Dala tajribasiga qo’yiladigan talablar va dala tajribalarining turlari - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Dala tajribasiga qo’yiladigan talablar va dala tajribalarining turlari

Загружено в:

25.04.2023

Скачано:

0

Размер:

123.5 KB

Dala tajribasiga qo’yiladigan talablar va dala tajribalarining turlari Reja: 1. Qishloq xo’jalik ekinlarining nav sinov tajribalari. 2. Tadqiqotlarni rejalashtirish

Dala tajribasi to’g’ri olib borilishi uchun quyidagi metodik talablarga javob berishi lozim: Tajribaning umumiylik xususiyati. Tajribada yagona xususiylik farqi talabining hisobga olinuvi. Tajribaning maxsus belgilangan maydonlarda o’tkazish. Hosilni hisobga olish va tajribaning ishonchlilik darajasi (xatolar turi). Dala tajribasi o’tkazilish maqsadlari va xal bo’linishi zarur bo’lgan vazifalarga bog’liq bo’lib, u asosan 2 ta katta gruppaga bo’linadi: Agrotexnik dala tajribalari. Bular tuproqni ishlov, almashlab ekish, o’g’itlash, qishloq xo’jalik zararkunandalari va kasalliklariga qarshi kurash, ekin normalarini belgilash va boshqalarga bag’ishlangan tajribalar. Qishloq xo’jalik ekinlarining nav sinov tajribalari . O’rganilayotgan faktorlarning miqdori, o’tkazilish muddatlari va tuproq- iqlimiy sharoitlarini egallash darajasiga qarab dala tajribasi bir faktorli, ko’p faktorli, qisqa muddatli, ko’p yillik geografik va boshqa turlarga bo’linadi. Bir faktorli tajribada - dala tajribasida faqat bir necha faktor kuzatiladi. Bu yana sodda tajriba turi ham deb ataladi. Ko’p faktorli tajribada - hosilni to’planishi va uning sifat o’zgaruviga bo’lgan bir qancha faktorlar birga o’rganiladi. M: o’g’itlash, ishlov turlari, gerbisidlar va x.k. Bunda har bir faktor alohida alohidagina emas, balki birgalikda o’zaro ta'siri ham o’rganiladi. Qisqa muddatli dala tajribasida - 1-3 yil davomida ma'lum bir tadbirning ta'siri o’rganilib ko’riladi. Ko’p yillik tajribada esa - almashlab ekish, monokultura, o’g’itlar sistemasining ta'siri kabi uzoqroq muddatga chiziladigan jarayonlar kuzatiladi. Geografik dala tajribasi - bu o’xshash ma'lum gruppa tajribalari bir vaqtning o’zida bir qancha geografik sharoitlarda o’tkaziladi. Umuman qishloq xo’jalik amaliyotida dala tajribasi 2 xil modifikatsiyada, ya'ni:

1. Laboratoriya-dala tajribasi va 2. Ishlab chiqarishdagi - dala tajribasi holida o’tkaziladi. Tadqiqotlarni rejalashtirish Tajribalarni rejalashtirish tadqiqotchining o’z oldiga qo’ygan vazifalarini bajarishning eng ma'suliyatli va muhim qismi hisoblanadi. Oldindan tuzilgan reja asosida tajribalarni o’tkazish: eksperimentlarni boshqarishni va tadqiqot samaradorligini oshiradi; tajribalarni optimal sharoitlarda yuqori aniqlikda tashkillashtirilishi natijasida mavjud resurslar va vaqt tejaladi; natijalarning statistik tahlil shakllari aniqlanadi; Puxta o’ylangan texnologik operatsiyalar, aniq ketma-ketlikka asoslangan tadqiqot taktikasi va strategiyasi ishlab chiqiladi. Tajribalarni rejalashtirish va unga qo’yililadigan talablar . Dala tajribasini o’tkazishdan avval tajriba o’tkaziladigan yer uchastkasining yer sharoitini, tuproq unumdorligini bilib olish zarur. Buning uchun ana shu maydonga rekognossirovka yoki bilib olish ekinlari ekib ko’riladi. Yoki bunda ma'lum yer maydonining hammasiga bir xil o’simlik ekib o’rganiladi. Yer maydonini tanlash va tajriba o’tkazish uchun tayyorlash . Yer maydoniga bo’lgan talab. Tajriba o’tkazish uchun tanlab olinadigan yer maydoni ana shu tuman uchun umumiy, ya'ni bir xil tipda bo’lishi (unumdorligi, rel'efi, boshqa xususiyatlari bir xil bo’lmog’i) lozim. Shu hudud uchun tipik (o’xshash) bo’lmagan maydonda o’tkazilgan tajriba natijasini keyinchalik ishlab chiqarishga tavsiya etib bo’lmaydi. Tajriba maydonining tarixi . Xo’jalik tarixi ma'lum bo’lmagan yer sharoitida tajriba o’tkazish mumkin emas, tajriba o’tkazish uchun tanlab olingan yer maydoni kamida 3-4 yillik tarixini bilish lozim. Iloji boricha ana shu maydonda bir xil agrotexnik tadbirlar, bir turda qishloq xo’jalik ekinlari o’stirilib borilgan bo’lishi

lozim (3-4 yilda). Bundan tashqari tajriba maydoni xonadonlardan 50-100 metr (chorva, o’rmonlar ham) yo'ldan 10-20 metr uzoqroqda bo’lishi lozim. Tuproq sharoiti . Yer maydonining tarixi ma'lum va u eksperiment o’tkazish uchun to’g’ri kelgan taqdirda keyingi vazifa bu shu yer maydoninnig tuprog’ini o’rganishdir. Buning uchun shu yer maydonining tuproq kartasidan foydalanish maqsadga muvofiq bo’ladi. Agar bunday karta bo’lmagan taqdirda tuproq analiz qilib tekshirib ko’riladi. Umuman, tuproq sharoiti tajriba maydonida bir xil bo’lmog’i lozim. Yer maydonining rel'efi . Yer maydonining relefi tekis bo’lmog’i lozim. Bu sharoitga erishish qiyin bo’lganda bir yo’nalishda bo’lgan qiyalik yer rel'efi ham qabul qilinadi (100 pogon metrga 1-2,5 m). Yer maydonining makrorel'efini o’rganish bilan bir qatorda uning mikrorel'efini ham ko’zda tutmoq lozim bo’ladi. Ayniqsa sug’orish bilan o’tkaziladigan tajribalarda ayrim do’ngliklar, chuqurliklarni yaxshilab tekislash zarurdir. Tajriba maydonini tayyorlash va o’rganish . Tajriba maydonining xo’jalik tarixini bilish bilan shu yer maydoni haqida to’liq ma'lumotga ega bo’lish mumkin emas, bu ma'lumotni olish uchun, ya'ni yer sharoiti, tuproq unumdorligini o’rganish uchun yuqorida aytilganidek rekognossirovkalik tajriba o’tkazib ko’riladi. Bunda yer maydoni mayda-mayda do’ngliklarga bo’linib hisob olib boriladi. Bunday ekin ekilgan maydonda yuqoriroq bo’lgan darajadagi agrotexnik tadbirlar o’tkaziladi. Bu usul bir necha yil takrorlanib yer maydonining unumdorligi bir sharoitga yaqinlashtiriladi. Tadqiqot maqsadi : Tajribalarni rejalashtirishni asosiy bosqichlari bilan tanishish. O’simliklarni zararli organizmlardan himoya qilish bo’yicha tadqiqot ob'ektlarini va mavzularini tanlashda o’ziga xos xususiyatlarni o’rganish. Uslubiy ko’rsatmalar . Tajribalarni rejalashtirish deganda dala tajribalarini tanlash, uni o’tkazish joyi, eksperiment sxemasini ishlab chiqish, tadqiqot maqsadi, vazifalari va ob'ekti (o’simlik, zararli organizm) tushuniladi. Tadqiqotlarni rejalashtirish bu bajariladigan tadqiqot ishlarining ketma-ketligidir.

O’simliklarni kasallik, zararkunanda va begona o’tlardan himoya qilish sohasida o’tkaziladigan ko’p yillik tajribalar tadqiqotni rejalashtirishning eng maqbul bo’lgan ikkita bosqichidan iborat bo’ladi: Birinchi bosqich rejalashtirish: mavzuni tanlash; tadqiqot dolzarbligini aniqlash; tadqiqotning maqsad va vazifalarini aniqlash; eksperiment ob'ektini tanlash; izlanish muammolari va vazifalari bo’yicha ma'lumotlarni yig’ish va tanqidiy tahlil qilish; ishchi g’oyalarni yoki qarama-qarshi g’oyalarni rivojlantirish va ishlab chiqish. Rejalashtirishning ikkinchi bosqichida tadqiqot dasturi (dastursi) ni ishlab chiqish ko’zda tutiladi. Bu bosqichning eng muhimi quyidagilar hisoblanadi: eksperiment ishlarining vazifalari, bo’lim nomlarini hamda ularni o’tkazish joylari va muddatlarini aniqlash; eksperimentning har bir bo’limi yoki bandi bo’yicha aniq tajribalarni o’tkazish rejasini ishlab chiqish. Bunda asosiy e'tibor o’rganilayotgan vazifaning yoki muammoning mantiqiy modeliga qaratiladi; tajribalarni o’tkazishga tayyorgarlik ko’rish va o’simliklarni zararli organizmlardan himoya qilishning fizik, mexanik, biologik, kimyoviy, agrotexnik, tashkiliy xo’jalik va boshqa usullari bo’yicha kalendar rejalarini ishlab chiqish; kuzatishlarni va hisob ishlarini o’tkazish maqsadida zararkunanda va kasalliklarni rivojlanishining aniq muddatlari bo’yicha fenologik kuzatuv rejalarini tuzish va ishlab chiqish. Mavzuni tanlash : Tajribani muvaffaqiyatli o’tkazish ko’pincha mavzuni va vazifalarni aniq belgilab olishga bog’liq. Mavzuni tanlashda avvalambor muammoning o’rganilganlik darajasi, samaradorlik va qishloq xo’jaligining talabiga e'tibor berilishi lozim. O’simliklarni himoya qilish sohasidagi tadqiqotlar mavzusini tanlashda mavzuning dolzarbligi, tadqiqot yangiligi (oldin bajarilgan tadqiqotlarni rivojlanishi yoki tadqiqotlarni izlash) mavzuning muhimligi, tadqiqot qiymati (yirik katta ilmiy muammolarni yechish yoki ma'lum bir tarmoq muammolarini yechish).

Mavzuning dolzarbligi deganda halq xo’jaligidagi ahamiyati tushuniladi. Shuning uchun mavzuni tanlashda, tadqiqot mavzusini ishlab chiqishda uning harajatlarini, ishlab chiqarishga joriy etilganda kutilayotgan iqtisodiy samaradorligini oldindan hisob-kitob qilish maqsadga muvofiqdir. Mazkur tadqiqotning bosqichlarini rejalashtirishda uning ilmiy yangiligini aniqlash ham muhim ahamiyatga ega. Hozirgi vaqtda o’simliklarni himoya qilish sohasida olib borilayotgan ilmiy tadqiqot ishlarining asosida foydali hasharotlarning sonini aniqlash, zararkunandalarning iqtisodiy zarar keltirish darajasini aniqlash, kasalliklarga nisbatan navlarning chidamliligini baholash, o’simliklarni kasallik, zararkunanda va begona o’tlardan himoya qilishda qo’llaniladigan usullarni iqtisodiy samaradorligini aniqlash turadi. Bunda O’zbekistonning turli iqlim sharoitlarida rivojlanayotgan kasallik va hasharotlarning biologik xususiyatlarini aniqlash va o’rganish, hamda intensiv texnologiyalar asosida yetishtirilayotgan ekinlarni uyg’unlashgan himoya qilish tizimlarini ishlab chiqishga katta e'tibor beriladi. Eksperiment mavzusi ishlab chiqarish talabiga javob beradigan, tadqiqot maqsadini to’liq qamrab olishi va aniq tuzilgan bo’lishi kerak, aksincha tajribalarni o’tkazishda ko’p xatoliklarga yo’l qo’yilishi, tajriba yo’nalishlarini belgilab olishda va bajarishda qiyinchiliklar bo’lishi mumkin. Tadqiqotning maqsad va vazifalari umumiy holda ifoda etiladi, sababi bitta tajriba misolida uni yoritib berish bir muncha qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Misol tariqasida, quyidagi mavzularni tajriba vazifalari sifatida keltirib bo’lmaydi; ―Sabzavot ekinlari zararkunandalariga qarshi kompleks himoya choralarini ishlab chiqish‖, "Mevali daraxtlarning kasalliklariga qarshi kimyoviy kurash usullarini ishlab chiqish" yoki "Bug’doyning zang kasalliklari qo’zg’atuvchilari bilan zararlanishiga azotning ta'siri". Bulardan ilmiy ishlarning kirish qismida murakkab dala tajribalarini amalga oshirishda foydalanish mumkin. Shuning uchun, sabzavot ekinlarining zararkunandalariga qarshi kurash choralarini ishlab chiqishda, dastlab kimyoviy, agrotexnik, biologik va boshqa usullarni tanlab olish lozim. Shuningdek, qaysi zararkunanda qaysi sabzavot ekinida ko’p uchraydi va eng xavfli hisoblanishini ham bilish kerak. Bundan tashqari, har bir

zararkunandaning biologiyasini ham bilishni taqozo qiladi. Bularga qarshi kimyoviy vositalarni ham tanlab olish zarur, qaysi vosita qanday me'yorda ishlatiladi, ularning qaysi biri samaraliligini bilish kerak. Nihoyat savzavot ekining zararkunandaga chidamliligini ham o’rganish lozim. Bunday katta hajmdagi tajribani amalga oshirish katta mehnatni, ishchi kuchini talab qiladi. Shuning uchun tajriba mavzusi aniq va izlanish mohiyatini ochib bera oladigan bo’lishi lozim. Tadqiqot ob'ektini tanlab olish entomologik, fitopatologik hamda begona o’tlar bilan o’tkaziladigan tajribalarda o’ziga xos xususiyatga ega. Birinchi navbatda bu ularning tarqalishi, qishloq xo’jaligi ekinlariga zarari bilan bevosita bog’liqdir. Ma'lumki, hasharotlar, kasallik qo’zg’atuvchilar va begona o’tlar ma'lum bir arealga ega bo’ladi. Boshoqli ekinlarda zararkunandalarning tarkibi iqlim sharoitiga qarab turlicha bo’lishi bilan harakterlanadi. Keng tarqalgan oddiy bug’doy tunlami, shelkunlar barcha joyda uchrasa, ba'zi birlari zararli xasva, qo’ng’izlar, poya arrakashlari ko’proq cho’l hududlarida uchraydi. Ba'zi bir hasharotlar namgarchilik yuqori bo’lgan hududlarda uchraydi. Qishloq xo’jaligi ekinlarining kasalliklari to’g’risida ham misollar keltirish mumkin. Masalan kartoshka kasalliklarga bir muncha chidamli ekin hisoblanadi. Uni kasalliklar bilan zararlanishi vegetatsiya davomida va saqlash davrida ham kuzatiladi. Uni kasalliklarini tarqalishida iqlim sharoitlariga qarab bir muncha farqlarni uchratamiz. Yog’ingarchilik ko’p uchraydigan hududlarda vegetatsiya davrida asosan zamburug’li kasalliklar tez ko’payadi. Fitoftoroz, turli parsha kasalliklari, bakterioz kasalliklari, janubiy viloyatlarda esa virus kasalliklari ko’proq uchraydi. Shunday qilib, tadqiqot ob'ektini to’g’ri tanlab olish ko’zlangan maqsadga erishish uchun zamin yaratadi. Izlanish ob'ektini tanlab olish va joylashtirish, maqsadni belgilab olish, tadqiqot ob'ekti va vazifalarini adabiyot manbalari bo’yicha belgilab olish, ishning eng qiyin davri hisoblanadi.

Adabiyotlarni o’rganish : O’rganilayotgan muammolarni yoritib berishda mavjud ilmiy manbalardagi qarama-qarshi va qaytariladigan ma'lumotlarni keltirmaslik kerak. Bu davrda ma'lum bir muddatga ish rejasi ishlab chiqiladi. Birinchi galda bajariladigan vazifalar beligilab olinadi. Adabiyot manbalari asosida oldindan ma'lum bo’lgan faktlar o’rganib chiqiladi va shu asosida aniq g’oya va gipotezalar shakllanadi. Adabiyot manbalari bilan tanishish jarayonida ishchi gipotezalar yoki boshqa bir qator g’oyalar paydo bo’ladi. Gipotezalarning tuzilishi har doim har qanday izlanishning asosi va kelgusidagi izlanish dasturlari va tajribalarini rejalashtirib olishga xizmat qiladi. Ishchi gipoteza : ishchi gipoteza izlanish jarayonlarini tashkillashtirishning bosh usulologiyasi hisoblanadi. Izlanuvchi ishchi gipotezani ilgari surishi natijasida uni isbotlashga harakat qiladi. Biroq bunda ishchi gipoteza quyidagi talablarga javob berishi lozim; tekshirishlarni qamrab olganligi, oldindan bashorat qilinganligi va mantiqan to’g’ri bo’lmog’i kerak. Tekshirish gipotezani ilgari surishning eng asosiy talablaridan biri hisoblanadi. Gipotezani oldindan bashorat qilinganligi, tajriba o’tkazishning asosi hisoblanadi.Gipotezani mantiqan to’g’riligi deganda, uning yig’ilgan adabiy manbalarga mosligi tushuniladi. Shunday qilib, ishchi gipoteza bu qo’yilgan tajribalardan kutilayotgan natijalarni rivojlantirish bo’yicha taklif hisoblanadi. Tajribalarni rejalashtirish davomida qaysi omillar asosiy rol o’ynashi va qaysilari tajriba uchun muhim emasligi to’g’risida takliflar paydo bo’ladi. TOPShIRIQLAR : Vazifalarni yechish davomida 3-jadvalda oldindan keltirilgan ma'lumotlardan foydalanib ishchi gipotezani tekshiring va qabul qiling. Har doimgidek gipotezalarni amaliy tekshirish, ma'lum statistik gipotezalar bilan solishtirish natijasida amalga oshiriladi. Ko’pchilik hollarda vazifalar nazariy va amaliy natijalar o’rtasida farqlarning kamligi bilan yakunlanadi. Bu gipoteza 0 li qiymatga ega va N 0 . 3-jadval Sog’lom va zararlangan o’simlik qismlaridagi ozuqa moddalari (oldindan olingan ma'lumotlar) %

Variant Tadqiqot ob'ektining holati X Sx Ildiz mevalar barglar mevalar, yoki Sog’lom va serkosporoz bilan zararlangan qand lavlag miqdorida farqlar bormi? i tarkibidag i shakar 1 Sog’lom 14,2 0,16 6 Kasallangan 13,7 0,14 4 4 Sog’lom 19,2 0,21 4 Kasallangan 18,7 0, 19 6 7 Sog’lom 18,4 1, 8 6 Kasallangan 17,1 1, 7 6 10 Sog’lom 16,7 0, 21 6 Kasallangan 15,1 0, 18 4 13 Sog’lom 18,4 0, 19 5 Kasallangan 17,1 0, 16 5 16 Sog’lom 16,7 0, 16 6 Kasallangan 14,0 0, 14 4 19 Sog’lom 16,4 0, 14 4 Kasallangan 15,1 0, 14 4 22 Sog’lom 19,1 0, 21 6

Kasallangan 18,0 0, 20 6 25 Sog’lom 18,6 0, 22 6 Kasallangan 17,0 0, 18 6 Sog’lom va zang kasalligi bilan zararlangan bug’doy o’simligidan yig’ib olingan don tarkibidagi oqsil miqdorida farqlar bormi? 2 Sog’lom 14,7 0, 22 6 Kasallangan 12,4 0, 20 6 5 Sog’lom 16,1 0, 19 8 Kasallangan 14,8 0, 16 8 8 Sog’lom 14,9 0, 20 4 Kasallangan 14,0 0, 17 6 11 Sog’lom 15,9 0, 18 6 Kasallangan 14,0 0, 14 5 14 Sog’lom 16,2 0, 20 4 Kasallangan 15,1 0, 17 4 17 Sog’lom 14,4 0, 20 6 Kasallangan 13,1 0, 19 6 20 Sog’lom 13,7 0, 18 4 Kasallangan 12,4 0, 4

16 23. Sog’lom 15,6 0, 20 6 Kasallangan 14,2 0, 18 4 Sog’lom va fitoftoroz kasalligi bilan zararlangan kartoshkalar tarkibidagi peroksidaza miqdorlarida farqlar bormi? 3. Sog’lom 6,5 0,18 4 Kasallangan 5,6 0,16 6 6. Sog’lom 7,4 0,20 6 Kasallangan 6,8 0,22 4 9 Sog’lom 6,8 0,20 6 Kasallangan 5,4 0,18 6 12 Sog’lom 7,0 0,22 6 Kasallangan 5,4 0, 19 4 15 Sog’lom 6,4 0, 21 4 Kasallangan 5,1 0, 18 4 18 Sog’lom 6,7 0, 19 6 Kasallangan 5,3 0, 17 6 21 Sog’lom 6,3 0, 16 4 Kasallangan 5,0 0, 14 4 24 Sog’lom 7,1 0, 20 6 Kasallangan 5,2 0, 18 4

Izoh: 95 % va 99 % darajada mumkin bo’lgan ishonchlilikni aniqlang. Bunda x - o’rtacha tanlama, S x – o’rtacha tanlamaning farqi. Agar tajriba ma'lumotlari bilan nazariy ma'lumotlar statistik tahlil qilinganda, ular o’rtasidagi farqlar nol qiymatga teng yoki shunga yaqin bo’lsa 0 li gipotezani rad etib bo’lmaydi. Boshqa hollarda rad etish mumkin. 0 li gipotezani qabul qilinishi amaliy kuzatuvlar va nazariy g’oyalarni taqsimlanishi o’rtasida farqlar yo’qligini bildiradi. 0 li gipotezani to’g’ri yoki noto’g’riligi ma'lum bosqichdagi tenglamalarni statistik hisoblash va tekshirish orqali aniqlanadi. Bunday usullardan biri oraliqni hisoblash usuli hisoblanadi.

Adabiyotlar : 1. Белуха Н.Т. Основы научных исследований в экономике. - Киев: Вища школа, 1985. 2. Вольф В.Г. Статистическая обработка опытных данных. - М.: Колос, 1996. 3. Деревицкий Н. Ф. Опытное дело в растениеводстве. — Кишинев: Штиинца, 1962. 4. Гар К.А. Методы испытания токсичности и эффективности инсектицидов. —М.: Сельхозгиз, 1963. 5. Доспехов Б. А. Методика полевого опыта. — М.: Колос, 1985. 6. 3ак Г.П. К вопросу о методика фитопатологического сортоиспытания. - М.: Сельхозгиз, 1939. 7. Константинов П.Н. Основы сельскохозяйственного опытного дела. - М.: Сельхозгиз, 1952. 8. Лакин Г.Ф. Биометрия. - М.: Высшая школа, 1980. 9. Литтпа Т., Хиллз Ф. Сельскохозяйственное опытное дело. Планирование и анализ. - М.: Колос, 1981. 10. Методика Государственного сортоиспытания сельскохозяйственных культур. - М.: Колос, 1971. 11. Методика полевого опыта / Под ред. П.Г.Найдина. -М.: Изд-во с.-х. литературы, 1959.

Похожие

Dala tajribalarining statistik tahlilini B.A.Dospexov uslubi bo’yicha hisoblash

Dala ishlari va tadqiqotlari

Dala tajribasi va uning xususiyatlari

Shartnomalarga qo’yiladigan umumiy talablar

Ilmiy tadqiqot ishlarida dala va ishlab chiqarish tajribalarini qo’yish. Dala tajribalarini o’tkazish uslubi asosida o’tkazishni o’rganish