Psixologiya fanining predmeti

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

105 KB

Скачать

www.arxiv.uz REJA: 1. Psixologiya fani haqida tushuncha. 2. Hozirgi zamon psixologiya fanining asosiy prinsiplari, katego- riyalari va ilmiy tadqiqot usullari. 3. Hozirgi zamon psixologiya fanining tuzilishi va boshqa fanlar bilan bog'liqligi.

www.arxiv.uz 1. Psixologiya fani haqida tushuncha Hozirgi davrda iqtisodiyot hamda madaniyatni tez va uyg'un rivojlantirish, ijtimoiy munosabatlarni va siyosiy ustqurmani ta-komillashtirish, jamiyatning asosiy ishlab chiqaruvchi kuchi va oliy boyligi bo'lmish insonning o'zini yanada kamol toptirish manfaatlari yosh avlodlarga ta'lim-tarbiya berishga, shuningdek huquqiy mada-niyatga yangicha, yana ham keng ko'lamda yondashishni talab qiladi. Shu maqsadda oliy ta'lim muassasalarining o'quv rejalari va dasturlari qayta ishlab chiqildi. Shu munosabat bilan, umumiy psixo logiya, bir tomondan, o'ziga xos ravishda psixologiya faniga kirish vazifasini bajarsa, ikkinchi tomondan, talabalarni avvalo shaxs psixologiyasi, uning faoliyati va jamiyatga munosabati haqida, uni tadqiq etish usullari, asosiy psixik jarayonlarning qonuniyatlari haqida tegishli bilimlardan xabardor etgan holda, ularni o'z kasbiga nazariy va amaliy jihatdan tayyorlashdan iborat aniq vazifani zimmasiga oladi. Bu bilimlarni egallamasdan turib, talabalarning o'qishi va mehnat faoliyatiga, profilaktik ta'lim va tarbiya berish, unga rahbarlik qilishga layoqatli professional mutaxassisni muvaffaqiyatli tarzda vo-yaga yetkazib bo'lmaydi. Huquqni muhofaza qilish organlari xodimlarining faoliyatida psi xologiya yoki psixologik bilimlar doimo zarur bo'lgan, chunki ular bevosita va bilvosita odamlar bilan ishlaydi. Ijtimoiy hayot ehtiyojlari qadim zamonlardan buyon kishini teva-rak atrofdagi odamlarning psixik xususiyatlarini farqlay bilishga va ularni o'z xatti-harakatlarida hisobga olishga majbur etib kelgan. Dastlab bu xususiyatlarga jonning ta'siri deb izoh berilgan. «Jon» tushunchasining paydo bo'lishi ibtidoiy odamlarning antimistik qa-rashlari bilan bog'liqdir. Keyinchalik jamiyat taraqqiy eta borgan sari rejalashtirish va ijroning, jismoniy mehnat va ishlab chiqarishning, ma'naviy kuchlar-ning tabaqalashuvi, sinfiy jamiyatning paydo bo'lishi va kishining mavhumlashtirish qobiliyati rivojlana borishi munosabati bilan jonning moddiylikdan xoli tabiati haqida g'oyalar paydo bo'Idi. Shu bilan birga, avvalgi antimistik, afsonaviy tasavvurlar o'rnini ruhni

www.arxiv.uz borliqning tabiatni falsafiy tushunish manzarasi nuqtai nazardan tushuntirishga urinishlar egallay boshladi. Tabiatni falsafiy tushunuvchi allomalar - Fales (miloddan avvalgi VI1-V1 acrlar), Anaksimen (miloddan avvalgi V asr) va Geraklit (miloddan avvalgi VI-V asrlar) ruhni olamning ibtidosini tashkil etuvchi narsaning (suv, havo, olov) odamlar va hayvonlarga jon ato etuvchi shakli tarzida talqin qilishgan. Qadimgi yunon faylasuflarining bu g'oyani izchillik bilan ilgari surishlari materializmning o'ziga xos shakli - materiyaning jonliligi (gilozoizm) to'g'risidagi xulosaga olib keldi. Bunday materialistik g'oyalarni Demokrit (miloddan avvalgi V-IV asrlar), Epikur (miloddan avvalgi IV—III asrlar) va Lukresiy (miloddan avvalgi 1 asr) kabi atomistlarning rivojlantira borishi oqibati o'laroq, ruh tanaga jon bag'ishlovchi moddiy jism, shuningdek moddiy asos hisoblanmish aql, ya'ni boshqacha qilib aytganda, hayotning butun jarayonini boshqarish vazifasini bajaruvchi idrok bilan idora etiladigan a'zo sifatida talqin etila boshladi. Ruh bilan aqlning o'zi tananing a'zolari bo'lgani uchun ularning o'zi ham tana hisoblanadi va atomistlarning fikriga ko'ra, sharsimon kichik va ancha harakatchan atomlardan tarkib topadi. Bu fikrning soddaligiga qaramay, unda jonli narsa tananing eng sodda funksiya-lardan tortib to psixikaga xos xususiyat ekanligining tasdiqlanishi progressiv hoi edi. Shunday qilib, psixik faoliyatni ilmiy tushunish yo'lidagi dastlab-ki yirik muvaffaqiyatlar uning tabiiy olam qonunlariga bo'ysunishini isbot qilish va uning ko'rinishlari organizmning anatomik-fiziologik tuzilishiga bog'liqiigini kashf etish bilan uzviy aloqadordir. Shu bilan birga, o'sha davr materializm namoyandalari ega boi-gan ma'lumotlar yordamida kishiga xos mavhum mantiqiy tafakkur qanday bo'lishini, shaxsning ma'naviy fazilatlari qay tariqa tarkib topishini, kishining o'z oldiga maqsad qo'yishi va gavdani o'z izmiga bo'ysundira bilish qobiliyati qay yo'sinda amalga oshirilishini va shu kabilarni tushuntirib berish qiyin edi. Insonga xos xulq-atvorga oid ushbu alomatlarni atomlar harakati doirasidan

www.arxiv.uz tashqariga olib chiqish, «sharbatlar» aralashmasi yoki miyaning tashqi tuzilishi bilan tushuntirish mumkin emas edi. Bu esa quldorlik jamiyati manfaatlarini himoya qiladigan faylasufiarga psixika haqidagi idealistik qarashlarini rivojlantirish uchun sharoit yaratib berdi. Bu faylasuflar orasida Aflotun (miloddan avvalgi 428 yoki 427-337 yillar) alohida ajralib turadi. U jonning qismlari to'g'risidagi tushunchani yaratdi hamda ulardan aql-idrok, jasorat va orzu-istakni alohida ajratib ko'rsatdi. Aflotun ular tananing turli qismlari (bosh, ko'krak, qorin bo'shlig'i)da joylashgan boiadi, degan fikrni ilgari surdi. Faylasufning fikricha, jonning qismlari odamlarda bir xil taqsimlangan bo'lib, ulardan birining boshqalariga qaraganda ustun bo'lishi individning u yoki bu ijtimoiy guruhga mansubligini belgi-laydi. Aflotun psixologiyada dualizmning, ya'ni moddiy va ruhiy olamni tana bilan psixikani ikki mustaqil va antogonistik ibtidolar tarzida tushuntiradigan ta'limotning asoschisidir. Aflotunning dualizi»iga qaraganda uning shogirdi Arastu (miloddan avvalgi 384-322 yil-lar)ning ta'limoti ancha muvaffaqiyatli ravishda ilgarilab ketdi. U psixologik fikrlarni tabiiy va ilmiy asosda qayta ko'rib, uni biologiya va tibbiyot bilan bog'ladi. Arastuning «Jon to'g'risidagi asari psixologiyaning bu davrga kelib o'ziga xos bilimlar sohasi sifatida ajralib chiqqanligidan dalolat beradi. Arastu kishilik tafakkuri tarixida birincbi bo'lib ruh va jonni tananing ajralmas qismi ekanligi g'oyasini ilgari surdi. Shu bilan Arastu ilmiy psixologiya faniga asos sold/. Sharq allomalaridan Ibn Sino, Fo»x>biy, Beruniy, Navoiy o'z asar larida psixika va shaxs psixologiyasi muammolari yuzasidan turlicha yondashuvlar bilan chiqishdi. Psixika yuksak darajada tashkil topgan materiyaning mahsuli bo'lib, u obyektiv olamni subyektiv aks ettiradi. Psixika miyaning xususiyatidir. Sezgi, fikr ong maxsus tarzda tashkil topgan materiyaning oliy mahsulidir. Organizmning psixik faoliyati tananing ko'p sonli maxsus a'zolari vositasida amalga oshiriladi. Organik dunyoning amyobalardan to odamga qadar uzoq davom etgan

$www.arxiv.uz evolutsiyasi davomida xulq-atvor va xatti-harakatlarning fiziolo-gik mexanizmlari to'xtovsiz murakkablashib, tabaqalanib va shular tufayli organizm muhit o'zgarishlariga tez reaksiya qila oladigan va moslashuvchan bo'la bordi. I. M. Sechenov «Bosh miya reflekslari» (1863) asarida ongli va ongsiz hayotning barcha harakatlari ro'y berish usuliga ko'ra refleks-lardan iboratdir, degan xulosaga kelgan edi. Psixik hodisa yaxlit reflektor harakatda yuz bergan va uning mahsuli bo'lgan hoida, ayni paytda, hali yuzaga kelmagan natija (ta'sir o'tkazish, harakat qilish)dan darak beruvchi omil vazifasini bajaradi. Psixik jarayonlarning ahamiyati nimalardan iborat? Bu organiz mning signal yoki boshqaruv funksiyasi bo'lib, u harakatni o'zgaruv-chan shart-sharoitlarga moslashtiradi va shu bilan foydali, moslashuv chan samaraga erishishini ta'minlaydi. Psixik jarayon miyaning mohiyati, uning tegishli bo'linmalari funksiyasi sifatida tashqi olam haqidagi axborotning qayoqqa ketishi, qayerda saqlanishi va qayta ishlanishini ko'rsatuvchi javob faoliyatining boshqaruvchisidir. Shunday. qilib, kishining bilimlari, tevarak atrof haqidagi ta-sawurlari, yat^ni individual tajribaning butun boyliklari reflektor harakatga kiradi. Psixik hodisalar tashqi (tevarak atrofdagi muhit) va ichki (fiziologik tizim sifatidagi organizmning holali) tt'siriarga berilgan javobdir. Psixik hodisalar faoliyatning ho/.ir ta'sir etaybtgan (sezgilar, idrok) yoki qachonlardir, ya'ni o'lmisli i . - i j i i k u i . i (xotlra yuz bergan qo'zg'atuvchiga javob tarzida ro'y beradigan, ana shu ta'sirni umum- lashtiradigan, ularning n ; i i i j ; i l a n m (tafkkkur, s . i y u i ) oldindan ko'ra bilishga yordam beradigan, bli Kll UUiMmirotlai natljasida Faoliyat (his- tuyg'u, iroda)ni kuchaytiradigan \ " i ' miuaytlradigan, umunian faol-lashtirib yuboradigan vi bonhqi lldagl taa lurotlar oqibatida uni tormozlaihtlradigan, odairllai ulq ilvorl (temperament, xarakter va boshqalar)dagl lalbvutlarnl uniql I ill|i in dolmiy boshqaruvchilardir. I. M. Sechenov psixikaning reflektorligi va faoliyatning psixik jihatdan boshqarilishi g'oyasini ilgari surdi. Bu muhim nazariya va qoidalami I. P. Pavlov (1849-1936) tajriba yo'li bilan aniqlashtirdi va tasdiqladi. U hayvonlarning,$

www.arxiv.uz shuningdek odamlarnin'g tashqi muhit bi lan o'zaro harakati miya tomonidan boshqarilishi qonuniyatlarini kashf etgan edi. I. P. Pavlovning ushbu qonuniyatlarga nisbatan jami qarashlari odatda ikki xil signal tizimi haqidagi ta'limot deyiladi. Narsaning timsoli (ko'rinishi, eshitilishi, hid tarqatishi va shu Ica-bilar hayvonlar uchun biron-bir shartsiz qo'zg'atuvchi signal bo'lib xizmat qiladi. Bu ular xatti-harakatining shartli refleks tarzida o'zgari-shiga olib keladi. Hayvonlar o'z xatti-harakatlarida I. P. Pavlov birinchi signal tizi-mining signallari («birinchi signallar») deb atagan signallarga amal qiladi. Hayvonlarning butun psixik faoliyati birinchi signallar tizimi darajasida yuz beradi. Odamda ham birinchi signal tizimining signal lari (aniq timsollar, tasavvurlar) uning xulq- atvorini boshqarish va yo'naltirishda juda muhim o'rin tutadi. Masalan, svetoforning qizil chirog'i haydovchi uchun signal qo'z g'atuvchi bo'lib, qator harakatlantiruvchi jarayonlarni hosil qiladi. Natijada haydovchi tormozni bosib, mashinani to'xtatadi. Yuqorida ta'kidlanganlarning hammasi psixikani obyektiv olamning subyektiv tarzi, voqelikning miyadagi aksi, deb hisoblash imkonini beradi. Psixologiya psixikani o'rganishning muayyan ilmiy vazifalariga, o'zining aniq tadqiqot mavzuiga egadir. Psixologiya ta'sir ko'rsatuv chi obyektlari bo'lgan subyektning ichki, psixik holatiga tashqi ta'sir-lar natijasida ro'y beradigan o'zgarishlar jarayoni qanday kechishini o'rganadi. Psixika faolligi bilan ajralib turadi. Uning zarur jihati mayllar, eng maqbul yechimni faol izlash, ehtimoli tutilgan xatti-harakatlar variant-larini xayoldan o'tkazishdan iboratdir. Psixik in'ikos aynan o'zini aks ettiradigan, sust narsa emas, balki u harakatlarning turli variantlarini izlash, tanlash, solishtirish bilan bog'liq bo'lgan shaxs faoliyatining zarur jihati hisoblanadi. Psixikaning mavjudligi izchil harakat dasturini tuzish, oldiniga ichki rejada ish bajarish (masalan, xulq-atvorning ehtimoliy variantla rini tanlash) va shundan keyingina harakat qilish imkonini beradi.

www.arxiv.uz Biologik evolutsiya jarayonida kishi psixikasi xulq-atvorni bosh-qarishning alohida apparati sifatida paydo bo'lib, sifat jihatdan o'zga-rib ketadi. Odamlar ijtimoiy hayot qonunlarining ta'siri ostida shaxslar bo'lib yetishadi, ularning har birida ularni voyaga yetkazgan tarixiy sharoitning izlari saqlanib qolgan bo'ladi. Aslini olganda, kishining xulq-atvori, xatti-harakatlari ham shaxsiy xususiyat kasb etadi. Ta'kidlanganlarning hammasi endilikda psixologiya faniga yuqo-rida berilgan ta'rifhi bir qadar aniqlashtirish imkonini beradi: psixo logiya voqelikning miyadagi obrazi sifatida sodir boiuvchi psixik faktlar, qonuniyatlar va faoliyat mexanizmlari to'g'risidagi fandir. Psixikaning odamga xos bo'lgan oliy darajasi ongni tashkil etadi. Ong psixikaning oliy darajasi, uni yaxlit bir holga keltiruvchi shakli bo'lib, kishining mehnat faoliyatida, boshqalar bilan (til yordamida) doimiy muloqot qilish jarayonida shakllanishining ijtimoiy-tarixiy shart-sharoitlari natijasi hisoblanadi. Ongning tuzilishi, uning muhim psixologik ta'rifi qanday? ' : - ;v Ongning tuzilishiga berilgan birinchi ta'rif uning nomidan kelib chiqqan, ya'ni ong anglash deganidir. Ikkinchi ta'rif - «Men» va «Men emas» degan tushunchalarni anglash. Uchinchi ta'rifi: odarn-ning maqsadni ko'zlovchi faoliyatini ta'minlashdir. To'rtinchi ta'rifi: uning tarkibiga muayyan munosabatning kirganligidir. Ongning yuqorida ko'rsatib o'tilgan barcha o'ziga xos jihatlari shakllanishi va namoyon bo'lishining muqarrar sharti til hisoblanadi. Psixikaning quyi darajasi ongsizlikdir. Ongsizlik kishining o'zini tuta olmaydigan qilib qo-yadigan ta'sirlar bilan bog'liq psixik jarayon-lar, harakatlar va holatlar yig'indisidir. Ongsizlikda anglanishdan farq-li o'laroq, kishi o'zi bajarayotgan harakatlarni maqsadga muvofiq tarzda nazorat qila olmaydi, ularning natijasini baholay olishi ham amri mahol. Ongsizlikka quyidagi psixik hodisalarni kiritish mumkin: uyqu paytida yuz beradigan psixik hodisalar (tush ko'rish); sezilmaydigan, lekin haqiqatan ham ta'sir ko'rsatadigan qo'zg'atuvchilarga «subsen-sor» va «subretseptiv» javob reaksiyalari; oldinlari ongli harakat boiib, lekin takrorlanaverib avtomatlashib ketgan va shunga

$www.arxiv.uz ko'ra endilikda anglanilmaydigan bo'lib qolgan harakatlar; faoliyatga un-dovchi, ammo maqsad hissidan anglanilmaydigan ayrim mayllar va hokazo. Ongsizhk hodisalariga bemor kishining psixikasida ro'y beradigan ba'zi bir patologik hodisalarni - alahlash, yo'q narsalarning ko'zga ko'rinishi va shu kabilarni ham kiritish mumkin. Shularga asoslanib, ongsizlikni ancha qarama-qarshi deb hisoblash, uni hayvonlar psixik-sigatenglashtirish noto'g'ri boiar edi. Ongsizlik - kishining xuddi ong kabi o'ziga xos psixik ko'rinishi. U kishi miyasida borliqning yetarli darajada bir xil boimagan, qisman aksi tarzida inson hayotining ijtimoiy shart-sharoitlari bilan bogiiq holda paydo bo'lgan. jXulosa qilib aytganda, psixik aks ettirish qanday paydo bo'lgani, rjvojlangani, evolutsiya pillapoyasining turii bosqichlarida qanday o|zgarib borgani, kishi ongi qanday paydo bo'lgani va shakllanganini tijshunib olgandan keyingina psixikaning eng muhim qonuniyatlarini o^hib berish va jiddiy psixik faktlarni aniqlash mumkin bo'ladi. \ Shunday qilib, psixologiya fani psixikaning paydo bo'lishi, psixik jafayonlarning taraqqiyot qonuniyatlari va inson bilan tashqi muhit o/rtasidagi o'zaro munosabatlarni o'rganadi. I 2. Hozirgi zamon psixologiya fanining asosiy prinsiplari, kategoriyalari va ilmiy tadqiqot usullari 1923 yilda Psixonevrologlarning birinchi syezdida K. N. Kornilov (1879-1957) psixologiyani dialektika negizida tuzish masalasini ilgari surdi. Psixologlarning psixologiyani dialektik materializm negizida ta- zish uchun olib borgan kurashining natijasi hisoblangan g'oyavh^na-zariy kurash jarayonida psixologiya predmeti va uning metorffari ha-qidagi ilmiy tushunchalar tarkib topdi, psixologik tadqiqorfarning eng muhim prinsiplari va asosiy muammolari aniqlab olimdi, bilimning turdosh sohalariga munosabat oydinlashdi. Psixologiya fanining taraqqiyotida buyuk o'rin tutgan B. G. Ananyev, P. P. Blonskiy, L. S. Vigotskiy, A. V. Zaporojes, K. N. Kornilov, G. S. Kostyuk, A. N. Leontyev, A. R. Luriya, S. A. Rubinshteyn, A. A. Smirnov, B. M. Teplov, D. N.$

Psixologiya fanining predmeti

20.09.2019

0

105 KB

Похожие