logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Психология
  4. Psixologiya maktablari

Psixologiya maktablari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

55 KB
Скачать
Psixologiya maktablari Reja: 1. Intellektual va volyuntaristik psixologiya. 2. Freydizm. 3. Geshtaltpsixologiya. 4. Bixeviorizm. 5. Vyurtsburg psixologiya maktabi. Geshtaltpsixologiya Germaniyada psixologiyaning sheshtaltpsixologiya yo`nalishi vujudga keldi. Uning ko`zga ko`ringan namoyondalari X.Erenfels (1859-1932), V.Keler (1887-1967), K.Kofka (1861-1941) va boshqalar. Geshtaltchilar barcha murakkab psixik protsesslar oddiy holatlarda, ya‘ni sezgilardan iborat deb hisoblangan assotsionistlarni tanqid qildilar. Ularning ta‘limotiga ko`ra, har qanday psixik protsess va holat yaxlit obrazdan, geshtaltdan, ya‘ni yaxlit strukturadan iborat deb tushuntirshga harakat qiladilar. Ularning fikriga qaraganda har bir psixik hodisaning mazmuni uning tarkibiga kiruvchi qism va elementlarni birgalikda aks ettrishdan ko`lam jihatdan keng, mazmun jihatidan rang-barangdir. Geshtarltchilarning ushbu tezislari mazkur ta‘limotning g`oyasini ochib berishga xizmat qiladi: alohida olingan qism va elementlarning yig`indisi yaxlit struktura mazmunini belgilab bera olmaydi, aksincha yaxlit struktura qism va elementlar xususiyatlari va hodisalarini belgilab berishga qurbi yetadi. Geshtaltpsixologiyaning markaziy nazariyasi6 har qanday psixologik protsesslarning bosh mohiyati-ularning sezgilarga o`xshash alohida elementlari emas, balki forma yoki geshtaltlarning yaxlit yaratilishidan iboratdir. Ularning eksperimentlar tadqiqot bosh ob‘ektni-idrok hisoblanib, keyinchalik undan olingan ayrim xulosalar tafakkurni o`rganishga tadbiq qilingandir. Geshtaltpsixologiya namoyondalarining ilmiy tekshirish ishlari tafakkur predmeti va uning tadqiqot metodlarini boshqacha ta‘riflashga ma‘lum darajada o`z ulushlarini qo`shdilar. Geshtaltchilar tafakkur psixologiyasining qator problemalarini ko`tarib chiqdilar, chunonchi ijodiy tafakkurning o`ziga xosligi, tafakkur protsessida yangilkning vujudga kelishi bilimlar bilan tafakkur nisbati, topshiriqni bajarish protsessida asta-sekin va birdaniga yechish yo`lini qo`llash kabilar. Tafakkurni psixologik o`rganishda funktsional rivojlanish g`oyasini amaliyotga tadbiq qilish ham ma‘lum darajada geshtaltpsixologiya namoyondalarining xizmati hisoblanadi. Dunkerning topshirini “funktsional” va “batamom” yechish g`oyasi, masala yechish printsipini qidirish, yechishning asosiy g`oyasini topish, ularni tekshirish va amalga oshirish bosqichlari juda muhim ahamiyatga ega. Funktsional rivojlanish protsessi sifat jihatidan turli bosqichlardan iboratligidan tashqari, vaziyatni ayni bir turdagi elementlarni topshiriq yechimining har xil bosqichlarida sinaluvchilarga turlicha ahamiyat kasb etishidir. Hozirgi davrda funktsional rivojlanish problemasi tafakkur psixologiyasi uchun muhim ahamiyatga ega. Vyurtsburg psixologiya maktabi. XX asr boshlarida jahonning ko`plab universitetlarida eksperimental psixologiyaning unlab laboratoriyalari faoliyat ko`rsatar edi. Birgina AQSH ularning soni 40dan ortiq edi. Ularning yo`nalishi har xil bo`lib: sezgini tahlil qilish, psixofizika, psimetriya, assitsiativ eksperiment va hokozo. Psixologiya fani tarqqiyotida nemis psixologiya maktabi muhim o`rinlardan birini egallada. O`tgan asrning boshlari Germaniyada Vyurtsburg psixologiya maktabi deb nomlangan yangi yo`nalishiga ega bo`lgan psixologik oqim paydo bo`ldi. Bu yo`nalishning vakillari O.Kyulpe (1862-1915), K.Byuller (1879-1922), A.Messer (1837-1937), Ax Nartsis (1871-1946) va boshqalar. Vyurtsburg psixologiya maktabi namoyondalari psixologiya tarixida keng o`rin egallagan assotsitiv psixologiyani tadqiq qilib chiqdilar. Ular sinaluvchilarni o`z-o`zini kuzatish metodigan suyangan holda, tajribala o`tkazish uslubi bilan, yuksak darajada tarqqiyot etgan psixik jarayonlarni, jumladan tafakkurni hissiy bosqichda turgan psixik jarayonlarga ajratib o`rganishda ratsional bosqichdagi murakkabpsixik jarayonlar ana shu ajratilgan jihatlardan mexanik ravishda vujudga keladi deb tushuntirish mumkin emasligini eksperimental yo`l bilan isbotlashga harakat qildilar. Eksperimental ishlarning ijodkorlari va tashabbuskorlari Byuller, Messer, Kyulpelar psixologik tajribalarni dastavval o`z- o`zini kuzatish metodi yordamida o`zlari ustida o`tkazganlar. Lekin ular olinadigan natijalarning ob‘ektiv bo`lishiga kamroq e‘tibor berganlar. Bu psixologlar o`zlari ustida o`tkazgan tajribalari natijalarini atroflicha tahlil qilib, fikr yuritish, ya‘ni tafakkurni aniq o`lchash imkonini beradigan fursatni, vaqtni talab qiladi deb izohlashga urindilar. Ular tafakkur jarayonining mazmuni va mohiyatini zudlik bilan fikr ob‘ektiga tushurish va uzatish mumkin emas, chunonchi tafakkur tarkibiga kiruvchi sezgilar, tasavvurlar va tushunishlarni, shuningdek yaqqol tasavvurga ega bo`lgan elementlarni ana shu tarzda zehn orqali qamrab olish mumkin emas, degan xulosaga keldilar. Ular tafakkurni bilishning yuqori darajasi, ratsional bosqichi bo`lishiga qaramay, sezgilar kabi birlamchi hodisadir. Tafakkur o`z spitsifik xususiyatiga ega bo`lib, uning tajribalariga hech qanday bog`liqligi yo`q, deb asoslashga harakat qildilar. Vyurtsburg psixologiya maktabi yaratgan tafakkur funktsiyasining birlamchiligi va o`ziga xosligi ta‘limotining tafakkur ruhning alohida qobiliyatidir degan tafakkur to`g`risidagi sxolastik ta‘limotga, ruhning alohida moddiy bo`lmagan mohiyatidir deb ta‘riflovchi ta‘limotga juda yaqindir. Vyurtsburg maktabi namoyondalari tafakkur ichki harakat (akt)dir deb qaray boshladilar. Bu maktab pozitsiyasi umuman nihoyatda chigilliklarga, qarama-qarshiliklarga egadir. SHunga qaramasdan bu maktab o`z oldiga qo`ygan keng ko`lamdagi gipotezalar, problemalar tafakkur psixologiyasining taraqqiyotiga keng istiqbollar ochib berdi. Vyurtsburg maktabi namoyondalaridan biri O.Zelts tafakkurni intellektual operatsiyalar harakati sifatida qabul qilgan. U o`z oldiga fikr yuritish faoliyatining u yoki bu jihatlari qay yo`sinda shakllanishini kuzatish, aqliy faoliyat bosqichlarini ko`rsatish, aqliy faoliyatining produktiv va reproduktiv ko`rinishdagi ziddiyatlarni bartarf qilish vazifasini qo`ydi. O.Zelts fikriga ko`ra, maqsad qo`ya olish umumiy intellektual operatsiyalarni aktuallashtirish sari yetaklaydi. O.Zelts asosiy intellektual operatsiyalar qatoriga kompleksga qo`shimcha qilish, abstraktsiya, o`xshashlik reproduktsiyasi kabilarni kiritdi. Uning fikriga, birinchi aqliy operatsiya , ya‘ni kompleksga qo`shimcha qilish berilgan predmet va jismlar tasvirini so`z orqali ifodalashni o`z ichiga qamrab oladi. Ikkinchi operatsiya, ya‘ni abstraktsiya- predmetlar xarakatreistikasini har xil yo`llar bilan ochib berish, kompleks a‘zolari o`rtasida munosabatlarni o`rnatish kabi funktsiyalarni bajardi. Uchinchi operatsiya - o`xshashlik reproduktsiyasi deb atalib, berilgan kompleks ichidagi tushunchalar va predmetlarni aniq va muhim amaliylarga (belgilarga) bo`lish vazifasini o`taydi. O.Zelts psixologiya tarixida 1-bo`lib tafakkurni protsess sifatida eksperimental metodlar bilan tadqiq qilgan. Freydizm Bu o`z nomini avstriya psixiatri Zigmund Freyd (1856-1939) nomidan olgan bo`lib, psixologiyadagi oqimdir. Freyd ta‘limotiga ko`ra, shaxs psixologik hayotining asosi jinsiy lazzat olishga qaratilgan tug`ma, ongsiz mayl (institink)dir. Lekin tarixan tarkib topgan odat, axloqiy printsiplar tufayli, ijtimoiy “tsenzura”ning majudligi tufayli, bu mayl to`g`ridan-to`g`ri to`siladi. SHunday qilib instinktiv mayllar uyat, yo`l qo`yib bo`lmaydigan, sharmanda qiladigan narsalar sifatida shaxsning ongli hayotidan siqib chiqariladi va ongsizlik sohasida o`tkazib yuboriladi “yashirin” holatga kirib oldi ammo yo`qolib ketmadi. Bu instinktiv mayllar o`z kuch-quvvatini, o`zining faolligini saqlab qolgan insoniyat madaniyati va faoliyati mahsulotining har xil formalariga kirib (sublimatsiyalashib ), ongsizlik sohasidan turib sekin-astalik bilan shaxs xulq- atvorini boshqarishda davom etaveradi. Freyd va freydistlarning ta‘limotiga ko`ra, instinktiv mayllar ongsizlik sohasida o`zlarining kelib chiqishlariga qarab, har turli “kompleklarga” birlashadilar. XIX va XX asrdagi psixologiya - bu asosan empirik psixologiyadir. Psixologiyada XVII asrda paydo bo`lgan bu yo`nalish XIX va XX asrning boshlarida o`z taraqqiyotining eng yukori cho`qqisiga erishdi. Uning yutqlariga erishuviga sabab eksperiment metodning tatbiq qilinishi edi. Uning predmet doirasi juda kengaydi. Yuqorida aytilganday, psixologiya fanining maxsus o`z vazifalari va metodlariga ega bir qancha shahobchalari maydonga keldi. Empirik psixologiya bir butun narsa emas edi. Bu psixologiyaning ichda bir qancha yo`nalish va oqimlar mavjud edi. Psixologiya tarixida bulardan ancha mashxur va muhimlari assotsiatsizm, intellektualizm, volyuntarizm, geshtalpsixologiya va freydizmlar edi. Assotsiativ psixologiya haqida yuqorida gapirildi. Intellektual psixologiya - bu psixikaning asosiy elementi va psixologik faoliyatning asosiy funktsiyasi aql-intelektdir deb hisoblaydigan yo`nalish. Intellektualistlarning fikricha, turli-tuman psixik protsesslar, shu jumladan emotsional va iroda protsesslari ham sezgi, tasavvur va tushunchalarning qushilishidir deb tushuntiriladi. Assotsiativ psixologiyaning vakillari ham intellektualistlarga kiradi, chunki ular ham birlamchi va asosiy element tasavvurlardir deb hisoblaganlar. Psixologiya va pedagogikada intellektualizmning eng ko`zga kuringan vakili Gerbart hisoblanadi. Volyuntaristik psixologiya, intellektualizmdan farq qilib psixik xayotning asosi sifatida shaxsning irodasini, aktivligini, faolligini ilgari suradi. Barcha murakkab psixik protsesslar, sususan, tafakkur ham insonning irodaviy aktivligi deb talqin qilingan. Volyuntaristik psixologiyaning vakillari G. Linne (1889-1941 y). G.Myunsterberg (1863 -1916 y.) edilar Vilgelm Vundt ham, garchand irodaning asosi hislardir deb hisoblagan bo`lsa ham, volyuntarist edi. Freydizm - bu o`z nomini avstriya nevropotologi va psixologi Zigmund Freyd (1856-1939 y) nomidan olgan bo`lib, psixologiya va nevropotologiyadagi alohida yo`nalishdir. Freyd ta‘limotiga ko`ra, shaxs psixologik xayotining asosi jinsiy lazzat olishga karatilgan, tugma ongsiz mayl(instinkt)dir. Lekin tarixan tarkib topgan odat, ahloqiy printsiplar tufayli, ijtimoiy «tsenzura»ning mavjudligi tufayli bu mayil to`g`ridai-tug`ri to`siladi. Shuning uchun ham ba‘zi kishilarda bu ongsiz tabiy mayil bilan anglab turilgan vaziyat urtasida ichki ruhiy konflikt (to`qnashuv) paydo bo`ladi. Bu to`qnashuvlar ba‘zan barqaror asab kasalligiga (nevrozga) olib keladi. Kishilik jamiyatida ko`pchilik kishilarning hayoti va taraqqiyoti protsessida bu tabiiy ongsiz mayil energiyasi mehnat faoliyatiga aqliy va ijodiy faoliyatga qaratiladi va capf etiladi. Hayotning yuksak sohasiga energiyaning shu tariqa ko`chirilishini sudlimatsiya deb ataladi. Freydning ayrim shogirdalari uning ta‘limotiga ba‘zi bir o`zgarishlar kiritganlar. Masalan, Adolf Adler (1870-1937 y.) fikricha, seksual (jinsiy) mayil emas, psixik xayotning asosini, balki ustunlikka, hokimmiyatga boshqa kishilar ustidan hukumronlik qilishga bo`lgan tabiy mayil tashkil qiladi. Geshtalt psixologiya, yoki boshqachasiga struktura, yaxlit psixologiya. Bu yo`nalishning asosiy vakillari X. Erenfel‘s (1859- 1932 y.), V. Keller (1887 y.), K. Kofka (1886-1941 y.)lardir. Bu psixologlar barcha murakkab psixik protsesslar elementlar hodisalardan-sezgilardan tarkib topadi deb hisoblangan assotsiativ psixologiyaning tanqid qilib chikdilar. Geshtald psixologiyaning vakillari bu ta‘limotga qarama-qarshi ularoq, har bir psixik hodisaning mazmuni uning tarkibiga kirgan qism va elementlarning yg`indisiga nisbatan mazmundorroq hamda boyroqdir. Ayrim element va kismlarning yig`indisi butunning mazmunini belgilamaydi, balki, aksincha, butun (yaxlit struktura) kism elementlarning hususiyatlarini belgilab beradi. Bu psixik strukturaning yaxlitligi nazariyasi, avvalo idok faktlari, asosida ishlab chiqilgan edi. Idrok - bu sezgilarning yig`indisi emas, balki yaxlit obrazdir, deb ta‘kidlanardi. Psixik maxsullar va strukturalarning yaxlitligi haqidagi bu ta‘limot keyinchalik xotira, tafakkur va iroda hodisalariga ham tatbiq qilingan edi. Bu alohida-alohida yo`nalish va oqimlar, bir qancha umumiy hususiyatga ega bo`lgan xolda (ayniqsa muhim momentlarda) «Empirik psixologiya» degan umumiy nom ostida birlashdilar. Psixologiyaning predmeti va metodlari bir hilda tushunish bu barcha oqimlarning birlashuviga sababchi bo`di. «Empiriklar» psixologiyani ruh haqidagi fandir, deb emas, «ruhiy hodisalar», yoki «ong hodisalari», yoki bulmasa faqatgina ong hakidagi fandir deb ta‘kidladilar. Bu «ruxsiz» psixologiyadir (N.I.Lange), «hech qanday metafizikasiz psixologiyadir» (A.I. Vvedenskiy). Empirik psixologiyaning tarixiy xizmati shundan iboratki, uning vakillari ilmiy jihatdan o`rnanish predmeti sifatida ruhni inkor qildi. Bu holatni psixologiyaning metafizik va idealiatik qarashlardan holi bo`lish yo`lidagi katta qadam deb hisoblash mumkin. Yuqorida aytilganiday, empirik psixologiyaning asosiy metodi ko`zatish, tajribadir. Lekin tabiat fanlaridan psixologiya sohasiga ko`chirilgan bu metod ichki metod ichki tajriba sifatida boshqacha tus oladi. Empirik psixologiya ob‘ektiv kuzatish metodidan ham, eksperiment metodidan ham foydalangan: psixik hodisalar har xil maxsus asboblar yordami bilan mahsus labaratoriyalarda urganildi; materiallarni tekshirish va yakunlashda matematik statistika (korrelyatsiya) metodlaridan foydalanildi. Empirik psixologiyaning psixologiya fani tarixidagi ikkinichi katta xizmati tajribadan foydalanishdan, psixologik eksperimentlar utkazishning metod va texnikasi ishlab chiqishdan iborat. Psixologiya tomonidan eksperimentning tadbiq qilinishi tufayli inson psixologiyasi sohasida boy materiallar tuplangan. Bu materiallarning ko`pchilik qismi hozirgacha ham ahamiyatini yo`qotmagan (masalan, vundt va Ebbingao`zning eksperimental ishlari) Empirik psixologiya aniqlangan ma‘lumotlar va ishlab chiqqan eksperimental metod va usullar praktikada ham, masalan, meditsina va pedagogika sohalarida foydali bo`lib chiqdi.

Похожие

Antik psixologiya
Psixologiya tarmoqlari
Iqtisodiy psixologiya tarixi
Psixologiya о‘qitish maqsadi
Psixologiya faniga kirish