Psixologiya tarmoqlari - Психология - Рефераты

Psixologiya tarmoqlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

51 KB

Psixologiya tarmoqlari Reja: 1. Genetik psixologiya. 2. Zoopsixologiya. 3. Tarixiy psixologiya. 4. Yosh psixologiyasi. 5. XX-asrning birinchi yarmida psixologiya boshqa sohalari.

Amerikada vujudga kelgan bixeviorizm psixologiya maktabi psixologiya falsafaga emas balki tabiatshunoslik fanlariga tayanib kuzatish, eksperiment o`tkazish, ichki (sube‘ktiv) metoddan voz kechib tashqi obe‘ktiv metoda ko`chish g`oyalarini ilgari surdilar. Bixevioristlar insonlar va hayvonlar ruhiy dunyosini o`rganish bevosita hissiy organlar yordami bilan aks ettiriladigan narsalar va hodisalarga yo`naltirilishi kerak degan pozitsiyani egalladilar. Bixeviorizm psixologiya maktabi, psixologiya fani inson va hayvonlar orgaizmlarining faqat tashqi ifolai harakatlarini (mimika, imo-ishora, pantomimika, nuqt kabilari ) tadqiq qilishi kerak. Undan tashqari na obe‘kt , na aspek bo`lishi mumkin emas, degan davo bilan chiqdilar. Bixeviorizm maktabi psixologiya fanining predmeti psixikani emas, balki inson va hayvonlar hulqini o`rganishdan iboratdir, degan g`oyani ilgari surdilar. Bixeviorizm xulq deganda organizmning faqat tashqi muhitdagi qo`zg`ovchilarga nisbatan qaytaradigan javob reaktsiyalari (harakatlari) yig`indisini tushunadi. Demak, bixeviorizm nazariyasiga ko`ra, psixologiyaning bosh vazifasi faqat tashqi stimul (S) bilan unga qaytariladigan reaktsiyalar (R) o`rtasidagi teng ma‘noli bog`lanishlarni aniqlashdan iboratdir, xolos. Bixeviorizm ongning inson hulqidagi rolini va uni ilmiy jihatdan o`rganishni, tekshirishni inkor qiladi. Bixeviorizm asoschilari amerikalik psixologlar Dj. Uotson (1878 - 1958 y.), E.Torndayk (1871-1949 y), K.Leshli (1890-1858 y), A.Vess (1874-1931 y.) va boshqalar . Hozirgi davrda bu oqim bir nechta mustaqil psixologik maktablarga ajralib ketgan. Lekin, ularning mohiyatida bixeviorizm nafasi urib turadi , ya‘ni hammalari uchun umumiy formalar S-R xizmat qilib kelmoqda. Bixevioristlar psixika, ong, sezgi,idrok, iroda, hayol va shu kabi tushunchalarni psixologiya fanidan uloqtirib tashladilar. Bixeviorizmning asoschi E.Torundayk hayvon (kalamush) psixikasini o`rganishdagi metodni inson ruhiy dunyosini o`rganishga tadbiq qiladi. Uning fikricha inson xulqi hayvonlarnikiga o`xshash bitta reaktsiya yig`indisi tariqasida

emas, balki qo`zg`ovchilarning bir guruh sistemasi yordami bilan hosil qilinadi. E .Torundayk organizmning javob reaktsiyalari yig`indisini hulq, qo`zg`ovchilarnining murakkab sistemasini situatsiya, ya‘ni tashqi sharoit ekanligini tushuntirdi. Shuning uchun inson xulqi ong bilan emas, balki situatsiya bilan boshqariladi. Natijada inson ruhiy dunyosi mexanik ravishda reaktsiyalar yig`indisi bilan tenglashib qoldi. Mazkur oqim namoyondalari insonning murakkab ruhiy dunyosini fiziologik harakat va o`zgarishlarga tenglashtirib qo`yadilar. Dj.Uotson tafakkurning ichki nutq va noverbal komunikatsiyani birga qo`shib keng ma‘noda tushunadi va uni uchta formaga ajratib o`rganadi. 1.Nutq formalaridan biri nutq malakalarini sekin –asta avj oldirish deb ataladi, bunda she‘rni yoki tsitatani aniq esga tushurish o`z ifodasini topadi. 2. Tafakkurning ikkinchi formasi sube‘kt uchun yangi bo`lmagan topshiriqni so`z yordami bilan yechish (yarim yortisi unitilgan she‘rni eslashga harakat) . 3. Tafakkurni uchinchi formasi yangi topshiriqni yaqqol ifodali harakat va so`z yordami bilan yechish. Demak, Dj.Uotson uchun malaka –bu individual egallagan va o`rgatilgan hatti- harakatdir. Ushbu nazariya nuqtai nazaridan qarasak, tafakkur malakaga yaqinlashtirib qo`yiladi. Keyinchalik Bixeviorizm kognitiv nazariyasi vujudga keldi. Bixeviorizm formulasi biroz o`zgartirilib S-S tarzda qo`llanila boshlandi. Xalq kognitiv naziriyasida tafakkur mohiyatini ochishga xizmat qiladigan qator tushunchalar ishlatila boshlandi, jumladan “bilish plani”, “bilishga moyillik”, “ahamiyat”, “maqsad”, “tayyorgarlik”, “bilish strukturasi”, “kutilgan natija”, “mahsul ” va boshqalar. Afsuski, bu nazariyada tafakkur mustaqil bilish protsessi qilib ajratilmagan. D.Miller , Yu. Galanter, K.Pribram, sube‘ktiv bixeviorizm nazariyasi vakillari sifatida maydonga kirib keldilar. Ular o`z nazariyalariga “TOTYe” deb nom qo`ydilar (bu so`z inglizcha bo`lib sinash, operatsiya, maxsul degan ma‘noni anglatadi). Ularning nuqta-nazariga ko`ra xulq ushbu tarzda namoyon bo`ladi. Sistemaga ta‘sir qilish ---- o`tgan (tajribada sinalgan) holatlarni ayrimlari bilan solishtirish. Agarda ta‘sir qilish tajribaga mos tushsa, u holda solishtirishga bog`liq

ravishda organizmda maxsus reaktsiyalar amalga oshiriladi, maboda o`tgan tajriba ta‘sir qilish mos tushmagan tag`dirda qidiruv yoki orietirlash reaktsiyalari vujudga keltiriladi. Bir muncha qoniqtirarli natijaga erishilgandan so`ng oxirgi harakat amalga oshiriladi. Xulosa qilib aytganda, bixevioristlarning ta‘limotiga ko`ra, inson shaxsi faqat organizm yoki, aniqroq qilib aytganda , eng murakkab mashina bo`lib u o`zining barcha (elimentar yoki murakkab ) harakatlari bilan muhitning shart- sharoitlari va o`z organizmining strukturasi bilan qonuniy ravishda belgilangandir (determinlangan). Insonning butun faoliyati, uning butun xulqi harakatlaridan iborat bo`lgan fizik , mexanik protsess deb qaraladi: insonning psixik hayoti nerv sistemasida, mushak, ichki sekritsiya bezlarida ro`y beradigan harakat va o`zgarishlarga tenglashtirib qo`yiladi. Genetik psixologiya X1X va XX asrlar psixologiya fanining yutuqlari uchun eksperimental metod bilan birgalikda unga taraqqiyot printsipining kiritilishi ham katta ahamiyatga ega bo`ldi. Taraqqiyot ideyasi, xususan ruh haqidagi ta‘limotdagi taraqqiyot ideyasi qadimgi zamon mutafakkirlarining ko`pchiligi (Geraklet, Efnssk va boshqalar), tomonidan aytilgan ideyadir. Yangi zamonda esa (18-X1X asrlarda) bu ideya nazariy jihatdan Fridrix Shelling (1775-1854 y.) va ayniqsa Gegel filosofiyasida ishlab chiqilgan edi. X1X asrning o`rtalaridan boshlab Ch.V. Darvin (1809-1882 y.) va Gekkel (1834-1918 y. )larning asarlari tufayli taraqqiyot ideyasi biologiyaning printsipi bo`lib qoldi. O`sha vaqtlarda K.Marks va F.Engelslar butun o`tmish filosofiyasi va tabiatshunosligining yutuqlariga asoslanib, dialektik materializmning ilmiy nazariyasini ishlab chiqdilar, bu nazariyaga binoan, rivojlanish printsipi butun mavjudotning tabiat, jamiyat va tafakkurining asosiy qonunidir.

Filosofiya va tabiatshunoslikdagi umumiy yo`nalish ta‘sirida psixologiyada ham psixik xayot hodisalarini o`rganishda genetik printsip qaror topadi. Bu printsip inson hamda hayvon, katta yoshdagi kishilar hamda hamda har xil yoshdagi bolalar psixik hayotining xususiyatlarini yaxshi tushunish zaruriyati bilan taqozo qilindi. Jamiyatning tarixiy taraqqiyotida inson ongi qanday paydo bo`ldi va qanday o`zgarib keldi degan masala ham o`zining hal qilishini talab qilib turardi. X1X asrning oxirlaridan boshlab, psixologiyaning sohalari-hayvonlar psixologiyasi ( zoopsixologi), tarixiy psixologiya va turli yoshdagilar psixologiyasi maydonga keldi. Zoopsixologiya (hayvonlar psixologiyasi ) Zoopsixologiya- bu hayvonlarning nerv sistemasi taraqqiyotiga, biologik sistematikasiga (hayvonlarning har xil turiga), shuningdek yashash tartibi xususiyatlariga binoan ularning psixik hayot formalarini o`rganadigan fan. Bu psixologiyaning asosiy problemasi “hayvonlar aqliy taraqqiyotining tarixi”dir. Bu psixologiya har xil hayvonlar psixikasini bir-biriga taqqoslab, qiyos qilib o`rgangani uchun, qiyosiy psixologiya deb ataladi. Bu psixologiya psixika taraqqiyotini hayvon organizmlarining biologik tuzilishiga bog`lab o`rganganligi uchun, u biologik psixologiya deb ham yuritiladi. Hayvonlar hulqini o`rganishga bo`lgan qiziqish juda qadim zamonlardayoq paydo bo`lgan. Olimlar tomonidan boy ma‘lumotlar to`plangan. Yangi zamonda tabiatshunosliklardan J.Lamark (1744-1802 y). va Ch.Darvin hamda ular evolyutsion ta‘limoti izdoshlarining asarlari ayniqsa katta ahamiyatga ega bo`ldi. Zoopsixologiyaning taraqqiyotiga bu fanning Rossiyadagi asoschisi biolog –darvinist V.A.Vagner (1849-1934 y) katta hissa qo`shdi. U bir qancha chuqur ilmiy asarlar yozgan, shulardan eng muhimlari: “Qiyosiy psixologiyaning biologik asoslari” ikki tomlik, “Biopsixologiya va yondosh fanlar”, “Psixik

qobiliyatlarning paydo blishi va tarqqiysi” 1-9 nashri, “Qiyosiy psixologiyadan etyudlar”dir. Yuqori taraqqiy qilgan hayvonlar psixologiyani o`rganishda sovet tadqiqotchilari ham juda ko`p qimmatli hissa qo`shdilar. Masalan, N.Yu Voytonis (1887-1946 y.) maymunlar aqlini, ularning orientirovka qilish qobiliyati va qidirish faoliyatini, “qurollar” dan foydalanishni, to`dalanish munosabatlarini o`rgandi. Voytonisning eng muhim asari “aql taraqqiyotining ilk tarixi” (1949 y.)edi. Ayniqsa N.N.Dadigina-Kotsning yuqori tarqqiy qilgan hayvonlar psixologiyasi sohasidagi tadqiqotlari shuxrat qozondi. U maymunlar faoliyatining turli xil formalarini batafsil tasvirlab berdi: hayvon va inson tafakkurining sifat jihatidan farqini o`rgandi, maymun (shimpanze) va inson bolasi psixikasini taqqoslab tekshirdi, hayvonlar xulqini o`rganishning yangi metodikasini ishlab chiqdi. Ladigina –Kots adqiqotlarining natijalari uning quyidagi asarlarida bosib chiqarilgan: “SHimpanzening bilish qobiliyatlarini tekshirish (1923y) ; “Eksperiment sharoitlarida moslashish-harakat malakalari” (1928 y.); “Inson bolasi va shimpenze bolasi”. (1935 y.). Hayvon psixikasi haqidagi ta‘limotda ikki oqim-antropomorfik (idealistik) hamda mexanistik (materialistik) oqimlar kurash olib bordilar. Birinchi oqim vakillari hayvonlar xulqida ularning insonlarnikiga o`xshagan sub‘ektiv psixik hayoti namoyon bo`ladi, deb hisobladilar. Bu ilmga asoslanmagan oddiy qarash edi. Darvin va uning bir qancha izdoshlari (Romene va boshqalar) hayvon xulqining ba‘zi murakkab formalarini “aqlli” harakatlar deb talqin qildilar. Dekart o`z zamonasida, hayvonlar-bu faqat mashina: ularda ruh yo`q, ularning butun xulqi faqat mexanik mushak harakatlardangina iboratdir, deb jar soldi. V.A.Vagner o`z tekshirilarida hayvonlar xulqini tushuntirishda antropomorfizmni ham, soddalashtirilgan mexanik ta‘limotini ham tanqid qildi. Hayvon psixikasini o`rganish sohasida nemis olimi Volfgang Keller ham muhim ishlar qildi. Biroq, u o`zining “Odamsimon maymunlarning aqlini tekshirish” (1917 y.)

degan va boshqa psixologik asarlarida maymun psixikasi bilan odam psixikasining farqlarini aniq ko`rsatib bermaydi. Bu atropomorfik qrashlar I.p.Pavlov tomonidan qattiq tanqid qilindi. I.P.Pavlov tomonidan qattiq tanqid qilindi. I.I.Pavlov maymun va boshqa hayvonlar psixik faoliyatining moddiy shartli-reflektor asosini isbotlab berdi. Tarixiy psixologiya Bu fan ongning hamda inson shaxsining paydo bo`lishi va tarixiy taraqqiyot bosqichlariga oid masalalarni o`rganadi. Bu masalalarni o`rganisha bo`lgan qiziqish, asosan, ijtimoiy tarixiy fanlarning tarqqiyoti munosabati bilan paydo bo`ldi. Inson ongi taraqqiyoti tarixida, albattda eng qiziqarlisi ibtidoiy ong xususiyatlari haqidagi masaladir, ong funktsiyalaridan esa eng qiziqarlisi eng qiziqarlisi inson tafakkuridir. X1X asr oxiri va XX asr boshlaridagi burjua fanida Teylorning “Ibtidoiy madaniyati”, frayzerning “Oltin shox” asarlari va ayniqsa, Levi- Bryulning “Madaniyatning bosqichlaridagi jamiyatlarda tafakkur funktsiyalari”, “Ibtidoiy tafakkur” nomli kitoblari mashhur edilar. Levi-Bryul ibtidoiy odamning tafakkuri hozirgi zamon odamining mantiqiy tafakkuridan tubdan farq qiladi: u mantiqdan oldin (unda ziddiyat qonuni inkor qilinadi) paydo bo`lib, tabiiy va g`ayri tabiiy narsalarning farqiga bormaydi, deb da‘vo qildi. Levi–Bryulning aytishicha, ibtidoiy odamning tasavvurida dastlabki sabab bilan oqibat bevosita bog`langandir: bu o`rinda oraliq bog`lanishlar inkor qilinadi Levi–Bryulning fikricha, bunda daxldorlik qonuni (parpitsiptsiya) ga amal qilinadi. Uning boy etnografik materialari va ba‘zi xulosalari ancha ahamiyatga ega, lekin uning ibtidoiy tafakkurning madaniy odam tafakkuridan sifat jihatidan farq qilishi haqidagi qoidasi ilmiy jihatdan tanqid qilishga arzimaydi. Tarixiy psixologiyaning asosiy muammosi inson ongi taraqqiyotining mehnat formalarining tarixiy tarqqiyotiga, sinfiy kurashga, ijtimoiy iqtisodiy formatsiyalarga bog`liq ekanligini isbotlashdan iboratdir.

Yosh psixologiyasi Bu fan insonning yoshiga qarab psixikasining rivojlanib borish xususiyatlari va qonuniyatlarini o`rganadi, ilk bolalikdan tortib, toki qarilik yoshigacha bo`lgan har bir yosh bosqichida psixik tuzilishining o`ziga xos xususiyatlarini, inson ongining turli yoshga qarab rivojlanishini belgilab beruvchi faktorlar ni aniqlaydi. Yosh psixikasi sistemasida, ayniqsa, bolalar psixologiyasi Muhim o`rin egallaydi. Bu psixikaning go`daklik, ilk bolalik, maktabgacha va yosh davrlaridagi rivojlanishini o`rganadi. O`sishning bu davrlari inson shaxsi va ongining eng intensiv shakllanish davridir. Bolalar psixologiyasining asosiy problemasi “Bolaning aqliy taraqqiyoti tarixidir”. Bolalarning yoshlik xususiyatlari ta‘lim va tarbiya bilan shug`ullanuvchi kishilarni eng qadimdan beri qiziqtirib keldi. Bu masalalarga Ya.Amos Komenskiy (1592-1670 y.), Frebel (1782-1852 y.), I.G.Pestalotstsi (1746-1827 y.) va boshqalar ham katta e‘tibor berganlar. Ta‘lim va tarbiya ishlari praktikasida bolalarning diqqat, idrok, xotira, tafakkur va nutq xususiyatlari haqida boy materiallar to`plangan. X1X asrning ikkinchi yarmida yosh (bolalar) psixologiyasi psixologiya fanining mustaqil sohasi sifatida shakllana boshlaydi. Bola psixikasining rivojlanishi haqida birinchi bo`lib nemis fiziologi V.Preyer (1841- 1891 y) o`zining “ Bola qalbi ” (1882 y.) degan asarida sistemali ma‘lumot berdi. XX asrning boshida bolalar psixologiyasidan katta tekshirish ishlari olib boriladi: V.SHtern (1871-1938 y.) “Ilk bolalikda xotirlash, guvohlik va yolg`on”, Ernst Meyman (1862-1915 y.) “Eksperimental pedagogikadan lektsiyalar” uch tom, “Eksperimental pedagogikadan ocherklar”, Byuller Karl “Bolaning ruhiy rivojlanishi ”, Piaje Jan (1896 y.) “Bolaning nutqi va tafakkuri”. Revolyutsiyagacha bo`lgan davrda bolalarning yoshlik xususiyatlarini o`rganish sohasida K.D.Ushinskiy va P.F.Kapterev (1849-1922 y.) lar tomonidan

juda ko`p ishlar qilindi. Ushinskiyning “ Inson tarbiya predmeti sifatida” degan aktta asari yosh psixologiyasi va bolalar psixologiyasi sohasidagi chuqur mazmundor asar sifatida hozirgacha o`z ahamiyatini yo`qotmagan. Sovet tuzumining dastlabki davrlarida bolalar psixologiyasi taraqqiyotida P.P.Blonskiy (1884-1941 y.)ning “Psixologik ocherklar” va L.S.Vichotskiyning (1896-1934 y) “Taanlangan psixologik asarlar ” kabi tekshirishlari katta o`rin egalladi. VKP (b) Markaziy Komitetning 1936 yil 4 iyunda chiqargan “xalq maorifi Komissarliklari sistemasidagi pedologik buzg`unchiliklar haqida” degan tarixiy qaroridan keyin bizda, ayniqsa, bolalar psixologiyasi sohasidagi ilmiy- tekshirish ishlari kuchayib ketdi. Bunda bolalar psixikasining turli bosqichlariga alohida e‘tibor berildi. Sovet psixologlarining tadqiqotlari inson ongining turli yoshda rivojlanishi uning hayot sharoitlariga bog`liq ekanligini ko`rsatdi. Bu rivojlanishning hal qiluvchi omillari ta‘lim va tarbiya, shuningdek rivojlanayot odamning shaxsiy faoliyatidir. Sovet psixologlari A.A.Smirnov, I.A.Leontev, N.D.Levitov, I.A.Mechinskaya, A.A.Lyublinskaya, D.G.Elkonin, L.I.Bojovich, M.V.Zaporojets va boshqalarning ishlari xuddi mana shu yo`nalishda bormoqda.

Похожие

Antik psixologiya

Psixologiya maktablari

Iqtisodiy psixologiya tarixi

Psixologiya о‘qitish maqsadi

Psixologiya faniga kirish