Тутилиб гапириш - Психология - Рефераты

Тутилиб гапириш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

70.5 KB

Тутилиб гапириш Режа 1. Тутилиб гапириш 2. Боланинг дудуқланадиган ҳолга тушиб қолиши

Тутилиб гапириш ҳам нутқ нуқсони бўлиб, нутқ суръати, мароми ва равонлиги бузилиши билан таърифланади. Бунда, нутқнинг коммуникатив функцияси издан чиқади, яъни бекаму- куст, росмана алоқа воситаси бўлмай қолади, бундай нутқни тинглаб, тушуниш баъзан қийин бўлади ҳам.Тутилиб гапиришга асосан нутқ аппарати мускулларининг равон ишлай олмаслиги, пайлари, толаларининг тортишиб қолиши сабаб бўлади.Чет эл ва узбек олимларини таъкидлашича, дунё болаларининг 2% ида тутилиб гапириш нуқсони кузатилади.Буюк рус психиатори И.А.Сикорский тутилиб гапириш «болалар касаллиги» деб атаган эди, чунки бу камчилик асосан икки ёш билан беш ёш орасидаги болаларда нисбатан купроқ учрайди. Бу даврда бола тилнинг грамматик тузилишини катталарга тақлид этиш йўли билан аста- секин узлаштириб боради, сузлари маълум тартибда жойлашган гапларни Ўрганади, уз фикрларини атрофдагиларга маъноли нутқ орқали ифодалай бошлайди. Боланинг узлаштириш қобилияти бу даврда ниҳоятда кучли бўлади, масъулият, уз-узига талабчанлик ортиб боради. Бироқ, баъзи болаларнинг гапириш суръати, мароми, равонлиги бузилади. Улар тутилиб, сузларни оҳиригача талаффуз этмай, шошиб-пишиб, товуш, бўғин, сузларни қайта-қайта такрорлаб ёки аксинча тўхтаб қолиб, сунгра зЎр куч билан, қийналиб, талаффуз этадилар – тутилиб гапириш, дудуқланиш деб шуни айтилади. Шу билан бирга, бола хулқи атворида, умумий ҳолатида ҳам маълум узгаришлар кузатилади. Арзимаган нарсадан хафа бўлиш, ҳаёжонланиш, инжиқлик, гапиришдан қўрқиш аломатлари пайдо бўлади. Бундай руҳий ҳодисалар тутилиб гапиришни кучайтиради, баъзи болаларнинг кам гап бўлиб қолишига сабаб бўладики, буни неврозга Ўхшатишади. Шу муносабат билан шифокорлар тутилиб гапириш, дудуқланишни – логоневроз, яъни нутқ неврози деган термин билан юритадилар. Тутилиб гапиришнинг дастлабки белгилари турлича вужудга келиши, турлича намоён бўлиши мумкин. Баъзан бу нуқсон сезилмасдан аста-секин бошланади. Ота-оналар бола эркаланиб гапиряпди деб Ўйлаб, унинг билинар-билинмас тутилиб гапиришидан ҳатто завқланадилар ҳам,

бола шошиб ёки ҳаёжонланиб гапирганида нутқида тутилиши янада купаяди, бола гапирмоқчи бўла туриб, бирдан тўхтаб қолади. Тутилиб гапириш мутизм ҳолида ҳам бошланиши мумкин. Мутизм – вақтинча соқовлик, вақтинча нутқ йўқолиши деган маънони билдиради. Бундай ҳолат руҳий травма, руҳан қаттиқ хаёжонланиш натижасида вужудга келиши ва бир неча кунгача давом этиши мумкин. Мутизм ҳолатидан сунг бола аксари тутилиб гапира бошлайди.Тутилиб гапириш камчилиги тахилалиядан сунг бошланиши ҳам мумкин. Тутилиб гапириш вақтида нутқ аъзоларининг маълум бўлимларидаги пайлар тортишиб туради. Пай тортилишининг хилига қараб, тутилиб гапиришнинг икки тури: клоник ва тоник туридаги тутилиб гапириш тафовут қилинади. Клоник туридаги тутилиб гапиришда товуш, бўғин ёки суз бир неча марта такрорланади, тоник типида эса бола гапдан бирдан тўхтаб қолади ва товуш, бўғин ёки сузни маълум бир паузадан сунг зЎр куч билан, қийналиб талаффуз этади. Пауза бир секунддан 1 минутга қадар чузилиши мумкин. Пауза қанчалик узоқ бўлса, тутилиб гапириш камчилиги шунчалик рЎй-рост ифодаланган бўлади. Амалда тутилиб гапиришнинг соф клоник ёки соф тоник хили камдан-кам учрайди. КЎпинча тоно – клоник ёки клоно – тоник типдаги тутилиб гапириш кузатилади. Пай тортишиши вақтида нутқ аъзоларининг барча бўлимларида узгаришлар кузатилади, шунга кура бир товуш, бўғин ёки суз тутилиб талаффуз этилганидан кейин бошқалари пайдар-пай уланиб кетади.Тутилиб гапириш нуқсони – нутқнинг асосан функционал характердаги мураккаб камчилигидир. Унинг органик характердаги тури мураккаб органик камчиликлар пайтида кузатилиши мумкин. Тутилиб гапиришда бола доимо янгидан-янги одат чиқариб туради. Бола уз нуқсонини атрофдагиларга билдирмаслик мақсадида турли хил ҳийла – найрангларни ишлатади, масалан, бошини силкитиб, кузларини олайтиради ёки тебраниб туриб, қўли, оёғи билан ортиқча ҳаракатлар қилиб туриб гапиради. Тутилиб гапирувчиларга, назарида ҳамма уларни мазах, масҳара қилаётгандек бўлиб туюлади. Шунга кура улар ҳийла-найрангларни янада ҳам купроқ ишлатишга

ҳаракат қиладилар. Бироқ бундан хатти-ҳаракатлар билан атрофдагилар диққатини узларига янада купроқ жалб этадилар, натижада тутилиб гапириш янада зЎраяди. Бола ёши улғайган сари, ҳийла-найранглари билан билан бир қаторда нутққа алоқадор ҳийла – найрангларни ишлатиш одат бўла бошлайди. Айрим товуш, суз, гаплар болага мураккаб бўлиб туюлади. У назарида, айнан шу товуш ёки суз келганда, тутилиб қолишим мумкин деб, гап вақтида уларни бошқа товуш ёки гаплар билан алмаштиришга ҳаракат қилади. Баъзан бундай уринишлар муваффақиятли чиқади ва бола нутқнинг равон, бир текис бўлишига эришади, бироқ ифодаланаётган фикр чалкашиб, мазмуни узгаради, сузлар пойма-пой бўлиб қоладиТутилиб гапириш, дудуқланиш боланинг умумий ҳолати, ҳис-туйғуларига боғлиқ нутқ камчилиги бўлганидан бола уйда, узига яқин кишилари билан суҳбатда бўлганда, ҳаяжонланмасдан гапирганида бу камчилик купинча кузатилмайди. Бироқ купчилик орасида, гуруҳда, синфда, бегона вазиятда ҳаяжонланиб, шошиб гапириш вақтида дудуқланиши рЎй-рост сезилиши мумкин. Турмуш шароитидаги, об-ҳаводаги узгаришлар, йил фасли ҳам бола нутқига таъсир курсатиши мумкин. Тутилиб гапиришнинг сабаби нима, бу камчилик нима учун беқарор ва узгарувчан, қайталаниб турадиган бўлиши мумкин, деган масалаларни аниқлаш мақсадида олимлар томонидан купгина изланишлар олиб борилган. Тутилиб гапириш камчилиги инсонларда қадимдан кузатилади. Айрим олимлар тутилиб гапириш – бу организмнинг умумий касаллиги деб, уни дори-дармонлар билан даво қилишни тавсия этганлар. Бошқалари эса, тутилиб гапириш артикуляцион аппарат тузилишидаги узгаришлардан келиб чиққан нуқсон деб, уни артикуляция аъзоларини операция йўли билан бартараф этишни тавсия этганлар. Лекин бу усул ҳам яхши натижа бергани йўқ. ХIХ асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб купчилик олимлар тутилиб гапиришнинг асосий сабаби невроз деб ҳисоблаб келдилар. Аммо неврознинг хилини, механизмларини аниқлашда бир фикрга келишмай, турли фаразлар баён этилди, чунончи, олимлар тутилиб гапириш невроз касаллигининг бир тури,

деган хулосага келдилар. Бу хулосага улуғ рус физиологи И.П.Павловнинг олий нерв фаолияти ҳақидаги таълимоти асос бўлди. И.П.Павловнинг таълимотига кура, невроз олий нерв фаолиятининг функционал заифлик белгиси, яъни қўзғалиш ва тормозлаш жараёнлари муносабатининг бузилишидир. Ана шундай узгариш натижасида бош мия пЎстлоғининг маълум қисмларининг функциялари бошқача тусга кириб, бош мия нервларининг ишлаш жараёни сусаяди, бош мия пЎстлоғи ва пЎстлоқ ости нервлари Ўртасидаги алоқалар бузилади ва бунинг оқибатида боланинг турли аъзоларида маълум потологик узгаришлар кузатилади, масалан юрак неврози, буйрак неврози, нутқ неврози пайдо бўлади ва ҳоказо. Нутқ неврози, яъни логоневроз нутқ аъзоларида пай тортишишларига олиб келадики, бунинг натижасида бола тутилиб гапирадиган, дудуқланадиган бўлиб қолади.И.П.Павловнинг олий нерв фаолияти типлари ҳақидаги таълимотидан куринадики, тутилиб гапириш нуқсони- бу олий нерв фаолиятидаги функционал узгаришларининг белгиларидан биридир. Бу нуқсон қўзғалиш ва тормозланиш жараёнларининг мувозанати бузилишидан келиб чиқади.хозирги замон логопедиясида тутилиб гапириш сабаблари икки гуруҳга ажратилади: 1. тутилиб гапиришга мойиллик туғдирадиган муҳит шароитлари; 2. бу камчиликни бевосита келтириб чиқарадиган сабаблар. Биринчи гуруҳга олий нерв системасининг умумий заифлигига, нутқ механизмларини бошқаришда иштирок этадиган олий нерв жараёнларининг бузилишига сабаб бўлувчи турли хил ички ва ташқи омиллар киради. Буларнинг ҳаммаси болаларда тутилиб гапиришга мойиллик пайдо қилади-ю, лекин узи бу камчиликка ҳали бевосита сабаб бўлмайди. Боланинг дудуқланадиган ҳолга тушиб қолиши учун унда ана шундай мойиллик устига бошқа сабаблар ҳам бўлиши керак, чунончи: 1) нерв системасининг касалланиши; 2) нерв системасига салбий таъсир этувчи оғир кечган юқумли касалликлар; 3) руҳий травмалар, яъни нерв системасини кучли таъсирлантирадиган руҳий кечинмалар қаттиқ қўрқиш, оиладаги тортишувлар ва бошқалар; 4) оғир нутқий камчиликлар; 5) нотўғри

тарбия; 6) нутқи энди ривожланиб келаётган даврда болага ҳаддан ташқари куп, ёшига мос келмайдиган, мураккаб билимлар бериш, масалан шеър, ашула, достонлар ёдлатиш шулар жумласидандир.КЎпчилик ота-оналар тутилиб гапиришнинг асосий сабаби боланинг қўрқиши ёки наслида шундай камчилик борлиги деб ҳисоблайдилар. Туғри, қўрққанидан, қаттиқ чЎчиганидан сунг айрим болалар тутилиб гапирадиган, дудуқланадиган бўлиб қолади. Бироқ болалар ҳаётда фавқулотдаги воқеалардан тез-тез чЎчиб туради, аммо бундан фақат баъзи бирлари тутилиб гапиради. Чунки бундай болаларда тутилиб гапиришга олдиндан мойиллик борлиги, яъни улар нерв системасининг сустлиги, асабийлашганлиги шунга замин яратади. Ота-оналарнинг ароқхЎрлиги, болани тез-тез жазолаб туриши, боланинг оғир юқумли касалликлар (айниқса кукйўтал) билан оғриши, режимга риоя қилмаслиги ва бошқалар нерв ситемаси фаолиятининг бузилишига олиб келади. Нутқнинг кечикиб ривожланиши ундаги қўпол нуқсонлар, болага хаддан ташқари куп билим бериш, ёшига мос келмайдиган асарларни ёд олдириш, барвақт Ўқишга юбориш ҳам нерв системасини сусайтиради ва тутилиб гапириш нуқсони учун мойиллик яратади. Боланинг табиатан тақлидчан бўлиши ҳаммага маълум. Тутилиб гапириш тақлидчанлик натижасида ҳам вужудга келиши мумкин. Бола тутилиб гапирувчи онаси ёки опасига тақлид этиб, узи ҳам тутилиб гапира бошлайди. Атрофдагилар эса, шунга қараб боладаги тутилиб гапириш наслдан деб Ўйлаши мумкин. Баъзи олимлар ҳам тутилиб гапириш наслдан-наслга Ўтадиган нуқсон деб ҳисоблайдилар (Э.Фрешельс, Д.Г.Неткачев ва бошқалар). узбек олимларининг таъкидлашича, нутқ ва тил ижтимоий ҳодиса бўлиб, улар тақлид этиш йўли билан шаклланади. Бола нутқи фақат одамлар орасида, мулоқот йўли билангина ривожланиши мумкин. Агар бола билан ҳеч ким гаплашмаса, у тилга кирмайди, гапирмайди. Демак нутқ ва тил наслдан- наслга Ўтмайди. Шундан келиб чиқадики, тутилиб гапириш нуқсони наслдан Ўтмайди. хозирги вақтда олимларимиз тутилиб гапириш нуқсони наслдан Ўтмаслигини анқлашган бўлса ҳам бу ҳақида ҳали анча

тортишувлар мавжуд. Тутилиб гапириш наслдан-наслга Ўтмайди, лекин унга мойиллик Ўтиши мумкин, деб таъкидлайди айрим олимлар. Нерв системасининг сустлиги ирсий бўлиши болага отаси ёки онасидан Ўтиши мумкин. Агар бола тўғри тарбияланиб, яхши шароитда яшаса, унда мойиллик бўлишига қарамай, у тутилиб гапириш нуқсонига дучор бўлмайди. Ва аксинча, мойиллик бўлса-ю, бунинг устига шу камчиликни бевосита келтириб чиқарадиган сабаблардан биронтаси таъсир Ўтказадиган бўлса, бола тутилиб гапирадиган бўлиб қолиши мумкин.Тутилиб гапириш нуқсонининг олдини олиш, уни бартараф этиш йўллари, усуллари хилма- хилдир. Уларни танлашда боланинг ёши, узига хос хусусиятлари, характери, хулқ атвори, уз нуқсонига бўлган муносабати, турмуш шароити, тутилиб гапириш даражаси ва купгина бошқа омиллар ҳисобга олинади. Тутилиб гапириш нуқсонининг белгилари, келиб чиқиш сабаблари, турлари, кетиши яъни итиология, симптоматикасини таҳлил қилиш бу мураккаб нуқсонни бартараф этиш учун комплекс усул яъни усуллар йиғиндисини қўллашни лозимлигини курсатади. Бунда логопеднинг шахсини нутқини қайта янгидан тарбиялаш зарур. Комплект усул логопед ва шифокорларнинг ҳамкорликда ишлашини тақозо этади. Комплекс тадбирларининг асосий вазифаси логопеднинг нерв системасини даволаш, пай тортишишларини камайтириш ёки бартараф этиш. Гапириш вақтида нафас олишни тарбиялаш, овозини йўлга қўйиш устида ишлаш. Умумий ва нутқ моторикасидаги камчиликларни йўқотиш, иккиламчи руҳий асоратларини (инжиқлик, гапиришдан қўрқиш, тортинчоқлик, узини камситиш, уз кучига ишонмаслик ва бошқаларни) бартараф этиш, тўғри, текис, равон нутқни тарбиялаб маромига етказиш (талаффуз, луғат, грамматик тузумларини). Комплекс тадбирлар ичида тўғри нутқни тарбиялаш ишлари биринчи Ўринда туради. Логопед шу мақсадга эришиши йўлида унга шифокорлар дори-дармон билан физиотерапия аутодренинг гипноз усуллари билан ёрдам берадилар, демак комплекс тадбирларининг таркибий қисмини логопедик машғулотлар системаси ташкил этади. хозирги кунда тутилиб гапириш нуқсони турли хил

логопедик машқлар системаси асосида бартараф этилмоқда. Тутилиб гапириш нуқсони мактабгача ёшдаги болаларда С.А.Миронова, Г.А.Волкова, В.И.Селверсто, Н.А.Чевелева ва бошқалар; мактаб ёшидаги болаларда А.В.Ястребова, Р.Е.Левина, Н.А.Чевелева, С.М.Любинская, В.И.Селверстоа ва бошқалар Ўсмирлар ва катта ёшдаги кишиларда И.Ю.Абилова, Л.Э.Андронова, А.Я.Евгенова, М.В.Смирнова ва бошқаларнинг системаси асосида бартараф этилмоқда. Барча системаларда логопедик ишни бир- бирига пайваста бўлган 3 та йўналишда олиб бориш тавсия этиладики, булар: ортиқча руҳий асоратларини бар тараф этиш нотўғри. Рефлексларни йўқотиб, янги куникма ва малакаларни шакиллантиришдан иборатдир. Дидактик принцпларга риоя қилган ҳолда рнутқнинг барча таркибий қисимлари устида ишлаш. Беморни ҳар қандай шароитда атрофдагилар билан бемалол равон, ифодали нутқ орқали алоқада бўлишга Ўргатиш ҳам жуда муҳим. Тутилиб гапирувчилар билан олиб бориладиган ишлар логопед ва шифокорнинг режасига мувофиқ олди. Индамаслик режимидан бошланади, бунда логопеднинг мумкин қадар камроқ гапириш учун унга қўлай шароит яратиб бериш керак. Тарбиячи Ўқитувчи ва атрофдагилар бундан ҳабардор бўлиб, ҳар хил саволлар билан мурожаат қилмаслика шеър ва эртаклар айттирмаслик, доска олдига чақирмасликка ҳаракат қилишлари лозим болани жамоат ишларида вақтинча озод этиб қўйиш мақул. «Индамаслик» режими тутилиб гапирувчининг қўрқмай, шошмай равон гапириши учун унга имкон яратиб берилади. Уни руҳий асоратлардан озод этади. Ушбу режим боғча ёшидаги болалар хуллас, барча ёшдаги тутилиб гапирувчи кишилар билан Ўтказилиши зарур чунки, у нутқни янгидан куришга шароит яратиб имкон очиб беради. Ота-оналар логопедик машғулотларга қатнаб уйга берилган вазифаларни бажаришга болага яқиндан ёрдам берадилар. Логопедик тарбиячи ва Ўқитувчилар билан биргаликда ишлаши тутилиб гапирувчи болага уз комплективида тегишли Ўринни эгаллашга, атрофдагиларнинг болага тўғри муносабатда бўлишни таъминлашда катта аҳамиятга эга. Логопедик ишнинг сунгги босқичларида логопедик машғулотлар асосида

болалар болалар тегишли вазифа, топшириқларни тайёрлаб, уни тенгдошлари сингари равон, аниқ нутқдан фойдаланган ҳолда бажаришлари лозим.Тутилиб гапириш нуқсонини бартараф этишда Ўспиринлик даври энг қийин давр бўлиб ҳисобланади, чунки бу даврда боланинг ривожланишида физиологик, психологик узгаришлар рЎй беради. Мактабгача ёшдаги даврда бартараф этилган нуқсон бу даврда баъзан қайталаниши мумкин, рецедив деб шунга айтилади. Рецедив бўлганида логопод болада логопедик машғулотлар таъсирига ишонч сусаяди. У билан энди станционаларда махсус мактаб-интернатларда, болалар поликникаларида, психонервологик диспансерлар ва санаторияларда баратараф этилмоқда.Ота-оналар, тарбиячилар, Ўқитувчилар, болаларнинг ёшлик чоғидан бошлаб тутилмасдан, тўғри, равон гапира олишга эътибор беришлари, нутқдаги нуқсонларни олдини олишларига уз вақтида киришишлари зарур.

АДАБИЁТ 1. Логопедия (Л.С.Волкова, Р.И.Лалаева, Е.М.Мастюкова ва бошқалар) Л.С.Волкова тахрири оситда М..,Просвещение, 1989. 2. Н.А.Власова. Логопедическая работа с заикающимимся дошкольниками. М., 1959 3. Заикание (Под ред. Н.А.Власовой, К.П.Беккера.) М., 1983. 4. Основы теории и практики логопедии (Под ред. Р.Е.Левиной) М., 1968 5. Селиверстов В.И.Заикание у детей. М., 1979. 6. Чевелева Н.А. Исправление заикания у школьников в процессе обучения. М., 1978. 7. Чевелева Н.А. Исправление заикания у школьников в процессе обучения. М., 1978. 8. Ястребова А.В. коррекция заикания у учащихся общеобразовательной школы. М., 1980. 9. Спирова Л.Ф., Ястребова А.В. Учителю о детях с нарушениями речи.М., Просвещение – 1985. 10 Правдина О.В. Логопедия. М., Просвещение – 1969.

Похожие

Нутк суръати, равонлигининг бузилиши

Кўркув холатини бартараф этувчи психокоррекцион машклар тавсифи

Шахс ва фаолият. Фаолият мотивлари

Психоконсультатив диагностика

Этнопсихологияда этник тарбия муаммоси