Этнопсихологияда этник тарбия муаммоси - Психология - Рефераты

Этнопсихологияда этник тарбия муаммоси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

260 KB

www.arxiv.uz Режа: 1. Этник тарбия муаммоси. 2. Тарбиянинг узгартирувчанлик кучи. 3. Тарбияда миллий хусусиятнинг роли 4. Этник идентификациянинг тузилиши ва динамикаси. 5. Шахснинг синфий ва миллий идентификацияси. 6. Этноснинг уз-узини идентификацияси. 7. Таълим тарбия ва миллий психология. 8. Тарбия инсонларнинг турли маданиятларида ижтимоийлашуви окибатида узгариши. 9. Боланинг одобли, ахлокли ва мехнатсевар булиб усишлари учун хар бир оиладиги шароит, оила бошликларининг намуна булишлари хакида. 10. Шахснинг маънавий сохаларини шакллантиришнинг психологик ахамияти

www.arxiv.uz Инсоний маданиятлар ранг барангликка эга. Хар бир миллатнинг узига хос маданияти мавжуд. Халкнинг хулк-атвори, тарбия, ахлок коидалари миллий маданияти томонидан белгиланади. Инсон жамиятда, одамлар орасида яшар экан, жамият, миллат ва халк томонидан белгиланган ва одоб тусига кириб колган узига хос талаб коидаларга буйсунади. Жамиятнинг хар бир булагида тарбия коидалари ишлаб чикилган. Ьарб маданияти учун одатий холдай куринган тарбия шакли баoзи бошка жамиятлар учун бундай холат бемаoни туюлади. Тарбия инсонларнинг турли маданиятларида ижтимоийлашуви окибатида узгаради. Унинг шаклланиши оиладан бошланади. Оила айнан болалар тарбияси учун масoул булан кариндошлар гурухидир. Боланинг одобли, ахлокли ва меънатсевар булиб усишлари учун хар бир оиладиги шароит, оила бошликларининг намуна булишлари хал килувчи ахамиятга эгадир. Уларнинг яхши одатлари, муомала маданияти, сузи билан ишининг бирлиги фарзандлари учун ибратдир. Барча жойда аёлларнинг биринчи галдаги вазифаси бола тарбияси ва уй рузьор ишлари хисобланади. Дунёда эркаклар болалар трбияси учун тулик жавобгар булган жой йук. Ненси Чодороу -Аёлларнинг фарзандни дунёга келтириши уларнинг тарбиявий якинлиги, шунга олиб келадики, у кейинчалик хам боласига гамхурлик килишда давом этиши, оналик аёл учун асосий вазифа булишини таъкидлаб утган. Аёлларнинг бу вазифаси барча маданиятларга хос, шунинг учун аёллар учун уй иши асосийдир. Болаларни тарбиялаш ота-оналарнинг мукаддас бурчидир. Рус миллатида фарзанд тарбияси билан шугулланиши, уз карамогида устириш маълум вактдан сунг чегараланади. Бизнинг миллатимизда ота-оналарнинг хукукларини бекор килиши катта салбий холат хисобланади. Этнос яхлитлик сифатида узини хам, бошка этносларни хам идрок этади. Албатта, этносларнинг объектив хулк-атвори ва белгилари хам муайян роль уйнайди. Бирок этнослар бир-бирларини ёмон билар эканлар турли белгиларни атрибуциялаш ва гетероатрибуция катта роль уйнайди. Бундай атрибуциялар идентификациянинг унча куп булмаган белги ва символларига таянади. Халклар ва этник гурухлар аслида бир-бирларига ёрликлар ёпиштирадилар ва реал хулк-атворга анча кам эoтибор берадилар. Шу боисдан хам А халкнинг Б халк тугрисида белгилари бу –асосан атрибуция (белгилар, сифатлар) системаси ва урф-одатлар, стреотиплар тасвиридан бошка нарса эмасдир. Этносларнинг «мен-образлари» ва уларнинг бошка халклар онгида акс этиши, шунингдек, А этноснинг Б этнос

www.arxiv.uz психикасида акс этишини билиши хам объектив, хам субъектив компонентларга эга булган мураккаб ва нозик ходисалардир. Бутун этноснинг уз-узини идентификацияси-бу группавий уз-узини идентификацияда кам учраган ва жуда мухим ходисадир. У мафкурада, катта гурухларнинг мазкур этнос аъзоларининг биргаликдаги хатти-харакатларида уз ифодасини топади. Уз-узини идентификация маданиятда миллий рамзларда ва бошка этномаданий ходисаларда ифодаланади. Этноснинг узлигини англашни вужудга келтирувчи жараёнларни яхши тушуниш учун индивидлар, гурухлар, этноснинг уз-узини идентификация килиш ва бошка индивидлар, гурухлар, этнослар ва супер этнослар билан идентификация килиш жараёнлари мавжудлигини эътиборга олиш зарурдир. Этнос узининг энг онгли вакиллари тимсолида «улар»дан фаркли равишда «биз» мавжудлигини англаган вактдагина узини узи идентификация килади. Маънавий мерос ва ёшлар тарбияси Режа: 1. М арказий Осиё мутафаккирлари маънавий меросидан . 2. М аънавий мерос намуналари. 3. Комил инсон ва унииг шаркона фазилатлари Ўзбекистоннинг мустақиллигини мустаҳкамлашда иқтисодий,фан- техника, хўжалик,сиёсий, маданий, мудофаа каби жабҳалар ниҳоятда муҳим ўрин тутганидек, маънавий, мафкуравий факторлар ҳам чексиз аҳамиятга эга. Ўзбекистон Президенти И.Каримов таъкидлаганидек, “маънавият инсоннинг, халқнинг,жамиятнинг, давлатнинг куч-қудратидир”.Бинобарин, маънавий маданият қанча юксак бўлса, жамият шунча тез суръатларда мустаҳкамланиб боради, натижада бошқа ижтимоий муаммоларни, жумладан ўқувчи – ёшлар онгига миллий маънавий, мафкуравий тамойилларни сингдириш жараёни фаоллашади. Маънавият ва миллий истиқлол мафкураси ўзида муҳим умуминсоний қадриятларни мужассамлаштирган улкан институтлардир.Миллий истиқлол мафкураси - маънавий инфраинститутлар асосида шаклланади. Бизнинг ҳозирги миллий истиқлол ғоямиз ва мафкурамиз ҳам ўзининг маънавий тарихий илдизларига эга.Ўзбекистон Президенти И.Каримов миллий истиқлол мафкурасининг маънавий аҳамияти ҳақида гапириб,”Миллий мафкурани шакллантиришдаги энг катта манба – бу ҳаққоний ёритилган тарихдир. Тарихни билмай туриб, мафкуранинг фалсафий негизларини англаб бўлмайди...”- деб таъкидлаган эдилар.Шу илмий ҳақиқатга асослансак, маънавият жамиятнинг,шахснинг

www.arxiv.uz ижтимоий, сиёсий, руҳий,ахлоқий фаоллигини , тафаккур даражасини билдирадиган мезон бўлса,миллий истиқлол мафкураси эса халқимизнинг, жамиятнинг,давлатнинг мақсад – вазифаларини,талаб-истакларини амалга оширишга хизмат қиладиган ғоялар инфраструктурасидир.Маънавиятнинг ҳам, миллий истиқлол мафкурасининг ҳам объекти битта, у ҳам бўлса шахсдир. Юртбошимиз И.А.Каримов халқимизни маънавий-маърифий руҳда тарбиялаш ҳақида қуйидаги фикрларни билдирдилар: «Халқнинг маънавий руҳини мустаҳкамлаш ва ривожлантириш - Ўзбекистонда давлат ва жамиятнинг энг муҳим вазифасидир. Маънавият шундай бир қимматбаҳо неъматки, у бизнинг қадимий ва навқирон халқимиз қалбида бутун инсониятнинг улкан оиласида ўз мустақиллигини тушуниб етиш ва озодликни севиш туйғуси билан биргаликда етилган. Эркин фуқаро онгли яшайдиган мустақил фикрга эга бўлган шахс маънавиятини шакллантириш бизнинг бош миллий ғоямиз бўлиши зарур.» Марказий Осиё мутафаккирларининг асарларида кўплаб илғор педагогик фикрлар ифодаланган бўлиб, улар халқ педагогикасининг асосий манбаларидан бири, ёшлар тарбиясида муҳим воситадир. Гўзал ахлоқ, бахт, инсоф, поклик, иффат, сабр-матонат, меҳр-шафқат, сиҳат-саломатлик, ота-онани ҳурмат қилиш, Ватанни севиш, ўзлигини англаш, фидоийлик, меҳнатсеварлик, дўстлик, мардлик каби хислатлар шаклланишининг йўл ва услубларини кўрсатиб берганлар. Хусусан, Хоразмийнинг «Алжабр»,Форобийнинг «Бахт саодатга эришув ҳақида», «Фозил одамлар шаҳри», Абу Райҳон Берунийнинг «Хиндистон», Юсуф Хос Хожибнинг «Қутадғу билиг», Аҳмад Югнакийнинг «Ростгўйлар неъматлари», Хожи Аҳмад Яссавийнинг «Девони ҳикмат», Алишер Навоийнинг «Хамса» асарларида тарбия ва таълимга оид қимматли фикрлар илгари сурилган. Шунингдек, Мунис Хоразмий, Абу Али ибн Сино, Аҳмад Дониш, Беҳбудий, Абдулла Авлоний, Маҳмуд Кошғарий, Кайковус, Бобур, Улуғбек, С.Айний, Абдурауф Фитрат ва бошқаларнинг асарларида ҳам таълим-тарбия масалаларига кенг ўрин ажратилган. Миллий таълим-тарбия ишига халқ педагогикасини жорий этиш, замонавий мактаб мақсад ва вазифаларидан келиб чиқиб, уни мумкин қадар тўлароқ амалга ошириш жуда муҳимдир. Абу Абдулло х Му ҳ аммад ибн Исмоил Ал-Бухорий (809-869).

www.arxiv.uz «Ал-Жомеъ ас-Сахих» ҳамда «Ал-адаб ал-Муфрад» асарларида яхшилик, ёмонлик, ота-она ва бола тарбияси ҳақида фикрлар билдирган. Асосий ғоя яхшилик қилиш, ёмонликнинг олдини олиш бўлиб, яхшиликни кимга қилиш керак, деган фикр муҳимдир. Айниқса, ота-онани рози қилиш зикр этилган. Энг аввало, яхшиликни онага қилиш зарур. Ота- оналарга қариганда ёрдам бериш, қариндош-уруғдан узилиб кетмаслик, заифлар билан ҳушмуомалада бўлиш, ота-онага шафқатли бўлиш лозим. Ат-Термизий (824-892) хадисларида адашганларга тўғри йўл кўрсатиш, онани ҳурмат қилиш, ота ва қариндошларни эъзозлаш, сўнгра дуолар ҳақида ёзади. Масалан: м азлумнинг дуоси, мусофир кишининг дуоси, ота-оналарнинг ў з фарзандига дуоси. С абр-то қ атли б ў лиш, хушхул қ лик, хушмуомалалик, мусурмон биродарларни нг бир-бирига ёрдам бериши, қ ариндош-уру ғ лар билан кўришиб туриш, ёл ғ из кишиларга яқ индан ёрдам бериш ва бош қ алар. Х ў жа Абдухоли қ Ғ иждувоний (1103-1179) нинг меросида ҳ алол лу қ ма, яхшилик, инсонийлик, зикр, сабр, т а вба каби ғ оялар асосий ў рин эгаллайди , у хал қ о ғ ирини енгил қ илишга ча қ иради. Ҳ алол ме ҳ нат билан ҳ аёт кечиришни талаб қ илади. «Рисолаи со ҳ ибия» асарида таълим-тарбия, фарзанд, ота-оналар бурчлари ҳ а қ ида фикр билдирилади , п оклик, камтарлик, ҳ ушёрлик ва ого ҳ лик т ўғ рисида баён этилади. Абу Наср Ф о робий (1873-930). Фикрига м уносиб инсон б ў лиш учун одамда икки имконият - таълим ва тарбия олиш имкони бор. Таълим ор қ али назарий камолотга эришилади, тарбия эса ахло қ ий қ адр- қ имматни ва амалий фаолиятни яратишга олиб борадиган й ў лдир. Устоз шогирдига зу ғу м қилмаслиги , хаддан таш қ ари ён бер маслиги ҳ ам лозим, чунки орти қ ча зу ғу м шогирдда устозга нисбатан нафрат уй ғ отади, борди-ю шогирд устознинг жуда ҳ ам юмшо қ лигини пай қ аб қ олса, бу ҳ ол унда устозни менсимасликка ва ундан ҳ амда у берадиган билимдан сов и шга олиб келади. Инсон ў з муло ҳ азаси, зийраклигини ҳ амиша ошириб бориши керак. Агар а қ л ёмонликка қ аратилса, бу хислатлар разиллик, маккорлик, алдамчиликка олиб боради. Х ал қ а қ лли кишиларни доно деб атайди. Чунки улар инсонларга керакли нарсаларни ў йлаб топадилар. Ибн Сино (980-1037) инсонларнинг сабрли ва ҳ ар қ андай қийинчиликка чидамли б ў лишининг о қ ибати уларни юксак а х ло қ ийлик ва ба х тга етаклайди , - деб у қ тирган. «Тадбир ал манозил» асарида оила тарбияси масалаларига т ў хталган. Асарнинг «Му қ олса дар а х ло қ » бобида ота-оналар болаларни тарбиялашда э ҳ тиёткор б ў лиш и кераклиги , ҳ ар ким ў з

www.arxiv.uz қ адрига лойи қ гапларнигина айтиши, тилини са қ лаши, гапирганда қў лини силкитмаслиги , о дамлар сохталигидан таъма қ илмаслик , п асткашдан вафо кутмаслик лозим. Абу Абдулло Рудакий (858-941). А хло қ ий, а қ лий, жисмоний тарбия да исломий фарз ва суннатларни бажариш ва бош қ алар хусусида , бола тарбияси да ота-онанинг бурчи ҳ а қ ида му ҳ им фикрлар илгари сурган . Мардлигу - жасоратни, ширинсуханлигу, меҳрибонликни тарғиб қилган . Абу Бакр Мухаммад Ибн Ал-Аббос Ал-Хоразмий (935-993) Фикрича, дў стлашиш мурожаат эмас-хушмуомалаликдир. Хушмуомалалик эса, чуқур текшириш ва ўрганишни узоққа чўзмайди ҳам, ҳисоб ва сарфни кўтармайди ҳам. Ростгўй тил ёлғон сўзласа, тутилиб қолади. Муҳаббат ҳар қандай қиммат нарсанинг баҳосидир. Дўстлик муносабатлари эскирса, яқин қариндошликка айланиб кетади. Инсон э ҳ сони билан, э ҳ сон султони билан, султон замони билан, замон имкони билан, имкон эса маконини белгилаб бориши биландир. АБУ РАЙҲОН БЕРУНИЙ ( 973 – 1048 ) Беруний илм фаннинг мухлиси ва буюк хомийси сифатида мамлакатнинг ободончилиги илм фаннинг гуллашига боғлиқ, одамларнинг бахти эса, унинг маърифатида деб билган. Маърифат душманларига,ёмон урф-одатларга, адолатсизликка қарши бўлган. У ўзининг «Феруза», «100 ҳикмат», «Аёл макри» ва бир қатор ёзган нақллар ва шеърларида ахлоқий тарбиянинг бош мезони меҳнат тарбияси эканини асослаб берган. Хоразмий ўзининг мурувват ҳақидаги ғоясида хайрихоҳ бўлишлик, ҳалол, ҳақгўй ва бойлик орттиришга интилмайдиган, ўз меҳнати ҳамда ўзгаларни меҳнатини ҳурматлайдиган сифатларни назарда тутган эди. Аҳмад Яссавий (1041-1661) «Девони ҳикмат» номли шеърлар китобида инсонларни комилликка, дин йўлида фидоийлик, эътиқодда собитлик, ҳалоллик, покликни даъват этди. Унинг бир қатор ҳикматларини сабру қаноат, жавонмардлик мазмунидаги оят, хадисларга яқин фикрлар ташкил этади. Аҳмад Яссавийнинг қалбни, дилни покликка даъват қилувчи фикрлари қимматлидир. Ҳамиша яхшилик қилгил, кетарсан ушбу дунёдин, Қиёмат оби рўйига керак куни жигар қилсанг Қ удрат б ў лса юрингиз, куч б ў лмаса турингиз, Дуо қ ила к ў рингиз, ризо б ў линг д ў стларим. Тилим с ў рсам, қ арор й ўқ , ғ ариб ў лса, сур о р й ўқ .

www.arxiv.uz Емишларда ҳ алол й ўқ , ризо б ў линг , д ў стларим. Аз-Зама ҳ шарий (1074- йил ) Кишиларни ҳа лоллик ва ростг ўй ликка, тўғриликка, адолатли, инсофли бўлишга даъват этади: «Оғзингни мисвок (тиш ювгич чўплар) билан пок қилдинг, кошки эди уни ёлғон - ғийбат, чақимчилик, бўхтон билан ифлос қилмасанг». Инсоннинг қадрини оширувчи ҳам, пасайтирувчи ҳам тил эканлигини қайд этиб, «тилингни тиймасанг, жиловингни шайтонга бериб қўясан, қиличнинг ярқироғини занг ейди. Ёлғон сўз эса тилнинг зангидан ҳам ёмондир. Ёлғон гапириб ғалаба қозонганингдан кўра, рост гапириб ёмонликка учраганинг маъқул. Ростгўй одамга унинг ростгўйлиги кифоя, ёлғончига эса, унинг ёлғончилиги кифоя», сўзлаш маданияти, одоби ва нафосати инсон учун хушмуомалаликнинг воситаси: «бировни койимоқчи бўлсанг, хат билан койи, юзма-юз туриб койиш кўнгилни синдирур ва сўз ўлчовсиз кетар», катталарни ҳурматлаш, меҳнарсеварлик, ота-онага муҳаббат билан қараш, бахт-саодатга эришиш учун илм фанга интилиш зарур. Амир Темур (1336-) Амир Темур иш ва сўз бирлигини хуш кўрган, у дўстга содиқ бўлган. Ўзининг «Тузуклари»да қуйидаги фикрларни айтган эди. Жумладан: дўстни синовда чиниқиши, дўст билан душманни муроса қилдим, деб дўстинг билан душманни синовда кузатганлигини тахлил қилган. «А қ лли душман нодон д ў стдан яхширокдир. Ботирлик одам қ алъаси,» - деб ёзган эди, Амир Темур. У б унга доимо амал қ илган. Шу билан бирга у барча амирликларни, сипохларни ботир, жасур б ў лишга ундаган. У жангу жадалларда ботирликни шиор қ илиб олиб, «Ботирлик жангда билинур»,- деб такрорлаган эди. Хусайн Воиз Кошифий (1440-1505) Комил инсон тарбиясида одобни таърифлаган. Одоб – бу қ албни ёмон с ў злардан ва нож ў я хул қ дан са қ лай олиш, ў зини, ў згаларни ҳ ам ҳ урмат қ ила билиш, иш билан бирга ў зини ва ў згаларнинг обр ў сини туширмасликдир. А хло қ ий тарбия қ уйидаги й ў налишларга б ў л инади: 1. Олижаноблик, о қ к ў нгиллилик, ростг ў й лик , собит қ адамлик. 2. Инсонпарварлик, хал қ чиллик, кечир имлилик . 3. Муомала одоби. 4. Дилозорлик, пасткашлик, т у хматчилик , ёл ғ ончилик. 5. Инсонпарварликнинг асосий белгилари - илм-маърифатни эгаллаш, ҳ унарли б ў лишдир. За ҳ ир и ддин Му ҳ аммад Бобур (1483-1530)

www.arxiv.uz «Бобурнома» да таълим-тарбия, одоб-ахло қ масалаларига кенг ў рин берган. Яъни, ахло қ нормаларига риоя қ илиш айтилади. У к ў пчилик ғ азалларида ахло қ нинг барча нормаларига риоя қ илиш зарурлигини таъкидлаган. Айни қ са, инсонларга нисбатан ме ҳ р-о қ ибатли б ў лишни назарда тутади. «Бобурнома» асарида оила тарбияси, фарзанд тарбиясига ало ҳ ида эътибор берган. У фарзанд тарбиясида қ уйидаги усулларни қў ллаш лозимлигини таъкидлаган. Масалан, ота-она фармони фарзанд учун вожиблиги, инсонларга нисбатан, я қ инлигини ў ргатиш, муста қ иллик, қ атъийлик ва уддабуронлик учун болага доимо талабларни қў йиш ва унинг ижросини к у затиш. Бобур шеърларида инсон камолоти учун илмнинг на қ адар зарурлиги қ айта- қ айта уқ тирилади. Ким ёр анга илм толиби илм керак, Ў ргангали илм толиби илм керак. Мен толибу илми толиби илм й ўқ , Мен бор мен ила толиби илм керак. Демак, ю қ оридаги ғ азалда Бобур илм толиблари « Ҳ амма юксак фазилатларга эга б ў лиши лозим», - деб ҳ исоблайди. Уларнинг камтар, софдил, хал қ ни ҳ урматлайдиган фазилатларга эга бў лишини истаган. Бобур таълим-тарбия масаласидаги бош масала - ватанга чексиз му ҳ аббатдир деган эди. Яъни, бундан ма қ сад она Ватанни севишга, унга фидоий, соди қ б ў лишга, ў з хал қ ига хизмат қ илишга чорлайди, ўқ увчи қ албида юксак инсонпарварлик туй ғ уларини уй ғ отади. Бобур яна ў зининг ғ азалларида т ўғ рилик, ме ҳ рибонлик, вафодорлик, эзгулик, яхшилик ҳ а қ ида ёзади. Бобур ў зининг «Бобурнома» асарида Ватаннинг табиати, ҳ амда и қ лимини чу қ ур билганлигини намойиш этган эди. Абдулла Авлоний (1878-1943) Ў зининг фаолияти давомида таълим-тарбияга, мактаб масаласига ало ҳ ида эътибор берди. Айни қ са, ахло қ ий тарбия тўғрисида ў зининг қ атор фикрларини билдирган. “ Ахло қ ий тарбиянинг бош масаласи инсонни нг ватанга му ҳ аббатидир ” , - деган эди. Яъни, ҳ ар бир ёшни Ватанини севишга, ватанида яшашга , унинг бахтидан қ увонишга шерик б ў лишга ў ргатмо қ керак. Ватанни севган хал қ тилини ардо қ лайди деб, тил ва адабиётни ў рганишга ало ҳ ида эътибор беради. Абдулла Авлоний ўз ижодида оила, ота-она, болаларни илм - маърифат билан ба ҳ раманд қ илиш ғ оясини илгари сурган. Абдулла Авлоний а қ лий тарбиянинг мо ҳ ияти ва мазмуни кенглигини ҳ исобга олиб, унинг қ ирраларини қ уйидагича тасвирлаган эди. «А қ л ила иш тутиш матонат, са йъ - ғ айрат, ризоят:

www.arxiv.uz Покизалик – ва назокат, сабр- қ аноат, интизом, виждонли б ў лишдир. Маълумки, XXI асрга қадар ўтган даврда юз берган ижтимоий – сиёсий, иқтисодий, маданий ҳаётга назар ташлар эканмиз, умуминсоният тараққиётида IX-XIII ва XIV-XVI асрларда Шарқда уйғониш даври ижтимоий - маданий ҳаётда катта ўзгаришлар бўлганини кўрамиз. Айниқса, Амир Темур асос солган салтанат даврида ижтимоий ҳаёт юксалди, илм-фан, маданият гуркираб ривожланди. IX-XVI асрларда яшаб ижод этган Юсуф Хос Хожиб, Аҳмад Югнакий, Имом Ал Бухорий, Ат- Термизий, Саъдий Шеърозий, Ибн Сино, Беруний, Форобий, Абдурахмон Жомий, Алишер Навоий, Рудакий каби буюк даҳолар жамиятимиз тарихини ва жаҳон маданиятини ривожлантиришга бебаҳо ҳисса қўшдилар. Буюк Шарқ мутафаккирлари ўзлари яратган турли фанларга оид асарларида маънавий қадриятларнинг илмий-фалсафий асосларини ишлаб чиқдилар, инсоннинг ақлий маданияти табиат қонун - қоидаларини амалга оширишни билиш жараёни омили - илм-фан эканини эътироф этдилар. Улар илмга, ақлий камолотга интилиш жараёнида одамларда юксак инсоний қадриятлар, иймон, эътиқод, меҳр-оқибат, инсонпарварлик, сабр - қаноат кабилар қарор топишига ишондилар. асрлар давомида таълим-тарбия соҳасида аждодларимиз орттирган тажрибанинг кучли қудратга эгалигини ва халқчиллигини англадилар. Ўз ижодий фаолиятларида унга амал қилдилар ва уларни тарғибот қилдилар. Республикамизда таълим-тарбия сифатини кўтаришга, ақлий ва маънавий салоҳиятини мустаҳкамлаш ва ривожлантиришга, миллий истиқлол мафкурасини ёшлар онгига сингдиришга алоҳида эътибор берилмоқда. Ҳозирги пайтда ёшларимизни миллий қадрият ва анъаналар руҳида тарбиялашда, уларда илм-фан ва ҳунар ўрганишга, вақтнинг қадрига етишни ўрганишга, ота-оналарни, катталарни ҳурмат қилишга, ҳалол-пок, ростгўй бўлишни тарбиялашда улуғ мутафаккирларимизнинг хадисларидан тарбиявий соатларда фойдаланиш, уларнинг ҳаёти ва ижодий фаолиятларига бағишланган турли тадбирлар ўтказиш мақсадга мувофиқдир. МАЪНАВИЙ МЕРОС НАМУНАЛАРИ : 1. Инсониятга хизмат қ илиш ҳ аётни тузатиш учунгина фойдали эмас. Ана шу хизмат воситасида билим са қ ланиб қ олиши, жамланиши ва келажакка етказилиши мумкин. (На қ шбандий) 2. Бир соат ёки икки соат ва ундан ҳ ам к ў п ва қ т, имкони борича, ў зни ў зга ҳ аёлу фикрлардан асрасин.

www.arxiv.uz (М.С. Қ ош ғ арий) 3. Илм ў рганмасдан туриб, ишга киришмагил. Дин й ў л-й ў ри қ ларини пухта билишинг, риоя қ илишинг учун мудом фик р ва хадис ў ргангил. (Х ў жа Абдулхоли қ Ғ иждувоний) 4. Ҳ ушмуомалада б оқ гил. Ота-онангга, катта-кичикка миннатдорлик назари-ла бо қг ил. (Х ў жа Абдулхоли қ Ғ иждувоний) 5. Ҳ аётдан ўқ игил жа ҳ он ба ҳ сини, Ундан топажаксан жаҳон нақшини. Ақлинг элагидан ўтказиб бир-бир, Ўзинг ажратиб ол ёмон яхшини. (Умар Ҳайём) 6.Ҳалол-покиза киши доимо хотиржаму тинчликдадир, бировга хиёнату ёмонлик қиладиган киши эса ҳалокатга гирифтордир. (Аз-Замахшарий) 7.Ота-онанинг насиҳатларини эшит, гапингда уларнинг сўзини қайтарма, кўп мол топсанг, ўзингдан ўтиб қутурма, мағрурланиб, феълингни бузма. (Маҳмуд Қошғарий) 8.Дўстлашиш мурожаат эмас, ҳушмуомалаликдадур, ҳушмуомалалик эса чуқур текшириш ва ўрганишни узоққа чўзмайди, ҳам ҳисоб ва сарфни кўтармайди ҳам. (Ал-Хоразмий) 9. Илм ақли бўлмаганнинг илмга бахиллиги аслига қараганда ҳукмдир, фазли билан эса маърифатдир. (Ал-Хоразмий) 10. Тил с ў зловчи ва истагини эшитувчига етказувчи таржимондир. (Абу Рай ҳ он Беруний) 11. Ёрдам беришнинг г ў заллиги ундан кишининг тасалли топишида к ў ринади. (Ибн Сино)

www.arxiv.uz 12. Зийраклик ва тийраклик деб, сезги органлари ёрдами билан нарсаларнинг ҳ а қ и қ ий маъноларига тезда етишига айтилади. (Ибн Сино) 13. Билимсиз киши қ уру қ б ў ё қ (савлат) ва суратдир. Билимли кишининг ў рни к ў кдан ҳ ам баланд. (Юсуф Хос Хожиб) 14. Билим туфайли одам буюклашиб, шу ҳ рат топади, Кишилар орасида ю қ орилашади, ( ў сади) барча иши унади. (Юсуф Хос Хожиб) 15. С ў зингга э ҳ тиёт б ў л, бошинг кетмасин, Тилингга э ҳ тиёт б ў л, тишинг синмасин. (Юсуф Хос Хожиб) 16. Тилим с ў рсам, қ арор й ўқ , ғ ариб ў лса с ў рар й ўқ , Емишларда ҳ алол й ўқ , ризо б ў линг д ў стларим. (А ҳ мад Яссавий) 17. Элга насиб келмади, жоху насиб, Лек шариф келди ҳ аёлу адаб. Б ў лмас адабсиз кишилар аржуманд, Паст этар ул ҳ аёлни чархи баланд. (А.Навоий) 18. Йигит икки қ увватдан бирининг – а қ л ёки нафснинг таъсири остида б ў лади. Агар а қ ли ғ олиб йигит унинг таъсири остида б ў лса, нажот топади. Нафсга эргашган йигит фалокат ва ҳ алокатга учрайди. (Арасту) 19. Ҳ аё – инсоннинг абадий г ў заллиги ва латофатидир. Ҳ аёлсиз юз жонсиз жасадга ў хшайди. (Абу Али И бн Сино) 20. Азиз ўғ лим, бир одам сенга тили бурро экани билан ма қ танса, сен ҳ ам с ў зли эканинг ва керак б ў лган жойда сукут қи лишинг билан ма қ тан. А қ ли комил киши қ ис қ а ва маъноли с ў злай д и. Ўғ лим , сен ҳ ам с ў злаш пайти ва шароитини топиб, оз ва керакли с ў зларни с ў зла, ма ҳ мадоналик қ илма. (Лу қ мон Ҳ аким)

www.arxiv.uz 21. Оз б ў лса ҳ ам билмо қ учун к ў п ўқ имо қ зарур. (Ш.Монтескъе) 22. Тириш қ о қ лик илм сири ягона й ў лдир. (Б.Шоу) 23. Тарбия таълимдан устун туради. Инсонни тарбия вояга етказади. (А.Сент- Э ксюпери) 24. Маърифатнинг ма қ сади характерни тарбиялашдан иборатдир. (Г.Спенсер) 25. Мен фидокорона қ илинган ме ҳ натдан ҳ осил б ў ладиган ро ҳ атни ҳ еч нарсадан к ў рмадим. Чунки танамнинг саломатлиги, ру ҳ имнинг саодатини ме ҳ натда топдим. (Афлотун) 26. Беадабнинг ёмонлиги фа қ ат ў зигагина эмас, бош қ аларга ҳ ам зарар етказади. Адабсизнинг устига келган офат, фалокат унинг адабсизлигидир. Ҳ ар ким адабсизлик й ў лига қ адам қўй са, қ ай ғ у - ҳ асрат ў тида ёнади. (Жалолиддин Румий) 27. Маърифатнинг ма қ сади характерни тарбиялашдан иборат. (Г.Спенсер) 28. Қ андай ҳ олатда б ў лишингдан қ атъий назар, ў зингни шундай тутки, а қ л ў рганмо қ учун бирор соатингни ҳ ам зое кетказма, ахир а қ лни нодондан ҳ ам ў рганиш мумкин. (Кобус) 29. Жо ҳ илликдан бела одатлиро қ нима бор? (А.Навоий) 30. Жа ҳ олат ҳ омийлари аслида инсониятнинг энг ашаддий душманларидир. (К.Гельвеций) 31. Жа ҳ олат зе ҳ ннинг зулмати, ойсиз ва юлдузсиз зулматдир. (Цицерон) 32. Адабнинг к ў ркамлиги насабнинг ярамас томонларини беркитади. Фазилат аслзодалик ва насл билан эмас, балки илму одоб билан ҳ осил б ў лади. Адабсиз кишининг насаби олийлигича қ аралмайди. (Арасту) 33. Ўқ ув қ ут беради, билим шараф-шон,

www.arxiv.uz Шу икков туфайли улу ғ дир инсон. (Юсуф Хо с Ҳ ожиб) 33. К ў п с ў зда н орти қ фойда к ў рмадим, Яна такрор с ў злашдан наф топмадим. (Юсуф Хо с Ҳ ожиб) 34. Ҳурмат эҳсон билан баробардир, сотиладиган мол нархининг қарама-қаршисидир. 35. Қарамли киши таҳқирланса ҳам азиздир. (Ал-Хоразмий) 36. Ростгўй тил ёлғон сўзласа, тутилиб қолади, Муҳаббат ҳар қандай қиммат нарсанинг баҳосидир. (Ал-Хоразмий.) 37. Сўзингга эҳтиёт бўл, бошинг кетмасин, Тилингга эҳтиёт бўл, тишинг синмасин. (Юсуф Хос Хожиб) 38. Тилим с ў рсам, қ арор й ўқ , ғ ариб ў лса с ў рар й ўқ , Емишларда ҳ алол й ўқ , ризо б ў линг д ў стларим. (А ҳ мад Яссавий) 39. Элга насиб келмади, жоху насиб, Лек шариф келди хаёлу адаб. Б ў лмас адабсиз кишилар аржуманд, Паст этар ул хаёлни чархи баланд. (А.Навоий) 40. Йигит икки қ увватдан бирининг – а қ л ёки нафснинг таъсири остида б ў лади. Агар а қ ли ғ олиб йигит унинг таъсири остида б ў лса, нажот топади. Нафсга эргашган йигит фалокат ва ҳ алокатга учрайди. (Арасту) 41. Ҳ аё – инсоннинг абадий г ў заллиги ва латофатидир. Ҳ аёлсиз юз жонсиз жасадга ў хшайди.

www.arxiv.uz (Абу Али ибн Сино) 42. Азиз ўғ лим, бир одам сенга тили бурро экани билан ма қ танса, сен ҳ ам с ў зли эканинг ва керак б ў лган жойда сукут қ илишинг билан ма қ тан. А қ ли комил киши қ ис қ а ва маъноли с ў злайи. Ўғ лим сен ҳ ам с ў злаш пайти ва шароитини топиб, оз ва керакли с ў зларни с ў зла, ма ҳ мадоналик қ илма. (Лу қ мон ҳ аким) 43. Оз б ў лса ҳ ам билмо қ учун к ў п ўқ имок зарур. (Ш.Монтескъе) 44. Тириш қ о қ лик илм сири ягона й ў лдир. (Б.Шоу) 45. Тарбия таълимдан устун туради. Инсонни тарбия вояга етказади. (А.Сент-эксюпери) 46. Маърифатнинг ма қ сади х арактерни тарбиялашдан иборатдир. (Г.Спенсер) 47. Мен фидокорона қ илинган ме ҳ натдан ҳ осил б ў ладиган ро ҳ атни ҳ еч нарсадан к ў рмадим. Чунки танамнинг саломатлиги, ру ҳ имнинг саодатини ме ҳ натда топдим. (Афлотун) 48. Беадабнинг ёмонлиги фа қ ат ў зигагина эмас, бош қ аларга ҳ ам зарар етказади. Адабсизнинг устига келган офат, фалокат унинг адабсизлигидир. Ҳ ар ким адабсизлик й ў лига қ адам қўй са, қ ай ғ у хасрат ў тида ёнади. (Жалолиддин Румий) 49. Маърифатнинг ма қ сади характерни тарбиялашдан иборат. (Г.Спенсер) 50. Қ андай х олатда б ў лишингдан қ атъий назар, ў зингни шундай тутки, а қ л ў рганмо қ учун бирор соатингни ҳ ам зое кетказма, ахир а қ лни нодондан ҳ ам ў рганиш мумкин. (Кобус) 51. Жохилликдан белаодатлиро қ нима бор? (А.Навоий) 52. Жахолат хомийлари аслида инсониятнинг энг ашаддий душманларидир. (К.Гельвеций)

www.arxiv.uz 53. Жахолат зехннинг зулмати, ойсиз ва юлдузсиз зулматдир. (Цицерон) 54. Адабнинг к ў ркамлиги насабнинг ярамас томонларини беркитади. Фазилат аслзодалик ва насл билан эмас, балки илму одоб билан ҳ осил б ў лади. А дабсиз кишининг насаби олийлигича қ аралмайди. (Арасту) 33. Ўқ ув қ ут беради, билим шараф-шон, Шу икков туфайли улу ғ дир инсон. (Юсуф Хож Хожиб) 55. К ў п с ў зда орти қ фойда к ў рмадим, Яна такрор с ў злашдан наф топмадим. (Юсуф Хож Хожиб) 56. Меҳнатсиз шон-шуҳратга, мартабага эришган киши ҳурматга лойиқми? Юқори мартабага меҳнатсиз эришган киши фароғат ва роҳат соясида яшайди, яхши кийинади, аммо улуғлик либосидан маҳрум, яланғочдир. (Абу Райҳон Беруний) Муйдинов Р.М., Хушназарова М.Н. Маънавий мерос ва ёшлар тарбияси, укув кулланма « ФАН» нашриёти Т. 2006 Комил инсон ва унииг шаркона фазилатлари Комил инсон тушунчаси маънавий баркамол инсон тушунчаси билан хамохангдир. Маънавий баркамолликка эришмай комил инсон даражасига етиш мумкин эмас. Демак, маънавий баркамолликка интилиш — бу комил инсон даражасига эришиш учун интилишдир. Комилликка инсон бутун умри давомида эришиб боради. Учала тушунча: соглом авлод, маънавий баркамол, комил инсон — даражама-даража чукур маъно касб этади. Шундан келиб чикадиган булсак, комил инсон булишнинг аник чеки ва чегараси йук Бизнинг кухна тарихимизда юзага келган, халк, мамлакат тарихида катта маънавий-ахлокий тарбия ролини уйпаган тасаввуф комил инсон назарияси хакидаги, уни тарбиялаш, вояга етказиш хакидаги таълимот ва амалиёт саналади. Мазкур масалани тасаввуф таълимотидан келиб чиккан холда баён этишни максадга мувофик деб топдик.

www.arxiv.uzКомил инсон биз учун идеалдир. У барча дунёвий ва илохий билимларни эгаллаган, рухи мутлак рухга туташ, файзу каромати сероб, калби ззгу туйгуларга лиммо-лим тула покиза зот. Комил инсон одамзод орзу килган жамики эзгу хисла- ти ва фазилатларнинг ифодаси. Комил инсонлар жамиятнинг тирик аждодларидир. Кишилар уларга караб хушёр тортадилар, дунё бехудалигидан узларига келиб, уз калбларига, узи килаётган ишларига разм соладилар, тавба-тазарру киладилар. Комил инсонларнинг афъолу аъмоли инсонлар дилига кувват, кузига нур багишлаган. Комил инсон хакида тасаввуф адабиётида куп асарлар битилган. Ана шундай кишилардан бири XIII асрда яшаган Азизиддин Насафий булиб, «Инсони комил» номли рисоласида комил инсонга таъриф бериб шундай ёзади: «Билгилки, комил инсон деб шариат ва тарикат ва хакикатда етук булган одамга айтадилар ва агар бу иборани тушунмасанг, бошка ибора билан айтайин билгилки, комил инсон шундай инсондирким, унда куйидаги турт нарса камолатга етган булсин , яхши суз яхши феъл, яхши ахлок в а маориф». Бу сиф атлар билан зийнатланган одам ёлгон, риё ва бадкирдорликдан ч екинади, хамма вак т эзгу ният билан яшаб, эзгу ишларга тайёр туради. Яхши сифатларни эгаллаб борган одам комил инсон мартабасига кутарила олади. Комил инсон — инсонларнинг энг мукаммали, энг окили ва доноси. Комил инсон инсонлар жамияти ичидан етишиб чикадиган муьтабар зотдир. Инсонлар комилликка ахлокий-маънавий покланиш жараёнида эришадилар. Комиллик нинг белгиси хак. йулидан бориб, халкка фойда келтиришдир. Киши уз сузи, амалий ишлари, нияги билан канчалик одамларга фойда келтирса, ёмонларни тугри йулга солса, х.ак. йулида фидо булса, у шунча комил булади. Комил, баркамол инсонни тарбиялаш, вояга етказиш хакида мусулмон ш арки ахлоки тарихида инсон х.аёти учун дастуруламал, кулланма вазифасини утаган куп пандномалар, халк китоблари яратилган. Шулардан баъзиларини санаб утамиз. Чунончи, Кайковуснинг «К обуснома», Саъдийнинг «Гулистон», «Бустон», Амир Темурнинг «Темур тузуклари», Абдурахмон Жомийнинг «Бахористон», Алишер Навоийнинг «Махбубул-кулуб», Хусайн Воиз Кошифийнинг «АХЛОК .И МУХСИНИЙ » ва бошк.аларни курсатишимиз мумкин. Бу асарларнинг купчилигида одил шохва адолат, халоллик, софлик, поклик, ту гр илик, ростгуйлик, инсонпарварлик, маърифатли булиш каби инсоннинг шаркона фазилатлари берилган. А лишер Навоийнинг «Насойимул мухаббат» асарида комил инсонга хос хусусиятлар, унинг шаркона фазилатлари санаб

www.arxiv.uzутилган. Булар каторига улур мутафаккир к уйидагиларни киритади: тавба, халол лукма билан каноатланиш, уз касбидан топиб кун утказиш, шариатга р и о я этиш, барчадан узини кам деб билиш, хатто фарзандлари, хизматкорларига куполлик килмаслик, чучук тилли булиш — яхши, мулойим тилли булиш, рах мди л булиш, сахий булиш, мард булиш, халол лик, хушхулк. булиш, ризо-розилик билан кун утказиш, сабрли булиш, садокатли, ра хм ли булиш, риёзат чекишдан куркмаслик ва бошкалар. Ш у тарик а утмишда, комил инсоннинг узига хос ахлок, кодекси ишлаб чикилган булиб, бу сифатларга эга булиш хар бир одамнинг орзу-армони деб каралган. Комил инсон хакидаги гоялар катта ижтимоий-ахлокий ахамиятга эга булган. У инсонни шарафли, эзгулик ва буюк хайр рухида тарбиялаш, ме хр у мухаббат, вафо ва садокатни кучайтиришга хизмат к илиб келди. Хар замон, хар лахзада инсонларга уларнинг инсонлигини эслатиб, ёвуз, к.аби х ишлар, ножуя хатти-харакат ва киликлардан сакланишга кумаклашди, уларда имон ва виждон-биносининг пайдо булишини таъминлаб келди. Комил инсон имон ва эътикрдлилик, халоллик ва покликнинг олий тимсоли. Биз хаммамиз шунга интилиб яшамо гимиз лозим. Мустакил Узбекистоннинг бозор муносабатларига утиш шароитида имонли булиш, халоллик ва поклик, виждонли ва диёнатли булиш нечоглик зарур эканлиги хаммамизга аён. Мана шунинт учун хам Президентимиз ма ън авий баркамол инсон тарбиясида ёшларимизни элини, ватанини севувчи комил инсон к илиб тарбиялаш ишига алохида ахамият бериб келаётир. Президентимизнинг куйидаги та ърифида комил инсонни нг асоси й хусусиятлари хар тарафлама чук ур ва теранлик б и л а н баён к илиб берилг анлиги диккатга сазовордир: «Ко ми л инсон деганда, -- деб ёзади Ислом Каримов, — биз аввало, онги юксак, мустакил фикрлай оладиган, хулк-атвори билан узгаларга ибрат буладиган билимли, маърифатли кишиларни тушунамиз» . Унинг шаклланганлиги даражасини характерловчи энг мухим фазилатлар эса куйидагилардир: аклий зукколик, хукукий комиллик, ахлокий етуклик, сиёсий теранлик, мехнатга халол муносабат, юксак маданий, маънавий савия, профессионал ифтихор, миллий ва умуминсоний гурур ва бошкалар. Юкоридагиларни хозирги мустакил хаётимиз, турмуш тарзимиз, кишиларнинг, айникса, ёшларнинг интилишлари билан боглаб комил инсон чизгиларига куйидаги хислат ва фазилатлар киришини умумий тарзда баён этишимиз мумкин: Комил инсоннинг умумий хислатлари: ёкимлилик, куркамлик, жозибадорлик, салобатлилик, хурматга сазоворлик, шоироналик, улугсифатлик, узига хослик, етуклик, жиддийлик, маданиятлилик, тарбияланганлик ва бошкалар;

www.arxiv.uzКомил ингоннинг ахлокий фазилатлари: инсонпарварлик, дустлик, гамхурлик, жонкуярлик, самимийлик, одамийлик, болажонлик, имонлилик, фидокорлик, хушмуомалалик, боадаблик, илтифотлилик, кечиримлилик, мехмондустлик, халоллик, тугрилик, диенатлилик, х.аромдан хазар этиш, мехнатсеварлик, ватанпарварлик ва хоказолар; Ишбилармонлик хислатлари: ишчанлик, тиришкоклик, серхаракатлилик, масъулиятлилик, инсофлилик, халоллик, малакалилик, эпчиллик, уддабуронлик, саранжом-саришталик, тадбиркорлик, аниклик, тежамкорлик, баркамоллик, таъмасизлик, таваккалчилик ва бошкалар; Зукколяк, идроклилик фазилатлари: зехнлилик, бамаънилик, хотиржамлик, соглом фикрлилик, донишмандлик, сезгирлик, заковатлилик, топкирлик, нотиклик, танкидийлик, дадиллик, омилкорлик, саводхонлик, кизикувчанлик, ишкибозлик кабилар; Собитлик хислатлари: фаоллик, катъиятлилик, тезкорлик, жушкинлик, саботлилик, бир сузда туришлик, баркарорлик, ботирлик, довюраклик, интизомлилик, жиддийлик, нафсни тийишлик, узини йукотмаслик, совук.конлик узига талабчанлик, камсукумлик, узини узи идора эта билиш ва бошкалар; Эхтирослилик хислатлари: кутаринкилик, тантанаворлик, кулиб турувчанлик, хазинлик, келажакка ишонч, эзгулик, кек сакла маслик, олижаноблик, оташинлик, нозик табиатлилик, халолилик, хижолатпазлик, иффатлилик ва хоказолар. Айни шу хислат ва фазилатларни ёшларимиз онгига сингдира борилиши уларни баркамол, соглом ва комил инсон рухида тарбиялашда мухим ахамият касб этади. Мустакиллик рухида янгича фикрлайдиган фозил, комил инсон, энг аввало, фукаролик бурчини аъло даражада хис этадиган шахс булиши даркор. Содда килиб айтганда, хар к.айси комил инсон, хар биримиз: «Шу давлат, шу жамият менга нима берди?» деб эмас, балки: «Мен узим Ватанимга, элу юртимга нима бердим?» деб уйлашимиз ва хар дам шу акида билан яшашимиз керак булади. Бу комилликка даъвогар инсон учун асосий мезондир. Таълим тарбия ва миллий психология. Х ар бир халқнинг ўзига хос миллий маданияти, урф-одатлари, анъаналари, тили ва тарихи мавжуд. Мана шу хусусиятларга ва тарихий тажрибаларга асосланган ҳолда ҳар бир миллатда миллий” онг, миллий қиёфа шаклланади. Ҳатто ҳар бир халқнинг шаклланиш шароитини унинг тарихий номидан аниқлай билиш мумкнн. Шунинг учун, эндиликда тарихимизни, мнллий маданиятимизнинг хусусиятларини, хислат ва имкониятларини, турмуш тарзини тўгри ёритиш лозим. Агар биз тарихимизни кайта тикласак, унга тўғри муносабатда бўлиб,

www.arxiv.uz обектив ҳолда ўргансак унинг ўзи кишиларни тарбиялайди. Айни пайтда таълим-тарбияни жорий қилишда ҳар бир халқнинг этник ва миллий хусусиятларини ҳисобга олиш лозим. Афсуски, бизда қизил империя даврида тарихга, миллий маданиятга нотўғри муносабат шак лла нди. Бизнинг бугунги инқирозимизнинг асосида ҳам айнан шу нарса туради. Агар миллийликнинг бу жиҳатларига жиддий эътибор бермас экан, одоб-ахлоқ ва таълим-тарбия ҳақида гапирилмаса ҳам бўлади. Кишиларда ҳамон турғунлик ва қуллик психологияси сақланиб колмокд а. Баъзи бир кишилар эса ҳозирга қадар тарих ғнлдираги ҳали орқага қайтади деган нуқтаи назарда “кузатувчилик” муно сабатида бўлишмокда. Айримлар эса фақат тарихимиз, миллий маданиятимиз ҳақида ваъзхонлик қилишдан нарига ўтишмаганди. Матбуот, радио ва телевидение эшиттириш ва кўрсатувларини кўриб таҳлил қилинганнда шу нарса маълум бўладики, бизда кўпинча тарихни мақташ, мутафаккирларимизнинг таржимаи холи хақида умумий фикр юритишдан нарига ўтилмайди. Бундай тарбия усули билан биз етук, иқтидорли, маданиятли шахсларни тарбиялай олмаймиз. Бунинг устига сабоқ усуллари эскирган, ҳозирги кун талабига жавоб бермайди. Мактаблардаги дастурларга назар ташласак, улар рус тилидан таржима килинган ўқув қўлланмалари асосида ўқитилаяпти. Ҳатто ўрта ва олий таълим ҳақидаги қонун хам аввал рус тилида тузилиб, ксйин ўзбек тилига таржима қилинганлиги, унда ҳеч қандай миллий руҳ йўқлигидан далолат бериб турибди. Бизнинг фикримизча миллий руҳ билан, ўзбск халқининг анъаналари, урф-одатлари, одоб-ахлок, коидаларини ўзида акс эттирган дастурга асосланган, ўқув қўлланмалари, дарсликлар, кўрсатмали қуроллар яратилиши зарур. Ижтимоий ҳаётнинг барча соҳаларида маданий- маърифий, таълим-тарбия ишлари миллийлаштирилмас экан, миллий та раққиёт ҳақида гап ҳам бўлиши мумкин эмас. Бунинг учун ўтмишнинг бой тажрибаларига таянмоқ лозим. Масалан, ўтмишда мадрасаларда, хонақоларда, мактабларда “Қуръон”, Навоийнинг “Хамса” асари дарслик сифатида уқитил ган. Ўтмишда жуда иқтидорли етук маънавиятга эга бўлган машҳур кишилар етишиб чикқани бежиз эмас. Бу билан таъ лим-тарбия ўтмишга ва диний билимларгагина таяниши керак,— демоқчи эмасмиз. Гап дунёвий билимлар билан биргаликда диний ва бошка билимларнинг ҳам ўргатилиши ҳақида кетмоқда. Ҳаётимиздаги мавжуд муаммолардан яна бири ижтимоий муносабатлардир. Ижтимоий муносабатлар натижасида шахс шакл- ланади, яъни у ижтимоийлашиб боради. Шунинг учун ҳар бир даврда мавжуд бўлган жамият ўз кишиларини тарбиялайди. Чунки, жамиятда шахслараро муносабат вужудга келади. Шахслараро муносабат маҳалла, жамоа,

www.arxiv.uz чойхоналар, тўйхоналар ва ҳоказаларда юзага келади. Кейинги йилларда шахслараро муно сабатни қондирувчи кўп иншоотлар бузиб ташланган, янгилари эса қурилмаган. Аҳолига ижтимоий хизмат кўрсатиш ҳам хўжакўрсинга олиб бориляпти. Ижтимоий хизмат кўрсатишда жуда кўп камчиликлар мавжуд. Улардан бири инсон шахсининг хусусиятларини, тилни, аиъаналар, урф-одатларни, миллий одоб- ахлоқ тамойилларининг хисобга олинмаслигидир. Миллий мустақиллик вужуга келган шароитда энди бу аҳволга чек қўйилиши лозим. Ижтимоий муносабатларда ҳам миллийликнинг ўзяга хос жиҳатлар» тўғри ёритилиши керак. Лекин узоқ йиллар давомида собиқ Совет давлатининг сиёсати туфайли маҳаллий халқларнивг урф- одатлари, анъаналари, маданияти, одоб-ахлоқ қоидалари хисобга олинмади. Натижада, жумҳуриятимиз халкари дунёвий билимларни ўзлаштиришда, ўз халқкнинг тарихи ва маданияти дан баҳраманд бўлиш имкониятидан маҳрум бўлди Бунинг устига сабоқ усуллари номукаммал дарслар, бировларнинг йўлланмаси асосида ўқитилиб келинди. Шунинг учун ёшларнинг умумий одоб-ахлоқ маданияти, дунёқараши, фикр доираси жуда тор ва чеклангандир. Энди биз ўтмиш сабоқларидан тўғри хулоса чиқаргак ҳолда бир томокламаликдан қутулиш, ёшларни юксак маданиятли ва баркамол шахс сифатида тарбиялаш учун амалий чора тадбирларни кўришимиз лозим. Бунинг учун, энг авва- ло.шарқ халқларига мансуб бўлган анъаналарни, урф-одатларни, маданиятни ва одоб-аҳлснда асосланган ўқув қўлланмаларини яратиш зарур. Шу боисдан биз шарқона таълим-тарбия тўгрисида фикр юритмоқчимиз. Чунки кишиларнинг маънавий тарбияси жамият билан инсоннинг ўзаро мураккаб муносабатларига те гишли бўлиб, уларнинг бир-бирига, жамиятга, ўзларига нисбатан мавжуд талаблари моҳиятини ифодалайди. Тарбия ҳар бир жамиятнинг асосий вазифаси ҳисобланади. Бунда тарбия психологияси маълум мақсадга қаратилган таълим жараёнида шахс фазилатлари шакллаиишининг психологик қону- ниятларини ўрганади. Шу даврга қадар психология фанида шахс тушунчаси маркс- ча-ленинча назарияга асосланган ҳолда ўрганилган. Унга биноан, шахс ижтимоий муносабатлар мах.сулидир. Лекин, бу фикр чуқур таҳлилни талаб этади. Чунки шахс фақат ижтимоий муносабат- лар йигиндиси бўлмай, балки табиий имкониятлар эгаси қамдир. Инсонинг онгли фаол фаолияти, унинг шахс сифатида руҳий хусусиятлари шаклланишининг асосидир. Шахс махсус сифатга эга бўлиб, бу сифатни икдивиднинг табиий ижтимоий муноса- батлари тариқасида фаолият, мулоқот ва билимдан олади. Шакл- ланган шахс карашлари ва маслакларнинг ахлоқий сифатлари мақсаднинг онгли белгиланиши, ўз фаолиятини бошқара олиш сифати тўлиқ

www.arxiv.uz шаклланиши билан характерланади. Бир-бири билан ўзаро боглиқ руций ҳодисаларнинг бўлинмас бирлигиии ташкил килади. Шахсдаги барча сифатлар ўзаро узвий боғлиқ. Масалан, мулоҳазанинг кескинлиги, агар у юқори ахлоқии принциплар тўғрилик билан масьулиятни ҳис қилишга боғлиқ бўлса, бошқача мазмун касб этади. Агар у одамлар олдида ўзини кўрсатиш коллективда жой эгаллаш билан боглиқ бўлса, бошқача моҳиятга эга бўлади. Шундай қилиб, ҳар қандай шахс хусусияти ўзининг шаклланиш шароитига қараб, яъни у қайси ахлоқий муносабатда пайдо бўлганига кўра ва қандай мақсадга Сижтимоий ёки индивидуал) қаратилганлигига биноан ҳар хил бўлиши мумкин. Атроф муҳитга, одачларга, ўзига муносабатда, ҳаётда ва ижтимоий фаолият натижасида шахснинг маънавий қиёфаси қарор топади. Шунинг учун шахсда маънавий жиҳатнинг шакл- ланиши тарбия мазмунини ташкил қилади. Шахс шаклланишининг биринчи босқичидан гармоник жиҳатдан етилгунга қадар давр узоқ давом этадиган мураккаб ва кўл қиррали жарлёндир. Тарбия психологияси муттасил такомиллашиб боради, ўзгариб туради. Шахснинг руҳий хусуси- ятлари ҳар хил босқичда турлича мамоён бўладн. Фаолият инсон шахс сифатида шаклланишининг асоси ҳисобланади. Тарбиянинг руҳий механизмини одам шахсининг ривожланиш манбаинн ва шароитини тушунмасдан туриб, ўрганиб бўлмайди. Инсоннинг ижтимоий мавжудот сифатида пайдо бўлиши, яъни унинг шахс сифатида таркиб топишнинг асосий шароити бевосита инсон қатнашадиган кўп қиррали фаолият турларининг йиғиндисидир. Фаолиятнинг ривожланишш унинг мураккаблашиб бориши,шахс руҳияти ривожланишини таъминлайди. Шунинг. Учун тарбиявий вазифаларни шу қилишда асосий эътибор инсон фаолияти ва унинг динамикаси, руҳий ҳонуниятларини очишга қаратилган бўлиши лозим. Тарбиявий таъсир тизимини тузишда инсон фаолиятининг ривожланиш палласида унинг мураккаблашуви, кенгайиши шахс шаклланишининг негизи бўлиб хизмат қклади- гам ижтимоий муносабатлар вужудга келади. Руҳшунослик шахс ва фаолият тушунчаларини ички боглиқликда ўрганади. Инсон фаолияти ривожланиши унинг ҳар хил турлари ва шаклларининг вужудга келишига олиб келади. Бу турлар ўзаро бирлашадилар ва бир-бирига бўйсунадилар. Шу ерда фаолиятга ундовчи куч-мотивлар пиллапояси хосил бўлади. Мотивларнинг бир қанча турлари м авж уд: улар мазмун жиҳатдъан ихтиёрийлиги, англанганлик даражасига кўра бирлам- чи ва иккиламчи, бевосита ёки бавоситаларга ажратилади.

www.arxiv.uz Фаолият ривожланишида вужудга келадиган бир бутун ўзаро алоқадорликдаги мотивлар тнзимн шахснинг руҳий таянчи ҳисобланади. Маълумки, баъзида бир хкл мотивлар хатти-харакатларда ҳар хил кўринишга эга бўлиши, турли мотивлар эса ташқи кўриниши билан бнр хил бўлиши мумкин. Масалан, ижтимоий фаолиятда шахарнинг ўз ўртоклари олдида билимли бўлишга интилиши билан ўз жамоларига фойда келтириш туйғуси бир нарса эмас. Шахсни тарбиялашда биринчи руҳий талаб ва миллий хусу сиятлар шахсларда керакли мотивизацияни ҳосил қилишдан иборат бўлмоғи лозим. Ҳар ҳандай тарбиявий таъсир, ҳар қандай ташқи таъсир ўтказиш кишилар эҳтиёжи билан мос келгандагина самарали бўлади. Одамлар ҳақиқнй фаолиятга киришлари учуи меҳнат ёки ўқув жараёнида улар олдига қўйилган мақсад фақатгина тушунарли бўлибгина қолмасдан, балки қабул қилин ган бўлиши ҳам керак, яъни у кишилар учун муҳим аҳамият касб этиши лозим. Бу ерда мотивация ва мотивнинг пайдо бўлиши ва шаклла- нишини тах,лил қиламиз. Мотив эҳтиёжларнинг бир кўринишидир. Маълумки, эҳтиёжлар инсон ҳаёт фаолиятининг махсус дастурл ҳисобланади. Бу дзстурнинг асосида инсоннинг зарурати стади. Мазкур зарурат қандайдир предметга ёкн- қан- дайдир муносабатга қаратилган бўлиши мумкин. Ҳар ҳандай эарурат қондирилмагунча инсон доимо фаол ҳаракат килади. Фаоллик фақат битта фаолиятгагина эмас, балки бир неча фаолиятга ҳам йўналтирилган бўляши мумкин. Эҳтиёжлар дас- тури шу эҳтиёжни қондириш учун қандай фаолият кераклигини белгилаб беради. Бошка эҳтиёжлар шахснинг йўналганлиги ва ташқи таъсиридан вужудга кепадн. Натижада маълум фаолиятга ундовчн куч-мотив пайдо бўлади. Бу куч шу фаолиятни амалға оширади ва эҳтисжни қондиради, Юқорида ҳайд қилинган мулоҳаззлардан кўриниб турнбдики, эҳтиежларнинг пайдо бўлиши ва унинг қондирилиши шахснинг миллий ва руҳий хусусиятларига ҳам боғлиқ бўлади. Унинг қандай усулда қон- дирилиши шахсда ўз фаолиятига нисбатан турли муносабатларни вужудга келтиради. Демак, ҳар қандай фаолиятнинг ўзига хос жиҳатлари мавжуд бўлиб, уларни ташкил қилувчи ҳаракатлар, уларнинг мотивла- рига нисбатан аҳамиятлироқ бўлиб қояади. Масалан, одам олдин фақат вужудга келган зарурат юзасидан бирон бир фаолиятга мажбуран киришса, кейинчалик, ўзи учун зарур бўлган нарса- ларий ҳис этади, дунёқарашига мос келувчи англаганлик туфай- ли бошца мотивлар пайдо бўлади. Яна бир мисол. Болалар диний билимларни ўрганувчи гуруҳга ўз ихтиёри билан кирсалар ҳам кейинчалик улар ўзлари учун зарур бўлган маънавий

www.arxiv.uz озуцани ҳис қиладилар, уларда энди бошқаларга яхшилик қилиш ззгуликка интилиш эҳтиёжи пайдо бўлади. Ҳар доим х,ам англанмайдиган интилишлар шаклида бўладиган мотивлардан фарқли ўлароқ фаолйятнинг англанган кўриниши вужудга келади. Мақсадлар уларни маълум фаоллик сари етак- лайди. Шунинг учун тарбиявий ишларни режалаштиришда мақсаднинг характсрини ва таъсир қнлиш даражасини ҳисобга олиш зарур. Бу қандайдир фаолиятда кишиларга муносабатдз бўлиш йўлини очади. Ҳар бир фаолият бир нечта муайян мақсадларга эришиш учун амалга оширилади. Муайян максадлар умумий мақсаддан ажралиб чиққач, умумий мақсад ролини мотивлар бажаради. ФаолияТни бошқаришни ташкил қилиш инсон шахсининг шаклланишида мақсадга қаратилган таъсирдан иборатдир. Мус- тақил ҳаетга қадам қўйган ёшлар энди кўп қиррали фаолиятда иштирок эта бошлайдилар. Уларнинг реал хаёти ва фаолияти маълум тизимлардан ташкил топади. Бу тизимлар хар бир ёш босқичи учун ўзига хосдир. Ҳар бир босқичда етакчи фаолият мавжуд бўлади. Ҳар бир босқичда етакчи фаолиятнинг турли- туманлиги мазкур босқичда ёшларнинг катгаларга нисбатан муносабатида, маълум фаолиятнинг устуворлигида кўринади. Етакчи фаолият махсус белгилар билан характерланади. Фаоли ятнинг бу туридан янгидан-янги шакллари ривожланади (маса-лан, ўқиш, ўрганиш— ўйиндан бошланади), етакчи фаалиятда руҳий жараснларни ҳисман ривожлантирадк (масалан ўйиндаги тасаввурлар, ўқиш давомидаги мавҳум тафаккур ва бошқалар). Бу фаолият яна шахс ривожланишининг ҳар бир босқичларидаги ўзгаришларга боғлнқдир (масалан, богча боласи ўйин оркали одамлар хатти- харакатларини, нормаларинн ва вазифаларини ўзлаштиради). Етакчи фаолият, шу босқичда муҳим руҳий ўзгаришларни таъминлайди. Шунинг учун бошланғич фаолиятни ташкил килиш одам шахсига таьсир қилишнинг асосвй шарт-шароити бўлиб хизмат қилади. Ҳар бир босқичдага етакчи фаолиятни ва ижтимоий муҳитни ўрганиш рухшуносларга шахслар тарбияси тизимининг руҳий асосини ишлаб чиқиш имконини беради. Масалан: Оила, оиладаги муносабатлар, оиладаги руций- психо- логик иқлим ҳар қандай ёшдаги кишинииг иш фаолиятига, ижтимоий бурч ва мажбуриятларига, ижодий имкониятларининг ўсишига бевосита таъсир кўрсатади. Шахс баркамол ривожлани- шида, биримчидан, оила етакчи ўрин эгалласа, иккинчидан, тасаввурлар ва рамзий функциялар ривожланади. Бундан ташқари, шахс хатти-ҳаракатидаги хусусиятларнинг ҳамда одоб- ахлоқнинг етакчи фаолиятини кўрсатиш зарурдир. Одоб-ахлоқни бошқаришда фақат етакчи фаолият муҳим роль

www.arxiv.uz ўйнайди, қол- ганлари муҳим эмас дсб қараш керак омас. Меҳнат килиш, ижтимоий-ташкилий, бадиий фаолиятлар кичик ёшдаги ўқувчи-ларда ҳам учрайди. Лекин уларда ҳали мазкур фаолият турлари етарли ривожланмаган ва тартиблашмаган бўлади. Ўсмирлик сшида бола албатта ўқиш ва мехнат, бадиий ва ижтимоий ишлар бклан шуғулланиши зарур. Кўп ҳиррали ўҳув ва ўқишдан ташкари вазифаларни таҳсимлаш, мехнат, спорт, санъат билан шуғулланишнинг ҳаммаси махсус ташкил қнлинишн керак. Иж- тим онй ф ойдали фаолият ўҳувчиларнинг асосий руҳий эҳтиёжлари бклан мос келади. Юқори синф ўқувчиларида етакчи фаолият, ўцув фаолиятининг махсус шаклини ташкил қилади. Бу давр учун мос бўлган хусусиятлар — уларнинг ўз шахсий ҳаётларини тузиш қобилияти, амалга ошириш имкониятларини излаш, ахлок.ий идсалларни танлаш кабилардан. Иборат. Болалар психикаси умумий ривожланишида ўзига хос муайян цонуният мавжуд. Олимлар фаолиятнинг ҳамма турларини икки гуруҳга бўлишади. Биринчи гуруҳга афзаллигига кўра болалар яхши ўзлаштириш мотивлари ва одамлар орасидаги муносабатлар киради. Бу гуруҳ фаолиятлар мазмунининг яққоллиги билан фарқ килади, улар доимо чуқурлашиб борувчи фаолият сифатида намоён бўлади. Болалар, асосан эҳтиёж мотивация доирасида ривожланадилар. Иккинчи гуруҳга ҳаракатнинг ижтимонй ишлаб чиқилган усуллари материали ва маънавий объектлари биктан ўзлаштириш фолиятлари кмради. Ҳар бир босқичда етакчи фаолият мавжуд. Масалан, мактаб- гача ёшдаги болаларда бошқарувчи фаолият ўйин фаолияти, лекин уларда меҳнат, ўқиш фаолиятлари ҳам учрайди. Шунинг билан бирга, ўйин фаолияти мактаб болаларида ҳам учрайди, лекин у ҳам энди етакчи бўла олмайдн. Шахсни маънавий жиҳатдан тарбиялаш, таълим-тарбияни жорий этишда етакчи фаолиятни аниқлаш, уни таҳлил қилиш муҳим аҳамиятга эгадир. Тарбиянинг бош мақсади, турли усуллардан объектив ва илмий фойдаланиш асосида ижтимоий муносабатларни янги, юқорироқ даражага кўтаришдан иборат. Жамоа инсон шахси шаклланишида муҳим аҳамиятга эга бўлиб, ғоявий, сиёсий, ахлоқий. Ижтимоий, маънавий эстстик тарбия жиҳатлари такомиллашувига хизмат қилади. Қисқаси, одоб-ахлоқни такомиллаштиришда ва уни бошцаришда стакчи фаолиятни аниқлаш ва ундан фойдаланиш мақсадининг аҳамияти ниҳоятда беқиёсдир. Психологик нуқтаи назардан жамоа — ижтимоий организм бўлиб, унда шахснинг ижтимоий алоқалари шаклланади, унинг тўла ривожланиши таъминланади. Ҳар қандай жамоа ўзининг ижтимоий муҳит сифатидаги белгилари билан биргаликда киши-лар жамоалари билан эмас, балки

www.arxiv.uz шаклланастган шахслар билан бирга мавжуддир. Мана шунинг ўзи унинг тарбиявий вазифасини белгилайди. Жамоанинг характерли хусусияти шундаки, маълум бир мақсадга йўналган жамоа турли ёшдаги одамларни, ўсиб кела-ётган авлодни бирлаштиргани учун ҳам у тарбиялашнинг муҳим қуроли бўлиб хизмат қилади. Бинобарин, у тарбиявий функци- ясини ўз аъзоларига қаратади. Жамоани ташкил қилишда, кишиларнинг мулоқотга бўлган эхтиёжи, улар олдига қўйган вазифаларнинг мос келиши жуда муҳимдир. Ижтимоий муҳим топшириқларни бажариш давомида, мазкур топшириқларга кншиларнинг фаол қатнашиши натижа- сида мулоқотнинг ҳар хил’ турлари риғожланади. Бунинг нати- жасида одам шахси ривожланиши учун муҳим бўлган шарт- ша- роит вужудга келади. Моддий-маънавий, маданни бойликларни яратувчи ва сақловчи муҳим амалий масалаларни хал қилувчи жамоалар бошқа кар қандай жамоалар билан муносабатда бўладилар. Лекик жамият- нинг муҳим вазифаларидан бири — ўсиб келаётган ёш авлодни кслажак ишлаб чиқарувчи кучлари сифатида таркиб топтиришдан иборатдир. Айни пайтда ёшлар жамоасида ғоявий-сиёсий, миллий қисфани таъминловчи шарт-шароит яратилиши керак. Чунки болалар жамоасннинг социал-психологик ўзига хосликлари ву- жудга келади. Шунинг учун ҳам жамият кишиснни тЯрбиялашдл болалар жамоаси муҳ_им роль ўйнайди. Жамиятда хамда жамоада одам фақат шахс Сифатида шйкл- ланиб қолмасдан, балки ривожкчанади, одамнинг ҳамма муноса- батлари сиф ат жиҳатдан ўзгаради. Шунинг учун унинг моҳиятини тўғри англаш тарбиянинг муҳим вазифаларидан би- ридир. Одам ўзи яшайдиган жамоада, ахлоқий жпхдтдан тарби- яланади, у авлодлар йиҳқан тажрцбаларни ўзлаштиради, Ҳар бир босқичда жамоанинг ривожланиши фаолиятнинг аиик тури билан боғлиқ бўлади. Яхши ривожланган болалар жамоаси учун характерли хусусиятлар шундан иборатки, унда мақсад, умумий мотивлар бир хадда бўлиб, фаолият биргаликда олиб борилади. Жамият манфаати учун ишлаш, умумий натижа учун ғамхўрлик қилиш, фаолиятни аниқ ташкил килиш ва умумий алоқа уларда барқарордир. Бундан ташқари, унинг аъзоларининг юқори даражадаги мустақиллиги, жамоатчилик муносабатининг кенглиги .алоҳида ажралиб туради. Ривожланган жамоа учун типик хусусият шуки, унда шахс мулоқоти системасининг авж олиши, фаолият воситаси эмас, балки фаолият максади сифатида юзага келади. Бундай жамоанинг шаклланиши узоқ давом этадигав жарасн бўлиб, унинг

www.arxiv.uz фаолият характери снфат ўзгаришларига ва шахсларнинг ўзаро муносабатига асосланған бўлэди. Одамлар ўртасидаги муносабатлар педагогик томондан ташкил қилиниб, унда тарбиячи ва тарбияланувчиларнинг жамоа фао- лиятидаги ўрни блиналанади, жамоа аъзоларига ижтимоий топ шириқлар берилади. Илк болалик даврида, ўқувчиларда ўртоккла- рига нксбатан маълум позицияда туриш эҳтиёжи вужудга келади. Шунга мос равишда болалар жамоасида тарб гч воситаси ва шароит пайдо бўла боради. Ўсмирлар жамоаси учун характерли хусусият шуки, у ўзи бажарувчи, ўзи фаолият кўрсатувчи жамоа бўлиб, улардаги ўзаро муносабат яхши ривожланади. Чунки бу даврга келиб боланинг ижтимоий позицияси сифат жикатидан ўзгаради, бошқа одамлар билан муносабати тўлиқ шаклланади, унда ўз хатти-харакатларини ҳар хил шароитларда бошқара олиш имконияти вужудга келади. Одзмлар жамоаслнинг ривожланиш даражаси шахслар ўртасидаги ўзаро муносабатнинг намоён бўлиш даражаси ва. Характери билан бслгкланади. Тарбиявий ишларни туғри ташкил қилиш натижасида шахслар учун ҳар хил ташкилотлар фақат маълумот бсрувчи гуруҳлар бўлиб қолиши мумкин. Зеро, хамма гурукларда ҳам бола катталар билан ски тснгдошлар билан муайян мунослбатларга киришади, унда маълум позицияни эгал- лайди. Буларнинг ҳаммаси унинг шахс сифатида шаклланишида катта роль ўйнайди. Ёшлар жамоасини ўқувчилар ҳаёт фаолиятининг асосий мар- кази деб қарасак, жамоанинг ўзи фаолият яратупчи характерини олади. Иккинчидан, фаолиятни ташкил қилиш жамаоанииг хар бир аъзосини ижодий тенг ҳуқуқлилигини таъминлайди. Бу таъминланиш жамоа аьзосида шахсий позициянинг ривожлани- шини белгнлайди. Учинчидан, биргалпкдаги фаолият туфайли сшларнинг ҳар бири ўз фаолиятида умумий натижага эрншишга ҳаракат қилади. Ёшлар жамоасини тарбиялаш имкониятлари қуйидагиларда ўз ифодасини топади: биринчидан, бола фаолияти мазмуни; иккинчидан, бу жамоада фаолият субъекти бўлган болалар миқдори; учинчидан, фаолиятда таркиб топадиган му носабатлар систсмаси. Жамоа аъзолари ўртасида илиқ муноса- батни келтириб чиқурувчи ғамхўрлик жуда муҳим ахамиятга эга. Жамоа тарбиянииг объектигана эмас, балки субъекти ҳамдир. Ҳар бир одам шу жамоанинг аъзоси сифатида жамоа фаолияти мақсадини танлашда, уни ишлатишда, жамоа фикрини вужудга кслтиришда қатнашиши зарур. Жамоанинг шахсга тарбиявий таъсири одамни маълум нарсага бўйсунишга мажбур қилмаслиги лозим. Шахсларнинг ижодий фаоллигини

www.arxiv.uz ҳар томонлама ошириш, уларнииг йустақиллигини таъминлаш шарт. Зеро, одамнинг ахлоқий хусусиятини, иродавнй сифатини шакллантиришда бу-нинг ақамияти чексяздир. Жамоанинг муайян фаолиятига бўлган иуҳам муносабатлари- дан бири — ижтимоий ишга ижодий сндашишдир. Жамоада мав-жуд бўлган гурухларнинг ўзаро муносабатида шахснинг индиви- дуал хусусиятлари шаклланади. Шахс хусусиятлари тадқиқотчи томонидан ўрганилар экан, унинг қандай оилада ўсганлиги ҳам маълум аҳамиятга эга. Оилавий жиҳатдан оғир шароитдаги болалар билан тарбиячи жуда эҳтиёткорлик ва ссзгирлик билан иш олиб бориши ксрак. Акс ҳолда бола ёмон йўлга кириб кетиши мумкин. Жумҳуриятимизда узоқ йиллар давомида фуқароларнинг иж- тимоий, сиссий, маънавий муаммолари тўғри ҳал қилинмади. Ҳатто мактабларда план тариқасида “ГПТУ”, “СПТУ” ва бошқа билим юртлари учун ёмон хулқл и > билими паст болаларни бериш талаб қилинди. Натижада ёмон хулки ўқувчилар бир жойга тўпланиб, улардаги бу хусусият янада авж олишига асос яра- тилди. Ҳозир биз ўша куннинг жабрини тортмоқдамиз. Бугунги кунда энг асосии масалалардан бири — ешларнинг сиссий онгини ошириш, маънавий дунссини, маданиятини юк- салтиришдир. Ёшлар маънавий етук, маданиятли, эътиқодли, тафаккури юқори шаклланган бўлса, улар тезроқ ўзлигини англайдилар ва ижтимоий фаол кишиларга айланадилар. Бунинг учун таълим-тарбияда миллий ўқув дастурлари ва дарсликлар яратилмоғи, улардаги қоидалар инсоннинг ёш хусусиятларини ва миллий жиҳатларини тўлиқ акс эттирмоги лозим. Шахс тафаккури нутқ билан бирга ривожланиши ҳеч кимга сир эмас. Шунинг учун уларнинг нутқига катта эътибор бериш зарур. Ҳар бир шахснинг нутқидаги индивидуаллик унинг маз- мундорлигида, гапириш суръатининг тезлиги ва секинлигида кўринади. Буни аниқлаш ислом дунёсида қадимда “Қуръон” сураларики қироат билан ўқиш орқали ёки масжидларда йиғилиб ғазалхонлик қилиш орқали адо этилган. Бу ҳам маданиятнинг ривожланншида муҳим рол ўйнаган. Шахснинг ақлий ўсишини кузатиб борар эканмиз, унда махсус қобилият мавжудлигини пайқаб олиш мумкин. Шахснинг ҳар томонлама ривожланиши учун шароит яратиб бериш лозим. Киши шахсининг шаюкланишида унинг ғоявий маслагини ҳисобга олиш, қизиқиш, ҳис-туйғу, идеалларига ҳурмат бадан қараш ниҳоятда муҳимдир. Тарбиячи шахсдаги нухсонларнинг сабабларини аниқлаши ва унинг турмуш қизиқишларини сезиши айни муддаодир. Баъзи болаларда ёшлигиданоқ маълум бир кизиқншлар пайдо. Бўлади. Лекин бу қизиқиш

www.arxiv.uz йкллар ўтиши билан мустаҳкамланиб шахс- нинг ижтимоий ҳаётидан ўрин олмоғи керак. Шахснинг қизиқиш- ларини, асосан уларнинг ижтимоий қнзиқишларини онлиш муҳимдир. Ҳар бир имдивиднинг ижтимоий фаолиятда қандай қатнашаётганлиги, унга бу ишлар қандай таъсир этаётганлиги, унинг яқин ўртоцлари кимлар эканлигини билиш алоҳида ахамиятга эга. Мохир тадқиқотчи шахсни яхши тушунади, унинг ижобий хусусиятларини қўллаб қувватлайди, иллатларини туза- тади. Шахснинг индивидуаллиги унинг ўқишдан ташцаридаги фао- лиятлари (китобхонлик, табиатга, динга ва бошқалар) да аниқ кўринади. Шахс балоғат ёшида кўтаринки руҳдаги ҳиссиётга эга бўлади. Шунинг учун шахсни таркиб топтиришда уларнинг ўз ҳиссий оламннн идора қилиш кўникмасини тарбиялаш жуда муҳимдир. Ўқувчининг ахлоқий хислатларини, аввало, унннг меҳнзтсе- варлиги, тўғрисўзлиги, соф виждонлилиги, ўртоқлик, эзгулик ҳиссига эга бўлишини аниқлаш зарур. Ахлоқий иллатларга эга бўлган ўқувчилардаги каччиликлар — ҳўполлик, ўқув маш- ғулотларига эътиборсизлик билан қараш, ёлгончадик, худбинлик, кайсарлик, ўжарлик кабиларни тарбия орқали тузатмоқ жоиз. Тарбиячи одоб-ахлок қоидаларига асосланган ҳолда бундай бо лаларни ота- боболаримиз эъзозлаб кслган, панд-насиҳатлар орқали бартараф этиши мумкин. Маълумки ҳар бир шахснинг хулқ-атвори,°қизиқиш, ҳобили- яти, билими, характери турлича бўлади. Шунинг учун уларга индивидуал муносабатда бўлиш талаб этилади. Индивидуал муносабат шахсларга таъсир этиш йўлининг дастлабки босқичн- дир. Шунинг учун шахс тарбиясида унинг этник, миллий, ижтимоий ва генетик жихатдан белгиланган хусусиятларини ҳисобга олиш шарт. Кишилар фақатгина салбий хусусиятларга эга бўлгандагина улар билан ишлаш керак деб ўйлаш ноўрин. Бизнинг жамия- тимизда шу пайтга қадар шахсга муносабат анъанавий равишда, маъмурий-буйруцбозлик системасида олиб борилган. Бу ҳолат узоқ йиллар давом этиб шахсни тарбиялашда ўзининг салбий таъсирини кўрсатди. Натижада совет жамиягида шаклланган шахсларнинг кўпчилигида маънавий қашшоҳлик, руҳий ожизлик, билимсизлик, эътиқодсизлик ҳолати вужудга келди, 70 йиллик умумий талабларнинг бирлиги, фикрлашни чегаралаш ва маълум бир қолип асосида иш юритишнинг натижасида ўртача хулқли аралашма темпераментга (мизожгз) эга бўлган кишилар шакл- ланди. Кўпинча ўртача хулқа эга бўлган кншилар билан индивидуал муяосабатда бўлиш зарурати сезилмайди. Лекин шуни унутмас лик керакки, ўртача хулқли кншилардан ҳам яхши ва ёмон кишилар келиб чиқиши мумкин.

www.arxiv.uz Тарбиячи ҳар бир киши билан тўғри муносабатда бўлиши учун қуйидаги талабларга риоя қилиши керак: ҳар бир кишимимг ўзига хос хусусиятини яхши билиш; ўҳувчнларга таълим-тарби яда таъсир этиш йўллари ва методларини яхши танлай бнлиш; уларни татбиқ этишда ўқувчиларнинг индивидуал хусусиятлари- ни ҳисобга олиш. Мазкур тарбиявий таъсир шахсда қандай оқибатларни келти- риб чиқаришмни олдиндан билиш. Тарбиячи шахсни мукаммал инднвидуал ўрганиш учун инди- видуал психологик карта тузнши ва уни маълум вақтларда (йидда, ойда, хафтада) тўлдириб туриши талаб этилади. Мазкур психологик картада қуйидагилар ҳисобга олинади: боланинг мнллати, оиласи, жисмоний ривожланиши, соғлиғи, темперамснти ва характерининг хусусиятлари, психнк жараёнлар — диққат, идрок, хотира, тафаккур. Эмоциясининг ривожланиши, билим қобилиятининг ривожланиши, ўз-ўзини баҳолаши, ҳизиқнши, динга зътиқоди, хатти-ҳаракатларнинг хусусиятлари, ўртоцларига муносабати, ўқишга муносабати ва бошқа хусусиятлари. Буларни аниқлаш учун қуйидаги усуллардан фойдаламиш мумкин: ҳар хил мавзуларда давра суҳбатлари уюштириш, болаларнинг қизиқиш мотивларини ўрганиш анкеталарини тузиш, ўз-ўзини бахрлаш матрицалари, саволлар ва топпшриқларни туздириш. Шу билан бирга, ушбу натижаларга асосланган ҳолда халқимизнинг турмуш даражаси, маънавий дунёси, маданияти, эътиқод даражаси, диний психологияси, одоб-ахлоқи ҳам таҳлил қилиб борилади. Шу пайтга ҳадар республикамизда тарбиянииг психолошк маханизми, унинг асосий йуналиши, инсон ёшининг даврларига ҳараб белгиланиши ҳақида тўғри илмий тадқиқотга асосланган китоблар чоп этилганича йўқ. Шу сабабли ҳозирги замон талабидан келиб чиққан ҳолда, таълим-тарбияни жорий қилиш, унинг ПСИХОЛОГИК механизмини очиш муҳим аҳамият касб этади. Бинобарин, одоб-ахлоқнинг мазмунини, унинг вужудга келишииинг ижтимоий психологик сабзбларини, шахснинг ижтимоиклашуви натижасида юзага кел ган социал-психологик хоссаларидан тушунмоқ мумкин холос. Бу хоссалар эса маълум вазиятда юзага келувчи муносабатлар дагина ифодаланадн. Шахснинг ахлоқий хислатлари, аввало, тарбия шароитида атроф муҳитга мослашишда, эҳтиёж структу раси шаклининг ўзгаришида, индивид томонидан ўз ўрнини каётда тўғри тушунилишида ва ижро этилишида намоён бўладн. Шахснинг маънавий сохаларини шакллантиришнинг психологик ахамияти. «…. Бундан буюк хам ота-боболаримиздан колган экан, миллатимизнинг кон-конига сингиб кетган, бугунги кун талабларига жавоб

www.arxiv.uz берадиган эзгу анъаналарга содик булсак, Оллох Таолонинг узи бизга ином этган миллий узлигимизни кайтадан тикласак, бу билан доим гурурланиб, айни вактда шу эътикодимизга масъул булиб яшасак, Иншооллох, хеч качон кам булмаймиз». И. А. Каримов. Инсонинг акл-заковати, тили-тафаккури ва кул мехнати хамда бошка фаолиятлардан унинг ижтимоий хает тарзи келиб чикади. Ижтимоий хает тарзи – жамиятимизнинг хар бир аъзосининг ижтимоий сифатлари ва рухияти холатига боглик булади. Жамият аъзоларини сифат ва рухий холатининг даражаси, яъни уларнинг маънавияти ва иймони (таъсир килиш) – шу жамиятда тарихий таркиб топган ва кун сайин ривожланиб борувчи ижтимоий ва рухий мухитларнинг холати билан белгиланади. Инсон маънавияти узи яшаб турган жамиятни ижтимоий ва рухий мухитига боглик. Маънавият бу – кишининг эгаллаган билимлари, унинг хаетида синовлардан утиб, рухига сингиб, бутун хает тарзида акс этадиган ижобий ижтимоий сифатларидир. Жамият аъзолари маънавиятининг даражаси ва рухий холатларининг таъсир доираси унинг шу жамиятда тутган урни, яъни унинг мансаби, мавкеига караб белгиланади. Масалан: Оила бошлигининг маънавияти юкори еки паст булса, унинг ижобий еки салбий таъсири факат шу оила аъзоларига таъсир этиши мумкин. Рахбарланинг инсоний сифатлари уз фаолияти билан таркиб топган ижтимоий ва рухий мухитлар оркали шу худудлардаги бутун ахолининг инсоний сифатларига таъсир курсатади. Мустакил Узбекистон тараккиетида умуминсоний кадриятларни шакллантириш – аввало мустакилликни мустахкамлаш, соглом авлодни тарбиялаш, комил инсонни вояга етказиш асосида ташкил этилган. Республикамиздаги 80 дан ортик миллий-маданий марказлар фаолияти мамлакатимизда яшайдиган халкларнинг миллатидан катъий назар, узини эркин тенг хукукли деб хис килиш имконини берадиган узаро ахил муносабатлар урнатишга каратилган. Узбекистонда куп миллатли (корейс, козок, рус, тожик, татар, ва хк.…)маданий-маънавий марказларнинг ташкил этилиши куп миллатли жамиятимизнинг сиёсий, иктисодий, маданий- маънавий хаетида катта роль уйнамокда. Юртимизда миллий айирмачиликнинг хар кандай куринишига муросасизлик Билан карши курашиб келинмокда. Халкимизнинг узига хос хусусиятлари ва унинг юксак ахлокий фазилатлари умуминсоний кадриятлар узагини ташкил этади. Озодлик, тинчлик, инсонпарварлик каби умумбашарий кадриятлар унинг ажралмас омилларидир. Давлатимиз, узок йил давомида кадрият деган тушунча на

www.arxiv.uz укув жараенида, на илмий тадкикотларда, чукур урганилмаганлигини назарда тутиб, бугун ижтимоий-иктисодий, маънавий, сиёсий йуналишлардаги кадриятларни эъзозлаш, уларни хаетга татбик этиш оркали ёшларимизнинг билим, куникма, малакаларини ривожлантириш мухимдир. Булажак укитувчилар укув фаолияти (амалиёт, укув жараёни) давомида куйидагиларни амалга оширмоги максадга мувофикдир: 1) укитувчи инсониятнинг бугунги авлоди учинчи минг йилликда халкларнинг мустакиллик, демократия, эркинлик, тинчлик, баркарорлик каби умуминсоний кадриятлар устивор булган жамият куриш учун жахон ахамиятига молик мехмонларига асосланадиган турмуш тарзини юзага келтириш эхтиеж кучайишини уз укувчиларига, тарбияланувчиларига тушунтиришлари лозим. 2) хозирги даврда кечаетган жараенлар кишиларнинг кадриятларга булган муносабати, ишончини узгартирмокда. Улар билан боглик эхтиежлар, талаблар, кизикишларнинг хам узгариб боришига сабаб булмокда. Бундай шароитда фанларни укитишда умуминсоний кадриятларга садокатли булишини амалий жихатдан укувчиларга етказиш асосий вазифалардан бирига айланиши зарур. 3) умуминсоний кадриятларга оид мавзуларни таргибот килишда юртимиз цивилизацияси тарракиети ва маданияти ривожининг асосий даврлари, ютукларига «Авесто», «Куръон», Хадислар каби илохий кадриятларнинг мухтасар тизимлари баен этилган манбаларга, Ал Хоразмий, Ал Фаробий, Ал Беруний, Ибн Сино, Ал Бухорий, Ат Термизий, Яссавий ва Накшбандий, Жомий, Улугбек, Навоий, Бобур Машрабларнинг буюк меросларига аосланмок лозим. Булар Узбекистонда умуминсоний кадриятларнинг ривожланишида энг асосий тарихий манбалар булиши шубхасиз. Республикамиз мустакиллик йулидан бораетганлиги, унда истиклолга асосланган аждодларимиз анъаналарига, цивилизациямиз ютукларига таянган 31 уз 31 кадриятлар тизимини шакллантириш имконини яратмокда. Шу уринда таъкидлаш керакки, истиклолгача миллий, умуминсоний кадриятлар чекланган ва колокликда камситилар эди. Уларни умуминсоний кадриятлар даражасига кутаришни, ривожлантиришни кун тартибига киритилмаган эди. Аслида эса умуминсоний кадриятлар миллий кадриятларнинг узвий булаги сифатида усиб, ривожланиб чиккандир. Шундай экан, умуминсоний кадриятларнинг ривожланиши, шу кадриятдан бошка халкларнинг хам бирдай бахраманд булишга имконият яратди. Чунки узбек халкининг аксари миллий кадриятларни ахлокий, хукукий ва рухий сифатлари 31 уз 31 а 31 уз 31 чогда умуминсоний кадриятлар хам булиб хисобланади.

www.arxiv.uz Инсоннинг ижодий куч ва кобилиятлари, имкониятлари камол топишига ва кадр-кимматини, шахсий дахлсизлигини, эркин яшашини, моддий ва маънавий эхтиежларини кондириш, бахт-саодатга эришиши, еши ва жинси, 32 уз 32 ва миллати, тили ва динидан катъий назар, бир-бирларини хурмат килиш, узгаларнинг такдирига бефарк карамаслик, инсониятнинг бахт-саодати йулида тинмай мехнат килиш, Ватан учун, халк учун узини курбон килишга тайер булиши кабилар умуминсоний кадриятларнинг мазмунини ифода килади. Умуминсоний кадриятларга садокатли булишнинг мухим тамойилларидан бири – адолатдир. Халкимизнинг умуминсоний кадриятларига содиклиги унинг адолатлилиги ва адолатпарварлигидир. Чунки « халкимиз адолат, тинчлик, ахил кушничиликнинг нозик куртакларини асрлар оша авайлаб асраб келмокда. Узбекистон янгиланишининг олий максади ана шу анъаналарни кайта тиклаш, уларга 32 уз 32 мазмун багишлаш, замонамизда тинчлик ва демократия, фаровонлик, маданият, виждон эркинлиги ва хар бир кишини камол топишига эришиш учун зарур шарт- шароитни яратишдир». (И.Каримов. «Истиклол ва маънавият». 6-бет) Адолатпарварлик гоясини иктисодий, сиёсий, ижтимоий, маънавий йуналишларда кенг урин олиши учун хар бир фукаро сидкидилдан хизмат килиши керак. Узбекистонда яшовчи хар бир фукаро жинси, ёши, ва бошкалардан катъий назар, адолат тамойилига асосланган холда умуминсоний кадриятларга булган садокати мустакил Узбекистоннинг истиклолини мустахкамлашдаги фаолияти билан намоен булади. Буларнинг хаммаси ёшларда шахснинг маънавий сохаларини шакллантиришнинг хозирги замон талабидир. Халкимизнинг маданий меросини урганиш, яъни уймакорлик, заргарлик, накшчилик санъати, кулолчилик, кабилар, пахтачилик, кора кул етиштириш кабиларни урганиш ёшларни хар томонлама тарбиялашда катта ахамиятга эгадир. Чунки захматкаш халкимиз бундай мехнат ва санъат асарларини яратишда канчадан-канча иродавий зур берганлари, машаккатлар чеккани хеч кимга сир эмас. Шахснинг таркиб топишида ахлок, узига хос онг алохида ахамият касб этади. Умуминсоний хислатларни шакллантириш жараени ёшларда ишонч, акида нуктаи назарининг карама-каршиликларига дуч келади. Ёшлар шахсинии таркиб топишида унинг атроф-мухитга, ижтимоий ходисаларга, кишиларга мантикий хисобга олиш лозим. Чунки ёшларда, айникса усмирларда муайян нарсаларга муносабат шаклланган булади. Ижтимоий турмушни кузатиш, ундаги инсон учун зарур

www.arxiv.uz куникмаларни эгаллаш катталар хулк-атворини тахлил килиш имкониятини яратади. Узбекистон узига хос турли миллий урф-одат, анъанага бой улкан мамлакат. Мустакиллик туфайли амалга оиширилган энг буюк тарихий ишлардан бири – халкимизнинг маънавий меросининг тикланиши. «Мустакиллигимизнинг дастлабки кунлариданок аждодларимиз гоят улкан, бебахо маънавий ва маданий меросий тиклаш давлат сиёсати даражасига – кутарилган мухим вазифа булиб колди» - даб таъкидлади Президентимиз И.А.Каримов. Миллий кадриятлар, урф-одатларнинг тикланиши: 1) кадимий тарихимизни хакикий, чукур ва хар томонлама урганиш, тарихий мавзудаги асарларнинг чоп этилиши халкимиз тарихини тиклашда мухим ахамиятга эга; 2) халк одатлари, мерослари ва байрамларининг (навруз, рамазон, мустакиллик, Хайит, Курбон хайити) тикланиши ва янги байрамларимизнинг Мустакиллик куни, мураббийлар кунининг жорий этилиши халк маънавий хаетига янги рух ва мазмун багишлади; 3) диний кадриятларимизнинг тикланиши, эски масжид ва мадрасаларнинг тикланиши, таъмирланиши, янгиларининг барпо этилиши, диний адабиетларнинг нашр эттирилиши Республикамизда виждон эркинлигини таъминламокда; 4) дуне тараккиетига катта хисса кушсак аждодларимизни буюк мутаффакирлар, давлат арбоблари маънавий меросидан халкимиз фахр билан фойдалана бошлади. 5) оламшумул тарихий меъморчилик иншоотларининг кенг куламда таъмирланишини (Бухоро, Самарканд, Хива … ) ва кадимий шахарларнинг 2500 йиллигини нишонлаш Ватанимизда ташриф буюрган ажнабийлларда хавас хиссини уйготмокда. 6) узбек тилининг Давлат тили даражасига кутарилиши дилни кувонтиради. Уз навбатида жахон тилларини урганиш эхтиежи бизни оламга «юз тутушимиз»га жахон хамжамиятига кушилишимизга, умуминсоний кадриятларни янада кенгрок узлаштиришимизга ердам бермокда; 7) халк ижоди, миллий амалий санъатимизнинг жонланиши, Ватанимизни ва хорижликларни лол колдирмокда. Халк ижоди буйича Республика ва халкаро анжуманларнинг утказилиши, аждодларимиз мероси, миллий ахлокий маданият дурдоналари ёшларни тарбиялашда мухим омил булиб колмокда.

www.arxiv.uz Хуллас, маданий меросимизни урганиш, халк анъаналарини тиклаш Узбекистонда Давлат сиесати даражасида кутарилган мухим вазифага айланди. Миллатнинг асосий белгиларидан бирига айланган урф-одатдарни асраш ва камол топтириш хар бир авлоднинг мукаддас бурчидир. Аждодларимиз анъаналари бархает булиши учун уни ёшларимиз онгига баркарорлаштириш лозим, акс холда, ёшларимиз онгидан аждодлар анъаналарининг кадрланмай куйилиши авлодлар уртасида маънавий узилишни вужудга келтиради. Оилавий мароосимлар хам узбек халкининг асосий таркибий кисмини ташкил килади. Уларнинг аксарияти болалар хаетидаги мухим вокеаларга багишланганли учун хам ёшларнинг маънавий камол топишида мухим рол уйнайди. Маълумки, узбек халки туйпараст халк. У туй киламан, элнинг дуосини оламан, бошкаларнинг хам кувончимга шерик киламан деган максадда яшайди. Халкимизда азалдан «Исм куйиш», «бешик туйи», «суннат туйи», «мучал туйи» анъаналари мавжуд, кейинги вактларда «акика» маросимлари тикланди ёки кириб келди. 21 октябр - тил байрамига айланди. 1 сентябр -Мустакиллик куни, 21 март - Навруз байрами кабилар жорий килинди. Кузги кун ва тун тенглиги кайд килинадиган «мехржон», езги «чилла боши» нишонланадиган езнинг энг узок куни ва киска туни, кишнинг энг киска куни ва узун туни кабиларни хам тиклашни уйлаб курса булади. Турли минтакалардаги гул байрамлари, тут сайллари, биринчи кор байрамларини аъзамий маънавиятимизнинг жавохирлари сифатида саклаш керак. Чунки бу каби байрамларда халк дарди, орзу-истаклари, тажрибалари, маънавияти, урф-одатлари авлоддан авлодга кадрият сифатида утиб келади. Шарк уйгониши даври мутаффакирлари томонидан алохида таърифу тавсир берилган: маънавиятли кишилар «маъни ахли», уларнинг акси булган тоифа эса «сурат ахли» дея таърифланган. Биринчи гурухга рухий оламни, маънавий дунеси баркамол булган кишилар, иккинчи гурухга эса зохирий неъматлар, мансаб ва бойликка учган кимсалар киритилади. Бу фалсафада А.Навоийнинг мана шу мисрасида жуда таъсирли ифодаланган: Ахли маъни гурухида зинхор Хеч ор айлама гадолигдин Ким, буларга гадолиг ортигдир Ахли суратка подишоликдин.

www.arxiv.uz «Ахли маъни» лиги бугун биз «маънавият» деб атаетган дуневий- фалсафий, ахлокий таълимотга айнан мос. Зеро, тасаввуф окимидаги «ахли маъни» комил инсондир, у олий максадлар сари интилиб яшайди. Улар яратган неъматлар кимга ва нимага, кандай зарурият боис кераклигини яхши билади. Бундай кишиларнинг максади, калбидаги орзуси биргина 35 уз – маънавият воситасида ифода этилади. Демак, маънавият, инсон рухий оламининг фазилати ва сифатини билдиради. Бу эса киши табиатидаги ватанпарварлик, халоллик, одамийлик, маънавий бойликлардан бахрамандлик, уларни кадрлай билиш, тил ва дил бирлиги, шахс сифатида муттасил изланиш, мукаммалликка интилиш, бурчга садокат, яъни иймон бутунлиги каби куплаб фазилатларни камраб олади. Бу эса ёшларнинг хаетий эътикодлари асосида шаклланган дунекарашининг пайдо булиши ва шаклланишига асос булади, яъни дунекараш шаклланишинингнегизини ташкил килади

Похожие

Гуруҳлар ва жамоалар муаммоси

Педагогик психологияда ривожланиш муаммоси

Тарбия психологияси

Тарбия психологияси

Тарбия психологияси