўзаро боғланишлиги ёки бирлашганлик ҳодисалари бирининг ўзгариши иккинчисининг ўзгарилишига олиб келишини намоён бўлиши коррелляция деб аталади. Масалан, вегетация даврининг давомийлиги билан ўсимликнинг маҳсулдорлик органининг хоссалари орасидаги мавжуд коррелляция селекция ишида катта аҳамиятга эга. Агар бир белгининг кўпайиши билан иккинчи белги ҳам кўпайса бундай корреляция тўғри ёки ижобий деб аталади. Агар белгининг ўзгариши ҳар томонлама – бирининг кўпайиши билан иккинчиси камайса – тескар и ёки салбий корреляция дейлади.

Адабиётлар 1. Буриев Х.Ч. “Сабзавот экинлари селекцияси ва уруғчилиги” Тошкент 1999 й. 2. Веселовский И.А. «Селекция и семеноводство овощных культур» Ленинград «Колос» , 1965г. 3. Прохоров И.А. , Потапов С.П. «Пракгикум по селекции и семеноводству овощных и плодовых культур» Москва , 1988 г. 4. Прохоров И.А., Крючков А.В., Комиссаров В.А. «Селекция и семеноводство овощных культур» Москва , 1981 г. 5. Журнал «Гавриш» , Москва

Похожие

Ўзбекистонда ёпиқ грунт сабзавотчилиги селекцияси ва уруғчилигининг аҳамияти, ҳолати ва истиқболлари.

Гетерозис ва ёпиқ грунт сабзавотчилигида унинг аҳамияти.

Ёпиқ грунт селекциясининг асосий йўналишлари, муаммолари ва ютуқлари.

Ёпиқ грунт сабзавотчилиги селекциясининг жараёни ва Давлат реестрига киритилган навлар.

Ўзбекистонда помидор селекцияси ва уруғчилиги ху¬сусиятлари