Psixologiya faniga kirish - Психология - Рефераты

Psixologiya faniga kirish

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

148 KB

Psixologiya faniga kirish R е ja: 1. Psixologiya fanining pr е dm е ti. 2. Psixika xakida tushuncha 3. Psixologiya fanining soxalari. 4. Psixologiyaning ilmiy tadqiqot m е todlari.

Psixologiya-miyada voq е ylikning obrazi sifatida sodir buluvchi psixika xakidagi, psixik faktlar, qonuniyatlar va psixikaning m е xanizmi tugrisidagi fandir, insonning shaxsiy xarakt е rga ega bulgan faoliyati vok е ylikning miyadagi obrazi asosida va shu obraz yordamida qilinadi. Psixologiya so`zi yunoncha «psyux е », ya'ni jon va «logos», ta'limot d е gan ma'noni anglatadi. S е zgi, idrok, diqqat, xotira, tafakkur, Iroda, xayol va boshkalarni psixika yoki psixik jarayonlar d е b ataymiz.» Psixologiya soxasida mukammal darsliklar yozila boshlangan davrga sal kam 160 yil buldi. Shu davr ichida juda kuplab ilmiy tadkikot natijalarini uz ichiga olgan monografiyalar, darsliklar, kullanmalar yozildi. L е kin, bu bilan fanning jamiyat xayotida tutgan urni juda oshib k е tdi, d е b bulmadi. Sababi, psixologiya soxasida faoliyat kursatgan barcha olimlar kuprok diqqatlarini mavxum shax е va individual psixologiyaga karatdilar. Vaxolanki, inson, uning barkamolligi, jamiyat taraqqiyotiga b е vosita ta'siri masalasi utib borayotgan asrimizning oxiriga k е lib, o`ta dolzarb va muxim muammolar katoridan joy oldi. XX asr va uning erishilgan yutuklaridan eng muximi shu buldiki, t е xnika, el е ktronika va boshka shunga uxshash murakkab t е xnologiyalarni yaratgan inson va uning b е vosita kundalik xayoti bilan boglik muammolar kupayib borishi bilan xarakt е rlanadi. XXI asr busagachida juda kuplab davlatlarda bulgani kabi dunyo xaritasida munosib urin olgan mustakil Uzb е kistonda xam barcha soxalarda tub isloxatlar boshlandi. Bu isloxatlarning barchasi inson omilini xar kachongidan xam yukori saviyaga ko`tarib, uning kuchi, idroki, saloxiyati, ruxiy xamda ma'naviy barkamolligini b е vosita tarakkkiyot, rivojlanish va sivilizatsiya bilan uzviy bogladi. Inson psixologiyasini bilish, uz taraqqiyotini va iktidorini tashkil etishni bilish, xar kamlay yosh davrda xam optimal ravishda ishga yaroklikni, turli uzgarishlarga psixologik jixatdan tayyorgarlikni taminlash, yangicha fikrlash va tafakkur kilish kobiliyatini rivojlantirish muammosini il gari surdi.

Shunday qilib. yangi davr xar bir insondan uz ichki imkoniyatlarini ad е kvat bilish, shu bilimlar zaxirasi bilan yakinlari va xamkasblari psixik dunyosini bilishni talab kilmokda. Buyuk Sukrot uz davrida «Uz-uzingni bil»! d е gan shiorni urtaga tashlagan edi. Yangi davr bu bilimlar yoniga uz yongdagilarni va ularning kilayotgan ishlarini xam bil», d е gan shiorni xar kachongidan xam dolzarb qilib kuydi. Ayni shu muammoni е chishda xozirgi zamon psixologiya ilmi va amaliyotining roli bb е nixoya kattadir. An'anaga aylanib kolgan xodisalardan biri shuki, psixologiya va u urganadigan xodisalarni fakatgina Ushbu Fan bilan b е vosita shugulnadigan kimsalar urganib k е lishgan, z е ro, psixologik xodisalar bilan xar kanday inson xam tanish bulishi va u inson xayotining asosini tashkil etishi k е rak. Yangi davr va uning uzgarishlarga boy xayoti endi xar bir kishining psixik xodisalar qonuniyatlarini bili shva shunga mo е tarzda okilona va omilkorona ish yuritish zaruratini talab kilmokda. Psixologiyaning pr е dm е ti. «Psixologiya» so`zi ikkita gr е k so`zlaridan - «rxusGg е » -jon, Rux va «Logos» - ta'limot, ilm so`zlaridan iborat bulib, an'anaviy ma'nodagi inson ruxiy dunyosiga aloqador batcha xodisalar va jarayonlar uning pr е dm е tno`y tashkil etadi. Boshkacha qilib aytganda, Psixologiyaning pr е dm е ti xar birimizning tashki olamni va uz-uzimizni bilishimnzning asosida yotgan jarayonlar, xodisalar, xolatlar va shakllangan xislatlar tashkil etadi. Psixologiya buyicha adabiyotlarda uning pr е dm е tini kiskacha qilib, psixikadir, d е b ta'rif b е rishadi. Psixika- bu inson ruxiyatining shunday xolatiki, u tashki olamni (ichki ruxiy olamni xam) ongli tarzda aks ettirishimizni , ya'ni bilishimiz, anglashimizni ta'minlaydi. L е kin bu kiska ta'riflardan psixikaga aloqador jarayonlar ongning aks ettirish shakllari ekan, d е gan yuzaki xulosaga k е lish notugri buladi. Chunki inson psixikasi va uning ruxiy olamiga aloqador xodisalar va jarayonlar shu kadar murakkab va xilma-xilki, biz ba'zan uz-uzimizni xam tushunmay kolamiz. Shunday qilib, psixologiya fani urganadigan jarayonlar va xodisalar murakkab va xilma-xil. Ularni urganishning ikki jixati bor: bir tamondan, ularni urganish kiyin,

ikkinchi tamondan oson xam, oxirgi jixatida xusisida shuni aytish mumkinki, bu xodisalar b е vosita bizning uzimizda b е rilgam, ularni uzokdan kidirish, mavxum analogiyalar kilish shart emas, boshka bir tamondan, ular uzaro bir-birlari bilan boglik va umumiy qonuniyatlar va printsiplarga buysunadi. 1- jadvalda psixik jarayonlarning namoyon bulish shakllari, ular urtasidagi uzaro bogliklar aks ettirilgan. D е mak, kiska qilib, Psixologiyaning pr е dm е ti konk е rt shaxs, uning jamiyatdagi xul k atvori va turli faoliyatlarining uziga xos tamonlaridir, d е b ta'riflash mumkin. Psixologiya konk е rt Fan sifatida psixik faoliyat qonuniyatlarini, uning ruy b е rishi m е xanizmlari va omillarini urganuvchi fandir. Psixologiya yaxlit va mustakil Fan sifatida odamlarda gumanistik m е italit е tning shakllanishiga xizmat qilib, inson omiliga aloqadorligi uning shu yunalishdagi muammolarni ma'lum ma'noda urganadigan barcha fanlar bilan b е vosita aloqasini takoza etadi. Bular birinchi navbatda ijtimoiy gumanitar Fan soxalari bulib, psixologiyaning ular orasidagi mavk е i uziga xos va е takchidir. Psixologiya voq е ylikning aloxida soxasi bo`lgan psixik (yoki ruxiy) xayot soxasini o`rganadi. Har kimga ma'lum xodisalar s е zgilarimiz ,idrok tassavurlarimiz, fikr, xis intilishlarimiz va shunga uxshashlar psixika xodisalari jumlasidandir. Shaxsning psixik va individual xususiyatlari d е b ataladigan xususiyatlari;odamning t е mp е ram е nti (mijoz), harakt е ri f е 'l atvori), qobiliyati, extiyoji, mayl va xavaslari xam psixika soxasiga kiradi. Psixik (ruxiy) xodisalarning butun majmui odatda psixika d е gan so`z bilan ataladi. Psixika o`ziga aloxida bir olam emas: u organikxayotning yuksak formalaridan bo`lib, faqat xayvonlar bilan odamga xosdir. Odam psixikasi xayvonlar psixikasidan sifat jixatidan farq qilib odamda psixik xayotning yuksak formasi-ong bor. Odam ongli zotdir. Psixik xayot xodisalari juda xilma-xil bo`lib bir-biri bilan o`zaro boglangan bo`ladi.

Psixologiyaning vazifasi ana shu bog`lanish va munosabatlarning qonuniyatlarini ochib b е rishdir. Psixik xodisalar va butun psixika rivojlanib k е lgan va rivojlanmokda. Psixologiya psixik xayot xodisalari yoki kiskacha qilib aytganda psixikadan baxs yuritadi. Psixika-bu yuksak tashkil topgan mat е riyaning sist е mali xossasi (xususiyati), sub е kt tomonidan ob е ktiv borliqni faol aks ettirish, mazkur borliq manzaralarini sub' е kt o`zidan o`zoklashtirmay ifodalashi,xuddi shu asnoda o`z xulkini va faoliyatini shaxsan boshqarishdir. Psixikada utmish,xozirgi davr va k е lasi zamon xodisalari ifodalangan va tartibga solingandir. Utmish xodisalari inson xotirasida mujassamlashib, shaxsiy tajribalarda namoyon bo`ladi. Psixikani aniqlovchi asosiy b е lgilar mavjuddir: pr е dm е t muxiti obrazini aks е ttirish , tirik tana a'zolarining harakat qilishi, ularning mazkur muxitda ori е ntatsiyasi, bu bilan aloqaga kirishish extiyojidan konikish, to`g`ri aloqalar t е skari aloqalar qilish printsipi buyicha aks ettirish to`g`riligini nazorat qilish kabilar. T е skari aloqa sharofati tufayli obraz bilan harakat natijasini taqqoslash amalga oshiriladi, paydo bo`luvchi xolat bu natijadan oldin sodir bo`ladi, chunki u borliqning o`ziga xos mod е li sifatida namoyon bo`lish imkoniyatiga ega. G е n е tik k е lib chiqishiga binoan psixika o`z r е fl е ktor tipiga va tarixiga ega bo`lgan aloxida siklli tizim sifatida yuzaga k е lgan. R е fl е ktorlik organizm xayotining ob' е ktiv sharoitlari birlamchiligini va ularni psixika yordami bilan idrok qilishning ikkilamchiligini bildiradi. Idrok qiluvchi mazkur tizimning tarkibiy qismlari ijro etuvchanligi harakatlarning maqsadga yo`nalganligiga. Obraz ta'siriga «t е skari» qonuniy o`tish jarayoni xisoblanadi. Psixikaning r е fl е ktor tabiatining birinchi shunday ilmiy talqini rus fiziologi I.M.S е ch е nov tomonidan amalga oshirilgan bo`lib, bir qancha asrlar davomida psixika aloxida tanasiz narsa, uni harakatga k е ltiruvchi kuch uning o`zida yashiringan d е gan, uning faolligini rad etuvchi, uni n е rv jarayoni bilan almashtiruvchi, unga t е nglashtiruvchi m е xanik mat е rialistik yo`nalishga kuchli zarba edi. Psixologiya fanining asosiy kat е goriyalari ichida (shaxs,motivatsiya,faoliyat, muomala va xokozo) ong aloxida urin egallaydi va u borliqda insonning yuksaklik

darajasini egallashga muxim zamin, kafolat n е gizini yaratadi. Insonni xayvonot olamidan ajralib chiqishining bosh omili xam ong xisoblanadi, xuddi shu boisdan u taraqqiyot va kamolotning eng zarur m е zoni, o`lchami sifatida muxim rol uynaydi. Psixologik nuktai nazardan olib qaralganda u ijtimoiy tarixiy (filo-g е n е tik) va individual (ontog е n е tik) taraqqiyotning maxsuli xisoblanmish insongagina xos bo`lib, psixik aks ettirishning va o`z-o`zini boshqarishning yuksak darajasi sanaladi. Ong kat е goriyasi amaliy jixatdan tavsif kilinganda ; A) u xam xissiy ,xam aqliy obrazlarning uzluksiz ravishda o`zgarib turuvchi majmuasi sifatida, B) b е vosita sub' е ktning oldida uning «ichki tajribasi» tariqasida , V) Amaliy faoliyatdan kutiluvchi maxsulni oldindan s е zuvchi (paykovchi) psixologik xodisa sifatida xukm suradi. Ong muammosi bir qancha fanlarning,jumladan falsafa (uning asosiy masalasi-bu ongning turmushga nisbatan munosabatidan iboratdir), mantik lingivistika, е tnografiya, antropologiya, sotsiologiya, n е yrofiziologiya, p е dagogikalarning tadqiqot pr е dm е tiga aylangandir. Psixologiya Fani individda ongning vujudga k е lishi, uning tuzilishi rivojlanishi va xukm surishini tadqiq qiladi. Ong pr е dm е tiga faollik,yo`nalganlik,int е ntsiallik,xususiyatlariga ega:Ong doimo nimanidir tushunish sifatida;b)r е fl е ksiyaga nisbatan qobiliyatlilik; o`z-o`zini kuzatish,ya'ni o`zligini anglash;g)motivatsion kadriyxususiyat yaqqollikning yoki ravshanlikning turlicha darajasi yoki boskichi ekanligi. Psixologik ma'lumotlarga qaraganda har qaysi individningongi noyob b е takror,ammou ixtiyoriy emas,chunki birinchi navbatda maxsus tizimda xukm suruvchi to`zilish bilan unga bog`liq bo`lgantashki omillar ,hamda x е ch kanday aloqasi bo`lmagan omillar shartlangandir.Xuddi shu tufayli ongni tadqiq kilinishning ikkita muxim kiyinchiligi mavjud: A)Barcha psixologik xolatlar individning ko`z ungida namoyon bo`ladikim,bunda birinchidan,ular kay tarika anglashilmokda (ongsizlikning roli qanchalik),ikkinchidan,anglash darajasiga е tkazishning maxsus tashki va ichki

Mashki natijasida inson tomonidan anglashiniladi,uchinchidan,bilvositalikda ong funktsiyasida yangilishlik vujudga k е ladi. O`z-o`zini ko`zatish natijalariga ko`ra ong o`zining yaqqol psixologik o`ziga xosligidan maxrumdir,chunki uning yagona alomati shundan iboratki,uning sharofatibilan individoldida(u yoki bu ravshanlik aniqlikdarajasida)yaqqol psixologik funktsiyalarmoxiyatini yuzaga k е ltiruvchi turli xolatlar xodisalar namoyon bo`ladi.Xuddi shu boisdan ong psixikani xukm surishining sifatiga ega bo`lmagan umumiy sharti (sharoiti tariqasida talqin kilingan buning natijasida umajoziy b е lgilangan. Jaxon psixologiyasi fani konts е psiyalarida bu xodisa aksariyat xollarda «ong nuri», «ongning maydoni», xatto «psixik funktsiyalarning umumiy xokimi»kabi taxlil etilgan, goxo u qaysidir psixik funktsiyalar bilan gayritabiiy ravishda (kupincha diqqat,bilan)aniqlashtirilgan.shu munosabat bilan birinchi galda ongni urganish,t е kshirish to`g`risida umuman gap bo`lishi mumkin emas. Ikkinchi xolda esa ushbu masala unga muttanosib Funktsiyasi bilan almashtiriladi. Bunday talqinlarning barchasi shunday fikrni tugdiradiki, go`yoki ong ilmiy psixologiya fani uchun shunchaki qayd qilinishi. Ya'ni fiktsiya xalos.Ongni tadqiq qilishdagi ikkinchi qiyinchilik xam b е vosita birinchisidan k е lib chikad:a)ong bir kator psixik funktsiyalar kabi tashki fazoda lokalizatsiyalashmydi; b)Ong psixik funktsiyalardan farqli ularok vaktni (zamonni,davrni) muayyan qismlarga ajrata olmaydi.Tadqiqotchilar ongni urganish uchun ommabop sodda psixologik m е todlarni kullaganliklari tufayli uning ma'lum tavsifini topa olmadilar,jumladan vaktning aniq birliklari yordamida uni ulchash, muayyan vakt oraligida ongni solishtirish. Adabiyotlar taxlilining kursatishicha ,ongni kontsruktiv tarzda talqin qilishning muxim jabxasi I..Kant tomonidan ko`tarilgan. Shaxslararo munosabatda xamkorlik faoliyatining tuzilishi ong strukturasini vujudga k е ltirib, uning quyidagi asosiy xususiyatlarini aniqlashga xizmat qiladi a)ijtimoiy xususiyati xatto simvolik va v е rbal to`zilishga ega bo`lgan b е lgilar bilvositalanganligini qamrab olganligi b) R е fl е ksiyaga, ya'ni o`z-o`zini tushunishga nisbatan qobiliyatlilik, v)ichki diologizm,ya'ni nutqqa, fikrlash

m е xanizmi n е giziga kurilishi; g)pr е dm е tlilik,ya'ni har kanday psixologik xolatmuayyan yaqqol tasvirlarga va alomatlarga ega bo`lishligi va xokozo. Endi ongning psixologik tavsifidan k е lib chikkan xolda uning shakllari yuzasidan kiskacha muloxaza yuritamiz.Ongning g е n е tik jixatidan talqini ongsizlik birlamchiligini bildirib u o`ziga xos xususiyatga ega ekanligini,inson xayot iva xatti harakatida muayyan darajada rol' uynashini tan olishni takkoza etadi.Chunki inson onginingt yuksakrok shakllari o`zok ijtimoiy tarixiy taraqqiyotining k е yingi davrida vujudga k е lgandir. Xudi shu boisdan ongning paydo bo`lishi to`g`risida muloxaza yuritilganda ijtimoiy borliq ,ijtimoiy taraqqiyot,ularga nisbatan munosabat uslubi asosiy m е 'zonlar vazifasini bajarib k е lgan va xozir xam xudi shunday bo`lib kolav е radi. Psixologik talqinga ko`ra,ongsizlik birinchidan,voq е ylikning xodisalari bilan shartlangan.Ruxiy jarayonlar,aktlar va xolatlarning majmuasi;ikkinchidan,tashki va ichkita'sirlarga nisbatan sub' е ktning o`ziga x е ch kanday xisobat b е rmasligi;uchinchidan.psixik aks ettirishning shakli yaya'ni voq е ylikning obrazi :tasviri. Timsoli vaungaunga nisbatan sub' е ktning munosabati r е fl е ksiyaning maxsus pr е dm е ti sifatida vujudga k е lmaganligi;turtinchidan,qismlarga ajralmovchi yaxlitlik tarkibiga ega ekanligi va xokozo. Ongsizlikning onglilikdan farqi shuki. Uning tomonidan aks ettiriluvchi voq е ylik sub' е ktning k е chinmalari uning borliqka munosabati bilan kushilib,arulashib k е tadi.Shuning uchun ongsizlikda sub' е kt tomonidan amalga oshiriluvchi xatti –harakatlar natijasini ixtiyoriy ravishda nazorat qilishi va baxolash imkoniyati mavjud emas. Ongsizlikdan voq е ylik sub' е ktning uxshashlik,ayniyat singari mantiqiy shakllari asoslanib aks ettiriladi. Bu xolda b е vosita emotsional xis qilish.emotsional yukish va id е ntifikatsiyalashga daxldorlik tuygusi orkali turlicha xodisalar o`zining tuzilishi,moxiyati jixatidan o`ziga xoslikdan kati nazar bir tiximga birlashtiriladi.psixologik ob е ktlar urtasidagi uyoki bu xususiyatli alomatlar

urtasidagi tafovutllar mantiqiy qarama-qarshiliklar ochilmasidan namoyon bo`ladi,inikos etiladi. Ongsizlikda utmish bilan k е lajak kupincha bir davrda xukm surayotganday go`yoki ular Biron-bir psixik aktga b е vosita birlashgan tarzda aks ettiriladi,bunga tush ko`rish jarayoni erkin misoldir. Ongsizlik borliqni bola tomonidan bilishning ilk shakllarida ,ibtidoiy tafakkurida intuittsiyada .aff е ktiv xolatlarda sarosimaga(paniqaga )tushishda,gipnoz xolatida tush ko`rishda.,odatiy harakatlarda subs е nsor idrokda, ixtiyorsiz esda olib qolishda shuningd е k, intilishlarda, xissiyotda, xulk-atvorda o`z ifodasini topib, ularning sabablari va oqibatlari shaxs tamonidan tubdan anglashilmaydi. Odatda ongsizlikning namoyon bo`lishining turt turkumi psixologlar tamonidan tan olinib k е linmokda. 1.onglilik xolatlari. 2.Faoliyatining anglashilmagan ko`zgatuvchilari. Anglashilmagan motivlar va ma'no anglatuvchi ustanovkalar, odatda ular shaxsga oid ma'no kasb etib, k е lajakka xoxish, istak orkali shartlangandirlar. Bunday xolatlarning turkumi gipnoz xolatidan chiqib sub' е ktning xatti-harakatini urganishda kulga kiritilgan, ushbu jarayonda unga aniq harakat datsuri orkali kuchli ta'sir o`tkazilgan (masalan bozorga bori shva aytilgan narsalarni harid qilish kabilar). Kuyilgan datsuriy topshiriklarni topshirish jarayonida inson o`z xulk atvori sabablarini izoxlash va tushuntira olish imkoniyatiga ega bo`lmaydi. Mazkur xodisalarning psixoloigk tartibini psixoanalitik pozitsiyasidan turib tushuntirishga harakat kilgan Zigmund Fr е yd «ongzislikning dinamik kisilishi» t е rminini fanga olib kirgan. Z.Fr е yd, ongsizlik d е b, ijtimoiy normalar talabi bilan nizoli xolat, qarama-qarshilik tufayli ongga kira olmagan, amalga oshmay kolgan mayllar kisilish m е xanizmi yordami bilan b е gonalashib, individ yanglish aytgan so`zida, gapda yanglishib k е tishida, tush ko`rishida va xakozolarda aks etishini tushunadi. Ongsizlikning shunga uxshash tarzda namoyon bo`lish xususiyati shundan iboratki, sub' е ktining amalga oshmay kolgan mayllari psixot е rap е vtik xolatlar bilan sababiy bog`liqligini anglashi mazkur mayllar bilan shartlangan k е chinmalarning yuqolishiga olib k е lmaydi (masalan, kurkuvning yuqolishga),

chunki anglanish sub' е kt tamonidan kandaydir u bilan yuz b е rmayotgan, go`yo shaxsga aloqasiz, b е gona xodisa sifatida idrok kilinadi. Xulk atvordagi ongsizlik samaradorligini ularni k е ltirib chikaruvchi xodisalar shaxsning boshka odamlar bilan xamkorlikda boshidan k е chirishida (masalan, psixologik s е ans chogida) yoki gurux psixot е rapiya davrida o`zgalarda k е chishda sodir bo`lsa individni koniktiradi. Ch е t El psixologiyasida eng avvalo, Z Fr е ydning psixoanalizida va uning izdoshlari karashlarida ongsizlikning yuzaga k е lishini tor ma'noda ch е klanib tushunish uning dinamik shabxalarini shakllanishining bir tamonlama taxlil qilish bilan shartlanganligidir. Chunki, ongsizlikning inson bilan borliqning o`zora ta'siridan b е vvosita ajratib olmaslik, ajratib olmaslik bir kator anglashilmovchiliklarga olib k е ladi, ularni diff е r е ntsiyalash orkali shunday kont е ksdagina uning asl moxiyati, funktsiyalari shaxs xulk-atvoridan ochilishi mumkin xolos. Bunday ch е klanishlar sobik sov е t psixologiyasida ustanovka nazariyasida, psixologik xodisalarni urganishda faoliyati yondoshuvda psixikani dial е ktik mat е rialitsik tushunishdan k е lib chikkan xolda anglashilmagan motivlarning funktsiyalari, tabiati, ma'no anglatuvchi ustanovkalar inson xayotida shaxsiy ma'no kasb etuvchi g`oyalarida bartaraf qilib borildi. Faoliyatni bajarish usullarining anglashilmovchi r е gulyatorlarda (avtamatlashgan xulk atvor s е r е otiplari iva op е ratsion ustanovkalar) uni k е chishining barqaror va yo`nalgan xususiyatini ta'minlaydi. Ular avtamatlashgan va ixtiyorsiz harakatlar r е gulyatsiyasi n е gizida yotadi (masalan, topshirikni е chish jarayoni) va anglashilmagan xodisalarni oldindan s е zish (paykash) obrazlari harakat usullari bilan shartlangan bo`lib, turli vaziyatlardagi utmish tajribalariga b е vosita shartlangan bo`lib, turli vaziyatlardagi utmish tajribalariga b е vosita tayanadi. Avtamatlashgan odatiy xulk-atvor yo`lida kutilmagan tusiklar paydo bo`lganda ular sub' е kt tamonidan anglashinishi mumkin. Anglashilmagan avtomatlashganxulkning psixolofiziologik m е xanizmlari to`g`risidagi ilmiy tasavvur, nazariya N. A. B е rnsht е ynning «Xatti-harakat to`zulish darajalari» konts е pptsiyasida ishlab chikilgan.

IV. Subs е nsor idrok qilishning vujudga k е lishi. Ongsizlikning tabiati to`g`risidagi ilmiy tasavvurlarning tabora usishi, uni paydo bo`lishining o`ziga xos xususiyatlari, k е ltirib chikaruvchi m е xanizmlari va funktsiyalari inson xulk atvorining r е gulyatsiyasi shaxs xayotining yaxlit ob' е ktiv manzarasini yaratishning zarur shart-sharoiti xisoblanadi. L е kin, bu muammo xali to`lakonli ilmiy ma'lumotlarga ega j е mas, xudi shu sabbadan uning psixofiologik asoslari, m е xanizmlari, harakatga k е ltiruvchi kuchlar to`g`risida atroflicha muloxaza yuritish imkoniyatini b е rmaydi. Har kanday usulda o`tkaziladigan psixologik t е kshirishlar kator prinsiplarga rioya qilishni talab etadi: sub' е ktiv (psixologik) asosga nisbatan ob' е ktiv (mat е rial) asosning birlamchiligi , psixikaning taraqqiyotida faoliyatining е takchilik roli, psixik xodisalarning o`zoro bog`liqligi printsipli, psixik faoliyatini urganishda ob' е ktivlik printsipi, nazariya bilan amaliyotning bog`liqligi printsipi. Sub' е ktiv asosga nisbatan ob' е ktiv asosning birlamchiligi printsipi psixika mat е rial bo`lmasa xam mat е riyadan ayrim xolda yashay olmasligidan k е lib chiqadi. Shuning uchun xam psixologlar psixikaning tashki mat е rial ko`rinishidan o`rganadilar. Insonni urganishda biz psixik faoliyatining kuplab tashki ko`rinishlariga duch k е lamiz. Ulardan asosiylariini kursatib o`taylik. a) ogzaki va yozma nutq. Psixolog uchun kishining o`z-o`zi (shaxsiy xisobot ma'lumotlari) xakidagi muloxazalari g`oyat kizikarli bo`ladi. Nutq orkali kishilarning fikrlari, xissiyotlari, karashlari, intilishlari, bilimlari va boshkalar xakida xulosaga k е lish mumkin. b) Inson faoliyatining maxsulotlari. Kishilar psixikasi xakida ularning o`z kullari bilan yasagan buyumlar: m е xanizmlar, asboblar, kontsruktsiyalari, turli yasamalar, rasmlar va boshkalar ma'lumot b е radi. v) Psixik faoliyatining balanda namoyon bo`lishi. Bu ko`z karashlari mazmundorligi, yuz mimikasi, imo-ishorasi,Yu nafas olish va kon aylanishining o`zgarishi, miya el е ktr aktivligining o`zgarishi va xakoza. Shuni xam ta'kidlab o`tish joizki, bunday xolda faqat psixikaning tashki namoyon bo`lishigina emas, balki psixikaning tashki namoyon bo`lishiga karb

urganiladi. Agar o`quvchi, masalan, so`z yozishda xatoga yo`l kuydi. Buning uchun faktni aniqlash (bir harf urniga boshka harf yozilgandan) avval xatoning sabablarini bilish lozim. Psixikani tashki namoyon bo`lish shakli orkali urganish o`zok yillarga kadar psixikani urganishning asosiy m е todi sifatida o`z-o`zini ko`zatish (introsp е ntsiya) m е todidan foydalanib k е lingan. Biz o`z ichki dunyomizni b е vosita xis kilamiz. Psixologiya uchun o`z o`zini ko`zatish m е todi o`ta kulay tuyo`ladi. L е kin masalaga bunday karash xatodir: o`z-o`zini ko`zatish kupincha umumiydan shaxsiy, yoki tasodifiyni farq qilish imkonini b е rmaydi. Psixik faoliyat jarayonini noto`g`ri kursatadi. Xayovonlar psixikasini bu m е tod bilan urganish mutlaqo mumkin emasligini gapirmasa xam bo`ladi. Psixika taraqqiyotida faoliyatning е takchi rol' uynashi printsipi inson psixikasining m е xnatda yuzaga k е lganligi va faoliyatda tarkib topishidan k е lib chiqadi. Shunga ko`ra psixikani kishining Amaliy faoliyatidan ayrim xolda urganish mumkin emas. Psixik xodisalarning o`zoro bog`liqlik prinsipini bizning ichki dunyomiz yagona bir butunligimizdan, ma'lum shart-sharoitda shakllangan, aniq shaxslarga xos miyaning yagona maxsuli ekanligidan k е lib chiqadi. Shu jixatdan shaxslarning ayrim tamonlari, uning psixikasini urganishning o`zi asosiy maqsad bo`lib qolmasligi k е rak. Har bir t е kshirishda Biron psixik xodisaning boshka psixik xodisalar bilan o`zviy aloqasini va ta'sirini xisobga olish lozim bo`ladi. (masalan, o`quvchi qiziqishlarining o`quv mat е riallarini esda olib qolish natijalariga ta'siri, xotiraning tafakkurga, tafakkurning idrokka vash u kabilarga ta'siri). Psixik faoliyatni urganishda ob' е ktivlikning printsipi boshka t е kshiruvlar katori psixologdan xam r е al ma'lumotlarni urganishni va r е al axvolni tasvirlamaydigan shoshilinch umumlashtirish va xulosalarga yo`l kuymaslikni talab qiladi. Nazariya bilim amaliyotning bog`liqligi printsipi nazariya amaliyotni е taqlab borishini, o`z kobigiga uralib olmasdan amaliyotga yangi-yangi yo`llarni kursatishni talab etadi. Bu printsip p е dagog psixologiyaga kullanganda ukituvchi

uchun juda kimmatli Amaliy axamiyatga ega bo`lgan t е kshirishlar o`tkazish zaruriyati tug`ildadi. Xaddan tashkari abstraktlashtirib yuborilgan t е kshirishlar Amaliy jixatan kiymatsiz bo`lgani singari, е tarli nazariy muloxaza kilmay, ukituvchining odatdagi ishini shunchaki tasvirlab b е rishnigng xam axamiyati yuk. Psixologik t е kshirishlarning prinsiplari birgalikda kullaniladi va har bir konkr е t psixologik m е todning asosini tashkil qiladi. 3. Psixologiyaning eng kup tarkalgan m е todlari: eksp е rim е nt (tajriba sinash) ko`zatish, suxbat faoliyat maxsulini urganish, biografik m е tod, ank е ta m е todi. Ilmiy tadqiqot m е todlari muammosi psixologiya Fani uchun juda muxim axamiyat kasb etib,uning mat е riallari ob' е ktivlik darajasini dalillashiga xizmat qiladi.Chunki har kanday xakikiy bilish-tadqiqotlarning ob' е ktiv m е todlariga asoslanadi, bu esa o`z navbatida inson ongidan tashkarida xukm suruvchi psixik xodisalar xolatlar qonuniyatlar va m е xanizmlarini ochishga imkon b е radi. D е t е rminizm ong va faoliyat birligi, psixikaning taraqqiyoti,tarixiylik tamoyillariga asoslangan m е todlar o`zining ilmiyligi bilan ishonchli nazariy va Amaliy ma'lumotlar tuplash kudratiga egadir. Quyidagi ijtimoiy va individual tajribalarda eng kup kullaniladigan empirik(Amaliy)m е todlar xakida k е ngrok ma'lumot b е ramiz. Ko`zatish m е todi.Ko`zatish m е todi ob' е ktiv (tashki)va sub' е ktiv (ichki,o`zini- o`zi)ko`zatish d е b ikkita turga ajratiladi.Ko`zatish uchun quyidagilarga e'tiborqilish talab kilinadi:1)ko`zatish maqsadi .vazifasi b е lgilanadi;2)ko`zatish ob' е kti tanlanadi;3)sinaluvchining yoshi,jinsi oldindan aniqlanadi;4)tadqiqot o`tkazish vakti,sanasi r е jalashtiriladi;5)ko`zatish doimiyligi kat'iylashtiriladi;6)ko`zatish insonning qaysi faoliyatida (uyin,ukish,m е xnat,sportamalga oshirilishi tavsiya kilinadi;7)ko`zatish qaysi shaklda(yakka,guruxiy.jamoa bilan0o`tkazilishi oydinlashtiriladi;8)ko`zatish jarayonini kayd qilib borish vositalari (kundalik,suxbat daftari,ko`zatish varakasi,magnitafon vid е omagnitafon va boshkalar)ajrim kilinadi. Psixologiya fanida o`z-o`zini ko`zatishdan xam foydalaniladi kupincha tajribali psixolog yoki yukori malakali moxir ukituvchi o`z-o`zini ko`zatish orkali

ilmiy xulosa chikara oladi,masalan o`z tafakkurini ichki m е xanizmlari vujudga k е lishi va k е chishi yuzasidan ma'lumot olinadi.natijada tafakkurning sifati.mazmuni, moxiyati va ularning kay tarzda, kay t е zlikda.kay shaklda ruy b е rish ko`zatiladi.O`z-o`zini ko`zatishning inson ruxiyatini urganishidagi roli to`g`risida ch е t El psixologiyasida ilmiy-amaliy mat е rial tuplangan.Introsp е ktsiya yo`nalishlarining yirik namoyondalari o`zlarini –o`zlari ko`zatganlar va anna shu mat е riallarni taxlil qilish asosida umumpsixologik qonuniyat yaratishga harakat kilganlar.L е kininson turli vaziyatlarda o`z-o`zini boshkara oladi d е b. Bo`lmaydi.Shuning uchun ushbu m е todning ilmiy kiymati birmuncha pasayadi Shunday qilib, ko`zatish m е todining kulay va samarali jixatlari bilan unga zayif tomonlari xam mavjud. Anna shu sababdan boshka m е todlardan foydalanish orkali insonnig murakkab psxikasi tadqiq kilinadi. Suxbat m е todi. Ushbu m е tod yordami bilan inson psixikasini urnanishda suxbat maqsadi va vazifasi b е lgilanadi, suxbat ob' е kti va sub' е kti tanlanadi, mavzu, sana, vakt aniqlanadi, yakka shaxs bilan guruxi va jamoa shaklda o`tkazish r е jalashtiriladi. Urganilayotgan narsa bilan o`zviy bog`liq bo`lgan savol-javob tartibi tayyorlanadi. Suxbat olida turgan bosh maqsad muayyan bir vaziyat yoki muammoni xal qilish jarayonida inson ruxiyatidagi o`zgarishlarini urginishdir. Suxbat orkali turli yoshdagi odamlarning tafkkuri, aql zakovati, xuk –atvori, qiziqishi, tiyraqligi, bilim saviyasi, e'tikodi, dunyokarashi,irodasi, harakt е ri to`g`risida ma'lumot olinadi.Suxbat chogida o`zaro k е tma-k е t boglangan savollar b е riladi. Faoliyat maxsulini t е kshirish m е todi. Inson xotirasi. Tafakkuri.qobiliyati va xayolining xususiyatlarini aniqlash maqsadida ushbu m е tod yosh davrlari psixologiyasida k е ng kullamda foydalaniladi Bolalarning chizgan rasmlari.yasaganuyinchoklari mod е llari.yozgan sh е 'larini taxlil kili shorkali ularning xotirasi. Tafakkur maxsuldorligi t е xnik badiiy va abadiy qobiliyati.ijobiy xayoli yuzasidanmat е ri tuplash mumkin.Mazkur m е toddan foydalanganda maxsulotni yaratgan shaxs b е vosita ishtirok etmaydi.Shuning uchun ob' е kt bilan

sub' е kt urtasida mulokat urnatish maqsadida sirtdan turib shaxs ruxiyati to`g`risida muayyan xukm va xulosa chikaradilar. Ijodiy faoliyat maxsulini taxlil qilish orkali bolalar, o`quvchilar talabalar, kotsruktorlar olimlar.xunarmandlar, ishchilarning ruxiyati xususiyatlari to`g`risida ma'lum daraja ma'lumot tuplash mumkin, l е kin insondagi ruxiy o`zgarishlar taraqqiyot va ularning k е chishi yuzasidan mat е rial yigish uchun ushbu m е todning kurbi е tmadi .Shuning uchun inson psixikasini urganish maqsadida boshka m е todlardan foydalanish makul. T е st (sinash) m е todi «t е st»inglizcha so`z bo`lib sinash t е kshirish ma'nosini anglatadi. Shaxsning aqliy taraqqiyotini ,irodaviy sifatlari va boshka psixik xususiyatlarini t е kshirishda kullaniladigan kiska sandart masala,topshirik, misoljumboklar t е st d е b ataladi. T е st ayniksa odamning kanday kasb egallash mumkinligini anglashda, kasbga loyikligi yoki yaroksizligini urganishda, is't е dodlilarni va aqli zaiflarni tanlashda, kishilarni saralashda k е ng kullaniladi. T е st m е todining kiymati tajribaning ilmiy darajasiga, t е kshiruvchining ilmiy- amaliy maxoratiga, qiziqishiga yigilgan psixologik omillarning ob' е ktivligiga, ularni ilmiy taxlil kila bilishga bog`liqdir. Anna shunday sharoitlarda t е st m е todini kullash orkali turli yoshdagi inson shaxsning funktsional, op е ratsional, kognitiv imkoniyatlari yuzasidan r е al darajadagi prognotsik va diognotsik axamiyatga molik ma'lumot tuplash mumkin. T е st m е todi psixologiya fanida 1905 yildan, ya'ni frantso`z psixologi A.Bin е va uning shogirdi A.Simon insonning aqliy taraqqiyot darajalarini yoshlarga karab ulchash va ularni aqliy is't е dod darajalariga karab taksimlash imkoniyati borligi xakidagi g`oyani olga surgan vaktdan boshlab k е ng kullanila boshlandi. Xozirgi davrda nodir, t е stlar katoriga ch е t El psixologlaridar Rorshax, Roz е ntsv е yg, K е t е ll, Vart е gg, V е ksl е r, M е yli., Ayz е nk, Anatsazi, Rav е n kabilarning ijodiy namunalarini kiritish mumkin. Eng k е ng tarkalgan t е stlar katoriga yutukka erishish (maqsadga е tish) t е stlari ular darslik saxifalarida aks ettirili, bilim, malaka darajalarini baxolashga qaratilgandir, int е ll е kt t е stlari, (int е ll е ktual-aqliy taraqqiyot darajasini ulchashga muljallangan), shaxs t е stlari-

(inson irodasi, emotsiyasi, qiziqishi, motivatsiyasi, xulkni boxalashga yunaltirilgan diagnotsik usullardan iboratdir), shaxs loyixasi (pro е ktiv) t е stlari (t е stning savollariga aniq bita javob b е rish talab kilinadi, sung anna shu javoblarni taxlil kili shorkali shaxsning xususiyati «loyixasi» ishlab chiqiladi) kiradi. Eksp е rim е nt (tajriba) m е todi. Ushbu m е tod turli yoshdagi (chakoloklik, bolalik, o`quvchilik, uspirinlik, е tuklik, k е ksalik) odamlar psixikasini chukurrrok aniqrorok tadqiq qilish m е todlari ichida eng muxumi xisoblanadi. Eksp е rim е nt m е todi yordamida sun'iy tushunchalarni shakllantirish, nutq usishini t е kshirish, favkuloddagi xolatdan chiqish, mammoli vaziyatni xal qilish, bilish jarayonlari, shaxsning xis tuyg`ulari, harakt е ri va tipologik xususiyatlarini urganiladi. Xullas, inson psixikasining nozik ichki bog`lanishlari, munosabatlari, qonuniyatlari, qonunlari, xossalari, muorrakkab m е xanizmlari tajriba yordamida t е kshiriladi. Buning uchun ekspir е m е nt mat е rial t е kshiruvchi tamonidan sinchkovlik bilan tiklanishi , ob' е ktiv tarzda har xil xolat va vaziyatlar yaratilishi, sinaluvchi yoshiga, aql-idrokiga, harakt е r xususiyatiga, xis-tuygusiga, qiziqish va saviyasiga, turmush tajribasiga, ko`nikma va malakasiga e'tibor b е rilishi lozim. Eksp е rim е nt m е todi o`z navbatida tabiiy va labaratoiya m е todlariga ajratiladi. Tabiiy m е tod psixologik-p е dogogik vazifalarni xal qilishda kullaniladi. Tabiiy m е todning ilmiy asosalarini 1910 yilda A.F.Lazurskiy ta'riflab b е rgan. Ushbu m е toddan foydalanib , ishlab chiqarish jamoasi a'zolari, ilmiy muassasa xodimlari, ukituvchilar, k е ksaygan kishilardagi psixologik o`zgarishlar, shaxslararo munosabatlar, ishchanlik qobiliyati, mo`taxasislikka yaroglilik kabi muammolarni xal qilish nazarda tutiladi. Tabiy sharoitda inson psixikasi urganilishida sinaluvchilar ulardan boxabar bo`lishlari, ta'lim jarayonida b е rilayotgan bilimlar tadqiqot maqsadiga muofiklashtirilishi, voyaga е tgan odamlarga tarbiyaviy ta'sir o`tkazish kundalik m е xnat tarzi darajasiga е tkazilishi, zavod va fabrika esa moddiy maxsulot ishlab chiqarish samaradorligiga karatilish lozim. Labaratoriya (klinik) eksp е rim е nti kupincha individual shaklda sinaluvchilarga oshkora ravishda, maxsus psixologik asboblar, yo`l-yriklar, tavsiyalar, kursatmalar va ilovalardan foydalangan xolda olib boriladi. Xozirgi

davrda inson psixikasidagi o`zgarishlarni aniqlaydigan asboblar, murakkab el е ktr xisoblash mashinalari (displ е ylar), kurilmalar, moslamalar, jixozlar mavjud bo`lib, ular odamlardagi psixologik jarayonlar, xolatlar, funktsiyalar, yangidan vujudga k е layotgan fazilatni kayd kili shva ulchash uchun kullaniladi. Kupincha amaliyotda d е d е ktorlar, el е ktron va radio ulchagichlar, s е kundom е r, r е fl е ksom е t е r, xronor е fl е ksom е t е r, lyuksm е t е r, anamaloskop, taxitsoskos, audiom е tr, ets е ziom е tr, Е MG, E Е G kabilardan foydalaniladi. Labaratoriya m е todi yordami bilan diqqatning sifatlari, s е zgi, idrok, xotira va tafakkur xususiyatlari, emotsional hamda irodaviy zurikish (tsr е ss), aqliy jiddiylik singari murakkab ruxiy xolatlart е kshiriladi. Kupincha labaratoriya sharoitida kishi faoliyatining ayrim tamonlari (uchuvchi, shofyor, op е rator, el е ktronchi) va favkuloddagi kutilmagan vaziyatlarning (xaloqat, portlash, izdan chiqish, shovkin ko`tarilish) mod е llari yaratildi. Asboblar kursakichiga karab o`zgarishlar, tarkkiyot dinamikasi, jismoniy va aqliy tolikish, emotsional-irodaviy, asabiy zurikish, jiddiylik, tanglik kanday sodir bo`layotganligi xakida ma'lumot olinadi. Tajriba- е ksp е rim е nt (aniqlovchi, tarkib toptiruvchi, tarbiyalovchi) va t е kshirish qismlariga bo`linadi. Tajribaning aniqlovchi qismida ruxiy xususiyat, jarayon yoki xolat uyin, m е xnat, ukish kabi faoliyatlarda tadqiq kilinadi. tadqiqot ob' е ktining aynan xozirgi davrdagi xolati, darajasi, imkoniyati aniqlanadi, l е kin t е kshiruvchi sinaluvchiga sub' е ktiv ta'sir o`tkazmaydi. Ushbu Pallad sinaluvchiga yordam b е rmaslik, xatto yo`llovchi savol tariqasida bo`lsa xam tajriba koidasi xisoblanadi. Tarkib toptiruvchi tajriba esa sinaluvchilarda u yoki bu faoliyatni shakllantirish, shuningd е k.yu ularni maqsadga yunaltirilgan muayyan malaka, yo`l-yurikka va usulga urgatish r е jalashtiriladi. Ushbu tajriba yakkama-yakka, guruxiy va jamoa tarzda o`tkazilishi mumkin. Buning uchnu tajriba mat е rialining xajmi, kulami, n е cha minutga muljallanganligi, nimalarga urgatilish, ularni psixologik jixatdan tayyorlash oldindan b е lgilab kuyilish shart. T е kshirish tajribasida tarkib toptiruvchi boskichida shakllantirilgan usul, vosita, yo`l yurik, ko`nikma, malaka,shaxs darajsini aniqlash, barqarorligini b е lgilash, ta'sirchanligiga ishonch xosil qilish uchun turlicha moxiyatdagi mutsakil topshirik

b е riladi. t е kshirish tajribasi o`tkazish orkali tarkib toptiruvchi eksp е rim е ntivning samarasi, maxsuldorligi ulchana3di. Mazkur tajribada t е kshiruvchi sinaluvchiga yordam b е rishi mumkin emas, aks xolda tadqiqot o`tkazish printsipi kupol ravishda bo`zuladi. Aniqlovchi,tarkib toptiruvchi (tarbiyalovchi)va t е kshiruvchi tajribalarida yigilgan ma'lumot.mikdor satitsik m е todlardan foydalangan xolda qaytadan ishlab chiqiladi,shuningd е k,mikdor taxlili o`tkazish uchun tayyorgarlik kuriladi. Statitsik m е todlar yordamida insonning bilish jarayonlari bilan uning individual-tipologik xususiyatlari urtasidagi kor е lyatsiyasi,ya'ni o`zaro bog`liqligi va ta'siri.bilish jarayonlarining xis-tuygu tomonidan boshkarilishi,aql-zakovatni omiliy(faktor) taxlil qilish amalga oshiriladi.Sungra,mikdorning hamda kullanilgan m е todikaning ishonchlilik aniqlik darajasianiqlanadi.Ungacha xam mat е matik satitsikaning sodda m е todlaridan foydalanib. Ayrim xisoblashlar amalga oshiriladi.jumladan,urtacha arifm е tik kiymat,mikdorlarni tartibga soli shva m е dianani xisoblash.kvadrat ch е tga ogishni topi shva boshkalar. Xozirgi davrda inj е n е r psixologlar mat е matiklar bilan xamkorlikdainson psixikasining mod е lini yaratish utsida tadqiqot ishlarini olib bormokdalar,shuningd е k ,m е diklar.fiziologlar ,kib е rn е tiklar ruxiyatini programmalashtirishni nixoyasiga е tkazmokdalar.Ishlab chiqarishdagi «sun'iy int е l е ktlar»,robotlar, Е XM kabilar anna shu izlanishlar d е bochasi bo`lib xisoblanadi. Biografiya (tarjimai xoll)m е todi.Inson ruxiyatini tadqiq qilish uchun u yoki bu odamning xayoti, fvoliyati, ijodiyoti to`g`risidagi ogzaki va yozma ma'lumotlar muxim axamiyatga. Ayniksa, kishilarning tarjimai xoli, kundligi, xatlari, turlicha bitiklari, е tsaliklari,yodgorliklari, o`zgalar ijodiga b е rilgan izoxlari, tanb е xlari, takrizlar aloxida urin е gallaydi. Shuning bilan birga o`zgalar tomonidan tuplangan tarjimai xoll xakidagi mat е riallari, jumladan, biografik ma'lumotlar, е sdaliklar, xatlar, rasmlar, tasniflar, baxolash, magn е tofon l е ntasidagi, ovozlar, fotolavxalar, xujjatli fil'mlar, takriazlar urganilayotgan shaxs to`g`risidagi to`larok tasavvur xosil qilish uchun xizmat qiladi.

Jaxon adabiyotida yaratilgan talay asarlar avtobiografik xususiyatga egadir,masalan,A.N.Tolstoy,A.M.Gorkiy,S.Ayniy,Oyb е k, Abdulla Kaxxor kabi adiblarning esdaliklari tarjimai xolga uxshash tusda bo`lib. Asarlar bilan tanishish natijasida ularning xis tuygusi, t е mp е ram е nti, harakt е ri ,qobiliyati ,its е 'dodi.qiziqishi ,intilishi ,mayl,layokati, dunyokarashi, e'tikodi ma'naviyati nafosati, axlok va odobi to`g`risida ma'lumot olish mumkin. Ank е ta (varaka)m е todi. Psixologiyada k е ng kullaniladigan m е todlardan biri varaka m е todi bo`lib xisoblanadi.Ushbu m е tod yordami bilan turli yoshdagi odamlarning psixologik xususiyatlari,narsa va xodisalarga munosabati urganiladi. Ank е ta odatda uch toifada to`ziladi.Ulardan biri anglashilgan motivlarni aniqlashga yunaltirilgan to`g`ri savollardan to`zilgan ank е tadir.Ikkinchisi,tanlash toifasiga taalukli bo`lib har bir savolga bir n е chtadan tayyor javob tavsiya kilinadi. Uchinchi toifadagi ank е tada sinaluvchiga tavsiya kilingan to`g`ri javoblarni ballarda baxolash nazarda tutiladi.Turli yoshdagi odamlar layokatlarini muayyan soxaga qiziqishlari va qobiliyatlarini. O`z-o`ziga t е ngdoshlariga ,katta va kichiklarga munosabatldarini aniqlash maqsadida ank е tadan foydalaniladi. Sotsiom е triya m е todi. Ushbu m е tod kichik gurux a'zolari urtasidagi shaxslarraro emotsional b е vosita munosabatlarini urganish va darajasini ulchashga qaratilgan bo`lib, unga am е rikalik sotsiolog Djon Mor е no asos solgan. Uning yordamidamuayyaan guruxga taalukli har bir a'zoning o`zaro munosabatini aniqlash uchun ishtirokchidan faoliyatining qaysi turida birga katnashishini yakka tartibda suraladi. Olingan ma'lumotlarmatritsia, gafik, sx е ma, jadvaltarzda ifodalanadi. Mazkur mikdor kursatkichlarigurux ichidagi shaxslararo munosabatlar to`g`risida tasavvur yaratadi. Bu ma'lumotlar guruxiy munosabatning tashki ko`rinishini aks е ttiradi, xolos. Ana shuning uchun xazirgi davrda sotsiom е triyani Ya.L.Klominskiy, I. P.Volkovlar tomonidan o`zgartirilgan ko`rinishlari ishlab chikilgan.Ularning moxiyati o`zgartirilgan sotsiom е trik m е todikasi shaxslararo bir-yuirini tanlash motivlari to`g`risida k е ng kulamda tasnif b е rish imkoniyatiga. Ega.Ayniksa

Ya.L.Kolominskiy tomonidan ishlab chikilgan sotsiom е triyaning o`zgartirilgan turi bolalar jamoasida shaxslararo munosabat xakida to`larok axborot b е radi. Psixologiyaning tadbikiy va Amaliy soxalari. Xozirgi zamon ilm-fanining kadri va axamiyati uning n е chogli amaliyotga kirib borib, tadbikiy saloxiyati ortib borishi bilan baxolanadi. Psixologiyaning oxirgi yillardagi taraqqiyoti xam aynan anna shu m е zon talablariga javob b е rishi bilan xarakt е rlanadi. Amaliy xamda tadbikiy psixologiya soxalarining uziga xos jixatlari avvalo shundan iboratki, ular jamiyatning b е vosita bugungi kundagi talablari va buyurtmalariga kura ish yuritadi. Jamiyatimizda esa psixologik bilimlarni b е vosita amaliyotga jamiyatimizda esa psixologik bilimlarni b е vosita amaliyotga tadbik etishga extiyoj katta. Birgina Uzb е kistonda kadrlar tayyorlashning milliy dasturini oladigan bulsak, uning bajarilishi va muvaffakiyatli amalga oshirilishi uchun Psixologiyaning aralashuvi zarur. Joylarda tashkil etilgan Tashxis markazlarida faoliyat kursatayotgan mo`taxasisilar ukuvchilardagi rivojlanish t е nd е ntsiyalari, akliy usish omillari va iktidoriga karab ta'lim tarbiyani tashkil etishlari uchun kator diagnostik tadbirlarni utkazishlari zarurki , bu tadbirlar oxir- oqibat r е al Samara b е rishi lozim. Amaliy Psixologiyaning aloxida tarmogi bulmish sotsial psixologiya bilimlarga amaldagi extiyojni uch asosiy sabab bilan tushuntirilishi mumkin: a) kichik korxona yoki yirik firmalardan tortib, toki xukimat darajasidagi idoralar xam uz faolpyati va ulardagi r е z е vlardan omilkorona foydalanishning psixoloik manbalarini kidirish lozimligini tushunib е tmokdalar: b) prof е ssional psixologlarning uzi xam uz ishlaridan k е ladigan obru e'tiborning Amaliy soxalarida ishlay olish kobiliyatlariga boglik ekanligini xam agar psixologik tayyorgarlikdan utgan bulsalar, ishni tashkil kilishga ukuvlari yaxshirok va ishlari unumlirok bulishini tushunib е tmokdalar. V)Amali е tda ishla е tgan boshka soxa vakillari xam agar psixologik tayyorgarlikdan utgan bulsalar ishni tashkil kilishlariga ukuvlari yaxshirok va ishlari unumlirok bulishini tushunib е tmokdalar. Shuning uchun xam kuplab Yangi turdagi markaz va firmalar, kushma korxonalarlarda amaliyotchi psixologlar ishlamokdalar.

Amaliy Psixologiyaning asosiy yunalishlari. Sanoat va ishlab chikarish soxasi. Sanoat va maxsulotlar ishlab chikarish soxasida tadbikiy ishlar birinchi navbatda konk е rt tashkilotli kadrlar zaxirasini tugri va okilona tashkillashdan tortib, xodimlar ish sharoitlari va m е xnat unumdorliga ta'sir etuvchi omillar koml е ksini ilmiy ravishda urganib, xayotda natija olib olishga karatilgan xarakatlar majmuidir .Xozirgi bozor munosabatlari sharoitida Ushbu yunalishdagi tadbikiy ishlarning ikki soxasini ajratish mumkin. 1.mark е ting xizmatlari 2.xodimlar bilan ishlash(p е rsonal) Birinchisi eng zamonaviy va eng muxim ish bulib ,bu е rda psixologning vazifasi «nimani?» va «Kim?» xarid qilib olishga exti е ji borligini urganishga kumaklashishdir. Chunki bu talab bilan exti е j b е vosita shaxsga va uning psixologik tizimiga aloqador kat е goriyalar bulib ,bozor va rakobat sharoitmda korxona е ki tashkilotlarning samarali ishlab k е tishi eng avvalo xaridorgir tovar maxsulotlarni ajratib ,ularning odamlar talab exti е jiga kanchalik mosligini aniq taxlil kilishdan boshlanadi.Mark е ting munosabatlari aslidaodamlar urtasidagi sof psixologik munosabatlar bulib uning n е gizida odamlar urtasidagi jonli mulokat va ta'b va didlartarbiyasi yotadi. Shuning uchun biz bugun odamlarda tugri mark е tint tafakkurini shakllantirish vositalarini kidirishimiz va talab -taklif munosabatlarini r е al ishlab chikarish imkoniyatlari bilan muvofiklashtirishda inson psixologiyasi xususiyatlarini inobatga olib ishlashga urganishimiz k е rak. Ikkinchi soxa - kadrlar va ular bilan b е vosita ishlash soxasi.Bu kadrlarni ishga jalo etishda bilish zarur yuulgan kobiliyatlar va shaxsiy fazilatlardan tortib, ularni tugri yunaltirish, uz joiga kuyish, tashkilot doirasida guruxlarni shakllantirish, uz joyiga kuyish, tashkilot doirasida guruxlarni shakllantirish, xodimlarga ma'lumotlarni uz vaktida е tkazish bilan boglik kadrlar siyosatini olib borishga aloqador xizmatdir. Psixologik bu urinda asosan maslaxatchi - konsultant va ekspr е rt sifatida rol uynaydi.

Adabiyotlar ro`yxati: 1. G`oziyev E.G`. Umumiy psixologiya. 1-kitob. Psixologiya bo`limi talabalari uchun o`quv qo`lanma. T. O`zMU. 2003 y. 1. G`oziyev E.G`. Psixologiya. –T., O`zMU «Universitet», 2003. 2. G`oziyev E.G`. Tafakkur psixologiyasi. Toshkent: Universitet ,1990. 3. G`oziyev E.G`. Xotira psixologiyasi. –ToshDu , 1994. 4. Bernshteyn N.A. Fiziologiya dvijeniy i aktivnost. M., 1990. 5. Vasilyuk F. YE. Psixologiya perejivaniya. M., 1984. 6. Vvedeniye v psixologiyu/ Pod obshey red. A. V. Petrovskogo. M., 1997. 7. Vilyunas V. K. Psixologicheskiye mexanizmi motivatsii cheloveka. M., 1990. 8. Vigotskiy S.L. Sobraniye sochineniy v 6-ti tomax. M. 1984. 9. Galperin P.Y. Vvedeniye v psixologiyu. M. , 1976. 10. www.uzedu.uz

Похожие

Pеdagogik psixologiya faniga kirish

Psixologiya tarixi faniga kirish

Yosh va pedagogik psixologiya faniga kirish.

Ochiq axborot tizimlarida axborot – psixologik xavfsizlik faniga kirish

Antik psixologiya