Arpa navlarining navdorlik belgilari, qimmatli xo’jalik va biologik xususiyatlarini o’rganish - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Arpa navlarining navdorlik belgilari, qimmatli xo’jalik va biologik xususiyatlarini o’rganish

Загружено в:

22.09.2023

Скачано:

0

Размер:

592 KB

Arpa navlarining navdorlik belgilari, qimmatli xo’jalik va biologik xususiyatlarini o’rganish Reja: 1. Arpa navlarining navdorlik belgilari 2. O’rta Osiyoda arpaning qurg’oqchilikka, qishga, sho’rga, kasallik va hashoratlarga, to’kilishga, yotib qolishga chidamlilik belgilari

Ekinning tashqi ko’rinishi va tuzilishidagi morfologik ko’rsatgichlari – belgilari deb ataladi. Har bir nav o’simliklarining o’zlariga xos bo’lgan belgilari yig’indisiga navdorlik belgilari deyiladi. Nav o’simliklarining fiziologik, bioximik va texnologik xossalari ularning xususiyatlarini bildiradi. O’simliklarning qurg’oqchilikka, qishga, sovuqqa, kasallik va zararkunandalarga chidamliligi va boshqalar fiziologik xususiyatlariga kiradi. Biologik xususiyatlari nav o’simliklarining namlikka, haroratga, yorug’likka bo’lgan talablarini ifodalaydi. Bu xususiyatlar va talablar natijasi navlardan olinadigan xosil va mahsulot sifatini belgilab byeradi (rasm). rasm. ToshDAU, zotexniya kafedrasi assistenti Bobur SHoyusupov arpa o’simtalarining biologik xususiyatlarini o’rganish uchun fenologik kuzatuvini olib bormoqda, 2017 yil 19 noyabr. Mashg’ulotning maqsadi. Ushbu mashg’ulotning maqsadi talabalarga arpa navlarining navdorlik belgilari, qimmatli xo’jalik va biologik xususiyatlarini o’rgatishdan iborat.

Mashg’ulot uchun kyerak bo’ladigan o’quv va laboratoriya qurollari. Arpa navlari o’simliklaridan, boshoqlaridan tayyorlangan gyerbariylar, madaniy o’simliklarning tarqalishi geografik o’quv xaritalari, ma’ruza daftarlari, donli ekinlar adabiyotlari, arpa navlari xo’jalik qimmatli belgilariga talluqli jadvallar, arpa navlari donlari, laboratoriya daftarlari, qalamlar, o’chirgich va lineykalar. Arpa navlarining navdorlik belgilari Arpaning navlarining navdorlik belgilari quyidagilardir: boshoqning shakli, qiltiqlarning dag’alligi, don shakli, gul qobiqlarining qiltiqqa o’tish xususiyati, don asosidagi egatchani dag’al tuk bilan tuklanishi, gul qobiqlari tomirlarini rangi, boshoqcha qipiqlarini tuklanishi. Boshoqning shakli: to’g’ri to’rtburchak, kvadrat, romb va oltiqirrali shaklda bo’lishi mumkin. U urug’ning ko’ndalang kesimidan aniqlanadi. Boshoqni sindirmasdan uni uch tarafidan qarasa ham bo’ladi (rasmlar). rasm. Ikki qatorli arpa boshog’i rasm. Ko’p qatorli arpa boshog’i Boshoqni oltiqirrali shakli ko’pincha zich va juda zich boshoqlarda bo’ladi. Boshog’ining qolgan shakllari siyrak boshoq tur xillarga mansub. Donning shakli: uzunchoq, ellipssimon va rombsimon shaklda bo’ladi. Uzunchoq shakllarda eng enli qismi don o’rtasining teparog’ida joylashgan (rasm).

rasm. Arpa donlari tashqi ko’rinishi. Donni uchiga qarab torayishi asosiga qarab torayishiga qaraganda keskin ravishda bo’ladi. Donlarda endospyermning asosiy massasi donning o’rta qismidan yuqorida joylashgan bo’ladi. Ellipssimon shakldagi donlarda endospyerm massasi butun donda bir xilda tarqalgan bo’ladi. Donni uchki va pastki qismiga qarab asta- sekin qisqargan bo’ladi. Rombsimon shakldagi donlarda endospyermning asosiy massasi donning o’rta qismida joylashgan bo’ladi. Donning uchki va pastki qismiga qarab keskin qisqargan bo’ladi. Gul qobiqlarining qiltiqqa o’tish joyi: asta - sekin, bir tekis, keskin ravishda, keng holatda bo’lishi mumkin (rasm). Don asosidagi egatchani dag’al tuk bilan tuklanishi: dag’al (tuklanmagan yoki tuklari salgina seziladi, biroz kalta) va tukli (tuklanish yaxshi ifodalangan). Gul qobiqlaridagi chiziqli antotsian rangi: ayrim arpa navlarining gul qobiqlarida sariq chiziqli rang, rangi bilan bir xil, ayrimlarida qizil siyohrang chiziqli antotsian ranglar bo’ladi. Don pishgan sayin bu ranglar kuchsizlashib boradi va donni saqlash davrida yo’qoladi.

rasm. Arpa guli qismlari: 1- Changchi; 2- changchi ipi; 3 onalik tumshuqchasi; 4- ustuncha: 5- ichki gul qobig’i; 6- lodikol (2 ta yupqa pardacha); 7- tuguncha; 8- tashqi gul qobig’i; 9- qiltiq. Boshoqcha qipiqlari – tuksiz bo’lishlari mumkin (kuzgi navlarda) yoki tuklangan (qipiqlarini chetlari yaxshi sezilib turadi). Qiltiqlarning dag’alligi: dag’al, o’rtacha dag’al va mayin bo’lishi mumkin. Dag’al qiltiqlar keng, sinuvchan va yirikroq tishli bo’ladi. qiltiqlari tishsiz bo’lganlari ham uchraydi shuning uchun qiltiqlarning tishli va tishsiz bo’lishi qiltiqlarning xususiyatini belgilaydi. O’rtacha dag’al qiltiqlar ko’pchilik rayonlashtirilgan navlarda uchraydi.

Topshiriq 1. Arpa navlari o’simliklari va boshoqlaridan tayyorlangan gyerbariylardan foydalanib ularning navdorlik belgilarini yuqoridagi ma’lumotlar asosida o’rganib navlarning navdorlik ko’rsatgichlarini aniqlang. Arpaning qimmatli xo’jalik belgilaridan biri: yuqori xosildorligi , ya’ni intensiv texnologiyaga xos navlari ko’zda tutiladi. Bunday navlar respublikamizning turli tuproq, iqlim sharoitlariga adaptivligi bilan xaraktyerlanadi. Aykor, Mavlona, Bolg’ali va Karshinskiy navlari 50 sentnyer va undan yuqori xosilli arpa navlari qatorlarini tashkil etishadi. Bizning respublikamiz yoki O’rta Osiyoda arpaning qurg’oqchilikka, qishga, sho’rga, kasallik va hashoratlarga, to’kilishga, yotib qolishga chidamlilik belgilari ham xo’jalik uchun qimmatli xususiyatlari bo’lib hisoblanadi. Arpaning yana bir xalq xo’jaligidagi xususiyati donidan yuqori sifatli pivo pishirilishi . Pivo pishirishga mos hisoblangan arpa navlari donlaridagi unsimon endospyermli foizi tayyorlangan ekstrakt aralashmasida 90% dan yuqori bo’lishi bilan ta’riflanadi. Unumli arpa navi sinov natijalariga ko’ra pivo pishirishga o’ta mos nav deb tan olingan bo’lib, lalmikor yerlarda har bir gektardan 20 sentnyerdan xosil byeradi. Navlarning qurg’oqchilikka chadamligi xususiyati ham arpa navlarining lalmikor yerlarimizda bahordagi ba’zi bir sabablardan kech ekilishiga qaramay rejadagi xosilni ta’minlay oladi. Navlar ichida Lalmikor va Unumli navlari qurg’oqchilikka 5 ball kattaligida chidamli. Arpada ham bug’doy kabi qishgi va bahorgi ekin amaliyoti keng foydalaniladi. Nav o’simliklarining qishgi sovuq ta’sirdan to’liqroq saqlanib qolishi arpadan olinadigan eng yuqori xosildorlikni ta’minlaydi. Bunday navlar qatoriga Xonakox, Mavlono, Karshinskiylar kirishadi. Sho’rlangan tuproqli viloyatlarimizda arpa navlarining sho’rga chidamliligi ekin maydonlarida ekilgan urug’likdan etarlicha va bir tekis ko’chat olish imkonini byerib, har gektar yyer hisobidan to’liq somon va don xosil olishga imkon byeradi. Reestrga kiritilgan navlardan Gulnoz, Nutans 799 va Vodka navlari viloyatlarimizdagi sho’r bosgan yerlar uchun mos navlar bo’lib hisoblanadi.

rasm. Arpaning o’simligining xoshiyali dog’lanish (ringxosporioz) patogeni Phyncxosporium secalis (2) bilan zararlangan (1,3,4) qismlari. Arpaning kasalliklari o’simlikning una boshlaganidan ildiz chirishi, keyinchalik qora kuya, un-shudring, tasmacha, to’rsimon va xoshiyali dog’lanish (rasm) va boshqa ko’rinishlarida rivojlanib shakllanayotgan xosilning 40-50 % va ko’proq qismini yo’q qiladi. Samarqand qishloq xo’jaligi instituti seleksionyer olimlari tomonidan yaratilgan Temur arpa navi bir yo’la yotib qolish, to’kilish va kasalliklarga chidamligi bilan bu muammoni xal qilishga katta hissani qo’shgan. Bundan tashqari Gulnoz, Zafar navlari ham bunday xo’jalik qimmatli xusuyatlariga ega. Respublikamizning sinov maydonlarida Vodka navi hashorotlarga eng chidamli nav ekanligini ko’rsatgan.

Arpa namga talabgor o’simlik. Arpa urug’i 1-2 o C da unib chiqadi va 5-8 ta ildiz xosil qilib namlik etarli bo’lsa (rasm) o’simligi tez rivojlanadi. O’simliklar qisqa muddatli -8 o C sovuqqa bardosh byeradi. Bu ekinnig yorug’likka bo’lgan talabini uning shimoliy kenglikning 68, hatto 70 o gacha, janubda ekvatorgacha ekilishi va tog’ balandliklarida esa unga teng keladigan o’simlik yo’qligidan bilishimiz mumkin. Topshiriq 2. Seleksiya tajriba dalalarida o’rganilayotgan yangi arpa navlari va tizmalarning xo’jalik qimmatli xususiyatlari haqidagi ma’lumotlarini o’rganing va kelajakda tumanlashtiriladigan hududlarini bashorat qiling.

Adabiyotlar : 1. Абдукаримов Д.Т. Донли экинлар селекцияси ва уруғчилиги. Тошкент 2010й. 402 б. 2. Абдукадиров Д.Т. Қишлоқ хўжалиги экинлари селекцияси ва уруғчилиги. Тошкент 2002 й. 275 бет. 3. Азизов Б.М. Кузги буғдой дон сифатини оширишнинг муҳим омиллари. Ж.Ўзбекистон аграр фани ҳабарномаси. 3 (69)-сони, 2017й. 4. Азизов Б.М., Исроилов И.А., Худойкулов Ж.В. Ўсимликшуносликда илмий тадқиқот ишлари. Дарслик. Тошкент 2014. 265 б. 5. Азизов Қ.Қ., Ашуров К.К. Қанд жўхорининг янги навларини яратишда селекцияни тутган ўрни “ЎЗБЕКИСТОН ПАХТАЧИЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ИСТИҚБОЛЛАРИ” номли Республика илмий тўплами 2014 йил (I-ҚИСМ) 128 ва 130 бетлари 6. Ан Хе Сунг, Азизов К.К., Еденбаев Д., Бобоев Фю Г., Тахирбаева Д.У. Тритикале етиштириш қўлланмаси. Ташкент. 2017. 22 б. 7. Виноградов Б.И., Атабаева Х.Н., Дементьева А.А. Ўсимликшунослик. “Мехнат” матбуоти. 1987. 166 б. 8. Дала тажрибаларини ўтказиш услубиятлари. Тошкент 2007. 149 б.

Похожие

Javdar navlarining, navdorlik, qimmatli xo’jalik belgilari va biologik xususiyatlarini o’rganish

Beda navlarining navdorlik, qimmatli xo’jalik belgilari va biologik xususiyatlarini o’rganish

Jo’xori navlarining navdorlik, qimmatli xo’jalik belgilari va biologik xususiyatlarini o’rganish

No’xat navlarining navdorlik, qimmatli xo’jalik belgilari va biologik xususiyatlarini o’rganish

Sholi navlarining navdorlik, qimmatli xo’jalik belgilari va biologik xususiyatlarini o’rganish