Гетерозис ва ёпиқ грунт сабзавотчилигида унинг аҳамияти. - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Гетерозис ва ёпиқ грунт сабзавотчилигида унинг аҳамияти.

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

64 KB

Гетерозис ва ёпиқ грунт сабзавотчилигида унинг аҳамияти. Режа: 1. Гетерозис тўғрисида тушунча. 2. Гетерозисли дурагайларини ҳосил қилиш усуллари. 3. Дурагай авлодининг белгилари бўйича тарқалиш қонуниятлари. 4. Гетерозис турлари. 5. Гетерозис самарадорлигини кейинги буғинларда сақлаб қолиш йўллари.

Қандайдир экиннинг баъзи навларини чатиштириш натижасида ҳосил бўлган дурагайларнинг биринчи буғини Ғ 1 ота-она шаклларига нисбатан кучли ўсиши, юқори ҳаётчанлиги ва юксакроқ маҳсулдорлиги билан фарқланиб туради. Дурагайларнинг бундай хусусиятлари – яъни дурагайларнинг биринчи буғини (Ғ 1 ) ота-она шаклларига нисбатан юқори ҳосилли ва ҳаётчан бўлиши гетерозис деб аталади. Гетерозис бир ёки бирнеча белгилар бўйича намоён бўлиши мумкин, кўп ҳолларда ўсимликнинг ҳаётчанлиги ёки унинг ривожланишини тезлаштиришини аниқлайди. Шундай қилиб гетерозис ўсимликнинг умумий ҳажмида ва алоҳида органларнинг (илдиз, илдиз мева, барг, гул тўплами, гуллари ва мевалари) шаклланишида намоён бўлади. Баъзан гетерозис биохимик белгиларида ҳам кузатилади (қуруқ моддалар таркиби, қанд, ёғлар, витаминлар миқдори ва бошқалар), кўп ҳолларда физиологик хусусиятларда (совуққа, қурғоқчиликка, чидамлилигини кучйиши, яхшироқ сақланишлиги, касалликларга умумий чидамлилигини кучайиш) намоён бўлади. Дурагайларнинг ота-она шаклларига нисбатан кучлилигини (ҳаётчанлиги ва юқори ҳосилдорлиги) биринчи бўлиб Петербург фанлар академиясининг фахрий аъзоси И.Г.Кельрейтер кузатган. У 1760 йилда тамаки ва нос тамаки (махорка)ни чатиштириб олинган турлараро дурагай ҳаётчан, кучли ривожланиб, юқори ҳосилли бўлганлигини кузатиб, ундан амалда фойдаланиш мумкинлигини аниқлайди. Гетерозисдан амалда фойдаланиш маккажухори экинида бошланади. Америкалик олим Д.Бил 1878 йилда Мичиган қишлоқ хўжалик коллежида маккажухорининг ҳар хил навларини бир – бири билан чатиштиради. Натижада ота-она шаклларига нисбатан 10 – 15 % юқорироқ ҳосил қиладиган дурагайлар олинади. Америкалик генетик олим В.Шелл 1906 йилда биринчи бўлиб маккажухори ҳосилдорлигини ошириш учун экиннинг линиялараро дурагайларини экиш масаласини қўйди. У маккажухорининг навларини

мажбуран ўзидан чанглатиб олинган линияларни ўзаро чатиштирди. Натижада айрим дурагайлар ҳаётчанлиги ва ҳосилдорлиги билан фақат ота-она линияларидангина эмас, балки бошланғич навлардан ҳам анча устун чиққан. Шунга асосланиб, у кенг майдонларда мажбурий ўзидан чанглатиб олинган линиялар яратиб, улардан энг яхшиларини ёнма-ён экади. Она сифатида экилган линиялар ўсимликларнинг руваги қўлда кесиб олиниб, ота сифатидаги линия ўсимликларнинг чанги билан чанглатиш натижасида гетерозисли дурагай уруғлар етиштириш мумкинлиги аниқланди. Гетерозис тушунчасини (терминини)0 1914 йилда В.Шелл фанга киритади. Швед генетиги А.Густавфсон ўсимликларда учрайдиган гетерозисни учта асосий хилга бўлади: 1. Репродукгив гетерозис – бу ўсимликнинг кўпайиш органлари, мева ва уруғларнинг кўп бўлиши; 2. Соматик гетерозис – организм ўсимликларнинг вегетатив органларининг кучли ривожланиши; 3. Адаптив (мосланувчанлик) гетерозис – ўсимлик ҳаётчанлигини кучайтириш. Гетерозис асосида барча мамлакатларда маккажухори, жухори, қанд лавлаги, хашаки лавлаги, сабзавот-полиз экинларининг дурагай уруғлари етиштирилиб кенг майдонларга экилмоқда. Бундай гетерозис дурагайларнинг биринчи буғини (Ғ 1 ) дастлабки ота-она шаклларига нисбатан 20-40 фоиз баъзан 50 фоиз ва ундан ҳам юқори ва сифатли ҳосил беради. Қўшимча юқори сифатли маҳсулотни қўшимча харажат қилинмай етиштириш сабзавотчилик самарадорлигини оширишда катта амалий аҳамиятга эга. Шунинг учун катта ҳажмда гетерозисли дурагай уруғларини ҳосил қилиш ва кенг миқёсда уларни амалиётга тадбиқ этиш усулларини ишлаб чиқиш генетика ва селекциянинг муҳим вазифасидир.

Гетерозис дурагайларининг (Ғ 1 ) селекцияси қуйидагича амалга оширилади: - икки навнинг линияларини ҳосил қилиш, уларни бир – бири билан чатиштириш ва деярли кам меҳнат харажатлари билан кўп миқдорда дурагай уруғлик етиштириш. Ота-она линияларини ҳосил қилиш учун қуйидагиларни бажариш керак: - чатиштиришда ўзаро юксак комбинацион қобилиятли линияларини яратиш; - линияларнинг юқори биртекислигини таъминлаш; - одам иштирокисиз линияларни бир-бири билан чатиштиришни таъминлаш. Линияларни комбинацион қобилиятини баҳолашда умумий комбинацион қобилият (УКК) ва ихтисосланган комбинацион қобилият (ИКК) аниқланди. Умумий комбинацион қобилият сифатида ота-она шакллари иштирокида ҳамма текширилган дурагай комбинацияларидан олинган ўртача гетерозис кўрсаткичи билан ҳам таҳлил қилинадиган дурагайларнинг умумий кўрсаткичи ўртасидаги фарқи билан кўриб чиқилади. Шундай қилиб умумий комбинацион қобилият кўрсаткичи ижобий ( положительный ) ёки салбий (отрицательный) бўлиши мумкин. У тегишли ота-она шакли бошқа шакллар билан чатиштирилганда ҳосил бўладиган ҳамма дурагайларга қайси хусусиятларини ўтказилишини кўрсатади. Умумий комбинацион қобилият диаллел чатиштириш натижасида ҳосил бўлган дурагайларни таҳлил қилиш асосида аниқланади. Селекция ишида, амалиётда ота-она шаклларининг икки ҳар хил генетик гуруҳига қарашли ўсимликларни бир – бири билан диаллел чатиштириб, яъни линиялар ёки бир навдан ажратиб олинган ўсимликлар линиялар билан ёки бошқа навнинг алоҳида ўсимликлари билан турли комбинацияларда чатиштирилади. Диаллел чатиштиришлар дурагай уруғлар ҳосил қилиш ва дурагайларни ўстириш ҳамда таҳлил қилишга кўп меҳнат харажатини талаб қилади. Агар линиялар сони кўп бўлса ишни бажариш жуда қийин. Шунинг учун осонроқ ва аниқроқ усул – топкросс усули ишлаб чиқилган. Бунда таҳлил қилинадиган

бир навнинг линиялари ёки ўсимликлари эркин чатиштириш учун экилади ёки улар сунъий усулда бошқа навнинг бир неча ўсимликларининг чанглар аралашмаси билан чанглатилади. Ҳосил қилинган дурагай авлоди генетик ҳар хиллиги билан диаллел усулида ҳосил қилинадиган дурагайлар гуруҳига яқин бўлади, аммо бу ҳолда иш гуруҳ билан эмас балки бир комбинация билан ўтказилади, бу иш анча енгил ва осон бажарилади. Айрим ҳолларда умумий комбинацион қобилиятни аниқлаш учун чатиштириш поликросс схемаси қўлланади. Бунда таҳлил қилинадиган линиялар ёки навлар бир майдонда ўзаро чангланиш ўтиши учун бир-бирига яқин қилиб экилади. Ҳар бир линиядан ҳосил бўлган авлодда ўрганиладиган белгининг намоён бўлган ўртача кўрсатгичи таҳлил қилиниб унинг умумий комбинацион қобилияти аниқланади. Бу усулда баҳолаш унча аниқ бўлмаса ҳам, харажатлари кам бўлади. Ихтисосланган комбинацион қобилият - аниқ чатиштириш комбинациясида ота-она шаклларининг гетерозис намоён этишдаги қобилияти. Ихтисосланган комбинацион қобилияти одатда кўп ҳолларда линиялар ёки навларнинг икки турли генетик гуруҳларни тўла тўғри ёки реципрок диаллел чатиштириш қўллаб аниқланади. Биринчи буғин (Ғ 1 ) дуругай ўсимликларининг бир текис бўлиши чатиштириладиган линияларнинг гомозигота ҳолатида бўлиши билан таъминланади. Ўзидан чангланувчи ўсимликларда гомозиготалилик – уларнинг табиий ҳолати, шунинг учун бу гуруҳдаги ўсимликлар билан селекция ишини бажаришда ҳеч қандай муаммо йўқ. Четдан чангланувчиларда эса, линияларни яратишнинг шарти – бу ўсимликларни табиий гетерозигота ҳолатидан сунъий гомозигота ҳолатига ўтказиш. Буни амалга ошириш инцухт (инбридинг) ёки мажбурий ўзидан чанглатиш орқали ўтказилади. Линияларни биртекислигини таъминлаш учун инцухт 5-7 йил давом этилади.

Дурагай уруғларини ҳосил қилиш усуллари. Сабзавот экинларининг биологик хусусиятларига ва селекционерлар томонидан эришган ютуқларга қараб ўсимликларни чанглатиш усуллариниг турли хилларидан фойдаланилади. Улар орасида жуда содда , махсус ўсимликлар шаклларини яратилишини талаб қилмайдиган, аммо кўп миқдорда дурагай уруғлик ҳосил қилишни таъминламайдиган усуллар мавжуд. Шу билан бирга линияларни ҳосил қилиш билан боғлиқ бўлган мураккаб, лекин кўп миқдорда юқори сифатли дурагай уруғ олишни таъминлайдиган усуллар мавжуд. Ҳамма усулларнинг моҳияти линия ёки навларни тўлиқроқ бир-бири билан чангланишини таъминлаш, бунинг учун ўсимликларнинг шундай биологик хусусиятларидан фойдаланиладики, улар четдан чангланувчи ўсимликларда ўзининг линиясининг чанглари билан ёки ўзидан чангланувчиларда ўзининг чанглари билан чангланишига йўл қўймасин ва дурагай авлодида яқин қариндошлик чангланиш натижасида ҳосил бўлган ўсимликларни ажратиб чиқариб ташлаш имкониятини таъминласин. Навларни ўзаро эркин чанглатиш. Четдан чангланувчи ўсимликлар билан ишлаганда (карам, редиска, пиёз, сабзи, лавлаги ва бошқалар) дурагай уруғларини ҳосил қилиш мақсадида икки навнинг она (урғочи) шаклларини шахмат шаклида ёки қатор – ора қилиб, яхши ўзаро чангланиш учун жойлаштирилади. Бу усулни қўллаш натижасида ҳосил бўладиган уруғлар аралашмасининг тахминан 50-60% дурагай, қолганлари чатиштирилган навларнинг уруғи. Шунинг учун бу усул кўп қўлланилмайди. Икки паллали ўсимликларни дурагайлаш . Икки паллали ўсимликларда кўп миқдорда дурагай уруғлари бир майдонда бир навнинг урғочи шакллари билан (ёки линия билан) иккинчи навнинг эркак шаклларини биргаликда экиб ҳосил қилинади. Бичилган гулларни сунъий чанглатиш помидорларда дурагай уруғ ҳосил қилишнинг энг тарқалган усули. Бошқа ўзидан чангланувчи ўсимликларда ҳам дурагай уруғ ҳосил қилиш муваффақиятли қўлланилмоқда.

Бичилган помидор гулларини қўл билан чанглатиб дурагай уруғларини ҳосил қилиш усули Болгарияда яхши ишлаб чиқилган. Бу усул бошқа мамлакатларда қўлланилади. Лонгостилия гулларни бичилишига кетадиган меҳнат харажатларини камайтириш мақсадида урғочи (она) жуфти сифатида чатиштириш учун олинадиган ўсимлик гули урғочисининг устунчаси узун бўлган помидор шаклларидан фойдаланилади. Узун устунчалилик ёки лонгостилия ҳодисаси шундан иборатки, помидорнинг айрим шаклллари уруғчисининг у стунчаси чангчилар устунчасидан 2-3 мм узунроқ ва ташқарига қаратилган. Бу эса ўзининг чангини тумшуқчага тушишини анча қийинлаштиради ва бичиш ўтказилмай сунъий чанглатишни осонлаштиради. Бичиш ўтказилмай чанглатиш усули билан 60-90 % дурагай уруғлари ҳосил қиланади. Маркер белгиларидан фойдаланиш . Чатиштириладиган ўсимликлар шаклларининг дурагай уруғларини чанглатишнинг осон усуллари билан юз фоизлилигини таъминланиши кафолатлиги бўлмаган ҳолда, чатиштириш учун она (урғочи) жуфти сифатида маркерли белгили ўсимликлардан, яъни майса фазасида осонлик билан ажралиб турадиган рецессив морфологик белгиларидан фойдаланиш тавсия этилади. Масалан, помидорларда маркерли белгилар сифатида ўсимликларнинг штамбли (шоҳланмай ўсадиган), барги картошка ўсимлиги шаклида бўлиши. Она ўсимлиги шаклининг чанги билан чангланиш натижасида ҳосил бўладиган уруғлардан ўсиб чиққан ўсимликлар, кўчат ўстириш даврида маркер белгиларига қараб брак қилинади. Бу эса далага фақат дурагай ўсимликларни экилишини таъминлайди. Функционал эркак стериллиги (пуштсизлиги) – помидорларда чангдонларнинг ва гултожининг аномал (нормадан четга чиққан ҳолат) лигидан рўй беради. Бу эса чангдонлардан вояга етган чангларни тўкилишига тўсқинлик қилади. Натижада ўзидан чангланиш бўлмайди. Гул тузилишининг бузилиш даражасига қараб эркак пуштсизлиги Джон Бер типида ва Врыбычинский низкий типида бўлади.

Джон Бер навида топилган функционал эркак пуштсизлигида чангдонлар гултожи барглари билан ¾ қисмида бирлашиб ўсган ҳолда бўлиб, ёрилмайди (очилмайди). Гулларининг шакли ўзгарган ва нормал ҳолдагилардан осонлик билан ажралиб туради. Врыбычинский Низкий навидан ажратиб олинган шаклларнинг гуллари ташқи кўриниши бўйича одатдагилардан ажралмайди (фарқ қилмайди) аммо уларнинг ҳам чангдонлари вояга етганда очилмайди. Шу хилдаги эркак пуштсизли ўсимликлар Балгарияда Старт навида топилган. Функционал эркак пуштлили ўсимликларидан чатиштиришда она жуфти шаклида фойдаланишда бичиш ўтказиш керак бўлмайди. Ядроли эркак стериллиги (пуштсизлиги). Ядродаги рецессив генлари томонидан эркак пуштсизлигини таъминлайдиган ўсимлик шакллари кўп миқдорда помидор экинида топилган. Бу экинда эркак пуштсизлигини ифодалайдиган ўн бешдан кўп генлар борлиги аниқланган. Бир хил генлар чангчиларда пуштсиз чанг доначалари билан бир қаторда кўп бўлмаган фоизда фертил чанглар сақланган тўлиқ бўлмаган пуштсизликни; бошқалари чангчиларда тўлиқ пуштсизликни; учинчилари эса гулларда чангдонларини бўлмаслигини таъминлайди. Ядроли – цитоплазматик эркак стериллиги (пуштсизлиги). Пиёз, сабзи ва бошқа экинларнинг дурагай уруғларини ҳосил қилишда ядроли – цитоплазматик эркак пуштсизли ўсимликлардан фойдаланилади. Пиёзда бундай пуштсизлик фенотипик чандонларининг сариқ-яшил ранглилиги ва етарлича тўлиқлиги билан намоён бўлади. Улар ёрилмайди ва тезликда қурийди. Сабзида ривожланмаган чангдонлар сариқ, жигар ва айрим ҳолларда сариқ-очиқ рангли бўлиб, чанг доначалари йўқ. Бу хил пуштсизлиги билан ишлашда популяцияларда пуштсиз ўсимликларни аниқлаш билан бир вақтда пуштсизлиги рецессив гени бўйича гомозиготали цитоплазмаси нормал ядроли фертил ўсимликларни ажратиш лозим. Бундай ўсимлик ва инцухт натижасида ундан ҳосил бўлган авлод (пуштсизликни мустаҳкамловчи - линия) пуштсиз ўсимликларни уларни кўпайтириш мақсадида, чанглатиш учун фойдаланилади. Бу хилдаги ўсимликларни топиш учун пуштсиз ўсимликларнинг гул

тўпламлари бир неча фертил ўсимликлар чанги билан алоҳида – алоҳида қилиб чанглатилади. Пуштсиз ўсимликдан ҳосил қилинган авлод алоҳида пуштсизлигини намоён бўлишига қараб таҳлил қилинади. Юксак комбинацион қобилиятли жуфтларни танлаганда пуштсизликни мустаҳкамловчи линияларнинг комбинацион қобилиятлилигига катта эътибор бериш лозим, чунки пуштсиз ўсимликларни кўпайтириш жараёнида уларнинг генотиплари ҳар бир пуштидан кейин пуштсизликни мустаҳкамловчи линияларнинг генотипи билан алмаштирилади, у эса пуштсиз ўсимликларнинг ирсиятини ва бўлажак дурагайларнинг сифатини таъминлайди. Цитоплазматик эркак пуштсизлиги маккажухори, қалампир ва бошқа экинларда кузатилади . Бу пуштсизлик цитоплазмада жойлашган генетик омиллари томонидан назорат қилинади. Пуштсизлик она ўсимлиги орқали ўтказилади. Бу хилдаги пуштсизлик билан ишлаш анча осон, чунки бу ҳолда пуштсизликни мустаҳкамловчи линияларни ҳосил қилиш керак бўлмайди. Цитоплазматик эркак пуштсизли линияларни комбинацион қобилиятини баҳолашда кўпайтириш жараёнида чанглатувчи сифатида фойдаланиладиган фертил линияларни ҳам баҳолаш лозим. Урғочи типли гуллаш . Урғочи типли гуллайдиган шакллар бир уйли ўсимликларда, асосан бодринг ва қисман қавоқчада.дурагай уруғ ҳосил қилиш учун фойдаланилади. Асосан урғочи гулли бодринг шаклларининг ўсимликлари 1920 йилда Н.Н.Ткаченко томонидан Япониядан келтирилган намунада топилган. Бу шакл ўсимлигини одатдаги навлар билан чатиштириб урғочи типли гуллайдиган навлар яратилган. Уларда эркак гуллари фақат айрим ўсимликларда кам миқдорда шаклланади. Ҳозирги кунда Россия ва бошқа мамлакатларда бир неча бу ҳолдаги навлар яратилган. Бу навлар урғочи типдаги гулларнинг намоён бўлиши даражаси билан ва асосан қимматли хўжалик белгилари билан фарқ қилади. Баъзилари очиқ грунт учун, баъзилари ёпиқ грунт учун дурагайларни яратиш учун фойдаланилади.

Адабиётлар: 1. Абдукаримов Д.Т. “Қишлоқ хўжалик экинлари селекцияси ва уруғчилиги”. Тошкент, 2002 й. 2. Абдукаримов Д.Т. “Дала экинлар хусусий селекцияси” Тошкент 2007й 3. Эргашев И.Т. “Сабзавот экинлари селекцияси ва уруғчилиги” Маъруза матнлари. Самарқанд, 2003 й 4. Брежнев Д.Д. «Гетерозис у овощных культур в кн. Гетерозис теория и пракгика». Сб. работ на сессии ВАСХНИЛ, «Колос» , 1968г. 5. Журнал «Гавриш», Москва

Похожие

Ўзбекистонда ёпиқ грунт сабзавотчилиги селекцияси ва уруғчилигининг аҳамияти, ҳолати ва истиқболлари.

Ёпиқ грунт селекциясининг асосий йўналишлари, муаммолари ва ютуқлари.

Ёпиқ грунт учун мос навларни яратиш селекцияси

Тузларнинг тўпланиш ва алмашинувида грунт сувларининг аҳамияти

Ёпиқ грунт сабзавотчилиги селекциясининг жараёни ва Давлат реестрига киритилган навлар.