Оммавий ахборот воситалари ва ахборот карама–каршилиги - Психология - Рефераты

Оммавий ахборот воситалари ва ахборот карама–каршилиги

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

61 KB

www.arxiv.uz Режа : 1. Дунёда ахборот ўлчовларининг ўрганилиши 2. ОАВ ахборот-психологик урушини олиб бориш воситаси сифатида 3. Психологик таьсир технологияси. Юқори технология ва оммавий коммуникация .

www.arxiv.uz Дунёда ахборот ўлчовларининг ўрганилиши. Баъзи бир давлатларнинг ахборот бозоридаги ҳукмронлигининг ошиш тенденцияси, халқлар, давлатлар ва маданиятлар хусусида уларнинг шахсий қарашларини шакллантиришга интилиши. Маълумки, бугунги кунда ахборот оқимлари ҳаддан ташқари жадал ва кенг кўламли бўлган. Битта мисол: оҳирги эллик йил ичида жамиятда айланадиган ахборот ҳажми миллион марта кўпайди ва кундан кунга янада ошиб бормоқда. Бу шундай бир катта рақамки, уни тўла даражада англаб олиш ҳам қийин. Шуни айтиш зарурки, бундай имкониятлар ҳамма давлатларга ҳам хос эмас. Демак, техникавий жиҳатдан қудратли бўлган давлатлар кучли ахборот технологияларига эга. Шунинг эвазига улар ўзлари ишлаб чиққан ахборотни тарқатиш йўли билан бошқа мамлакатлар устидан олдин ғоявий, кейин эса сиёсий, иқтисодий ва маданий ҳукмронлик қилишга ҳаракат қилмоқда. Бундай давлатлар сирасига энг аввало ривожланган мамлакатлар киради. Мазкур мамлакатларнинг ахборот манбалари сифатида биринчи ўринда давлат ахборот марказлари ва миллий ОАВ хизмат қилади. Ахборий ҳукмронликнинг мақсади битта – ахборот тарқатадиган мамлакатнинг мафкурасини бошқа давлатлар ва халқлар ўртасида кенг тарқатиш ва тарғиб қилиш. Лекин бундай вазифа борлиги ҳақида улар очиқ ойдин айтмайди, аксинча, уни ҳар хил йўллар билан яширади. Масалан, инсон ҳуқуқлари ёки демократик андозалар ниқоби остида ва ҳоказо. “Биринчи даражали” ва “ривожланмаган” давлатлар ҳақидаги афсонанинг яратилиш эҳтимолини мавжудлиги. “Биринчи даражали” ва “ривожланмаган” давлат ҳақидаги афсоналар аслида бир неча асрлик тарихга эга. Аммо сайёрамиз мамлакатларини бундай тоифаларга бўлиш учун асос йўқ. Иқтисодий, илмий ва техникавий жиҳатлардан ривожланган мамлакатлар аҳолиси яхши яшайди деган гапнинг ўзи унча ҳам тўғри эмас. “Яхши яшаш” нима дегани? Моддий бойлик етарлигими? Унда нега аҳолиси энг узоқ умр кўрадиган Япония бир неча ўн йилликлар давомида дунё

www.arxiv.uz мамлакатлари ичида ўз жонига қасд қилувчи фуқаролар сони жиҳатидан дунёда биринчи ўринда туради? Нега Самарқанд ва Бухоро тўйларини кўрган француз ва немислар бизнинг урф-одатларимизга ҳавас билан қарайдилар ва “сизларга Европа маданияти керак эмас экан” деган фикрларни билдирадилар? Бу АҚШ профессори Самюэль Хантингтон айтган маданиятлар (цивилизациялар) тўқнашуви эмас, аксинча, улар турфа хиллиги, колаверса, сиртқи диалогидир. ОАВ ахборот–психологик урушни олиб бориш воситаси сифатида. Афсуски, айрим ОАВ бугунги кунда шундай воситага айланганлар. Ушбу урушда ОАВнинг ўрни ва ролини аниқлаш учун энг аввало ахборий- психологик урушни маъносини англаб олишимиз зарур. “Ахборот уруши” сўзларининг асосчиси физик-олим Томас Рон ҳисобланади, 1976 йилда у ахборотни харбий кучларнинг энг заиф буғини деб таърифлаб, ушбу масалага барча давлат миқёсидаги масъул кишиларни эътиборини қаратди. Шундан бери мазкур сўзларнинг аҳамияти кундан кунга кучайиб келмоқда. Бевосита ахборот уруши таърифига келганда биз бир китобдан иқтибос келтирмоқчимиз: “Ахборот уруши деб, ижтимоий, сиёсий, этник ва бошқа тизимларнинг моддий ютуққа эга бўлиш мақсадида бир бирига очиқ ва яширин мақсадли ахборий таъсирларга айтилади. Шу билан бир қаторда ахборот урушини деб янада рақиб устидан ахборий ҳукмронликка эришиш ва шунинг эвазига унга моддий, мафкуравий ёки бошкача зарар етказиш учун давлатнинг харбий кучлари, хукумати ҳамда хусусий ташкилотлари томонидан амалга ошириладиган табдирлар ва операциялар мажмуасига айтилади” ( Манойло А.В., Петренко А.И., Фролов Д.Б. Государственная информационная политика в условиях информационно-психологической войны. 2 - нашр. М.: Горячая линия – Телеком. 2 006, 203 б. ). Турли ОАВ (телевидение, радио, даврий матбуот)нинг ўзига хос психологик таъсири. Ҳар бир ОАВ аудиторияга ўзига хос таъсир этиш кучига эга. Интернетгача уларнинг ичида энг самаралиси телевидение эди, чунки у томошабинга уч йўл билан ахборот етказади: тасвир, овоз ва мантиқ.

www.arxiv.uz Шунинг учун телевидение оммавий равишда тарқалганидан кейин беш-ўн йил ичида беш юз йиллик тарихга эга бўлган матбуотдан узиб кетди. Радиога ҳам катта кучга эга, чунки у икки канал орқали таъсир кўрсатади, овоз ва мантиқ. Унинг афзаллиги – жонли овоз ёрдамида аудитория билан мулоқот қилиш, бундай усул ахборот манбаи билан тингловчи ўртасидаги масофани йўқотади. Инсон овози, уни юракдан чиқиши, ундаги ҳаяжон ва самимийлик радионинг имкониятини кескин оширади. Матбуотнинг ўқувчи билан мулоқот йўли эса асосан мантиқий исботдан иборат, бундай таъсирга маълум миқдорда тасвир ҳам қўшилади: газетадаги расмлар, ранг, сарлавҳалар кўринишлари. Психологик таъсир технологияси. Юқори технология ва оммавий коммуникация. Психологик таъсир инсон ахборотни қабул қилиш йўллари билан боғлиқ: кўриш, эшитиш, таъмини билиш, ҳидини сезиш, қўл билан тегиш, фикрлаш ва х.қ. Ахборот хавфсизлиги масаласига келганда психологик таъсир кўпроқ ОАВ ёрдамида амалга оширилади, шунинг учун улар мутахассислар томонидан тинмасдан мукаммаллаштирилмоқда. Натижада ривожланган мамлакатлар матбуот, радио ва телевидениенинг барча имкониятларини ўзида мужассамлаштирган интернетдек юқори технологияга эга бўлдилар. Интернет оммавий коммуникация таъсирини энг баланд поғонага кўтарди. Сайтга жойлаштирилган маълумот бирдан бутун дунё бўйича тарқалиб кетади. Унинг адади (тиражи) эса чексиз. ОАВнинг роли интернетгача ҳам кучли бўлган, энди эса уларнинг таъсири тасаввур қилиб бўлмайдиган даражага етди. ОАВдан ташқари интернет реклама, маълумотлар етказиш, электрон почта хизматларини ҳам бажаради. Энг қулайи шундаки, интернетдаги маълумот жуда кўп, у арзон ва ўта тезкор. Интернетнинг пайдо бўлиши ва интернет журналистикасининг такомили. Интернетни кўп мутахассислар ҳарбийларнинг иҳтироси деб айтади. Аслида эса дастлабки босқичда уни АҚШдаги тўртта университет кашф этди. Мазкур университетлар компьютерларини бир тизимга

www.arxiv.uz бирлаштириб, ўзаро кутубхоналаридан фойдалана бошладилар. Пентагон эса бундан тез хабар топди. Ва иҳтиронинг имкониятларини ўрганиб, ундан ҳарбий қумондонликни такомиллаштириш мақсадида олимларни жалб этиб, уларга барча шароитларни яратиб, арпанетни (интернетнинг биринчи номи) ўз мақсадларига йўналтирди. Узоққа бормай ундан журналистлар ҳам фойдалана бошлади. Натижада интернет журналистикаси пайдо бўлди. Интернет журналистикаси – катта ва муҳим мавзу, уни маърузанинг бир қисмида очиб беришнинг иложи йўқ (Қаралсин: Калмыков А.А., Коханова Л.А. Интернет-журналистика. М.: ЮНИТИ–ДАНА, 2005 ). Шунинг учун биз фақат унинг ижобий ва салбий томонларини айтиб ўтамиз. Интернетнинг қулайликлари: арзон, тезкор, техник жиҳатдан материалларни жойлаштириш қийин эмас, маълумотларни катта ҳажмда ўрнатиш мумкин, уларни турли тилларга угириш осон, ахборот чегара ва масофани билмайди ва х.к. Салбий оқибатлари: хоҳлаган одам истаган ахбороти билан виртуал майдонга тўсиқсиз кириб келиши, назорат йўқлиги ва шу туфайли террористик ҳамда порнографик маълумотлар ўта кўплиги, космополитик ғоялар ҳамда “универсал маданият” кенг тарқалиши, давлат роли пасайиши, тармоқ ёрдамида демократик фундаментализм ривожланиши ва бошқ. Н ейролингвистик дастурлаш ва доимий, узлуксиз эфирга узатиладиган телевизион хабарлар натижасида турли миллат ва халқлар онгига таъсирнинг ўсиши. Нейролингвистик дастурлашни айрим мутахассислар (масалан, Г.Г.Почепцов) томонидан унга ҳеч нарсани қарши қуйиб бўлмайдиган шприц таъсирига қиёслайдилар. Бундай ўхшатишда маълум бир ҳақиқат бор. Агар бирор-бир ғояни, у ёлғон бўлса ҳам, ОАВ ҳаддан ташкари кўп ва турли шаклларда такрорлаверса, аудитория (гарчи у ушбу ғояга дастлабки босқичда ишонмаган бўлсада) бориб-бориб кейинча унга ишонадиган бўлади. Ҳар хил услубларда, барча ОАВда маълум бир фикрни такрорлаш одамнинг остки онгига таъсир этади ва у ушбу фикрга ишонайдиган бўлади. Мазкур жараённи мутахассислар нейролингвистик дастурлаш деб атайди.

www.arxiv.uz Агар радио, телевидение ва матбуотда айрим давлат, гуруҳ ёки шахс ҳақида қайта-қайта бирор-бир нотўғри баҳо такрорланаверса, турли мамлакатлардаги ҳалқлар, ҳар хил миллатлар унга ишонадилар. Нейролингвистик дастурлаш учун энг қулай ОАВ телевидениедир, чунки у аудиторияга бир пайтни ўзида учта канал орқали ўз таъсирини ўтказади. АҚШ коммуникативистлари телевидениени хатто транквилизаторга ҳам ўхшатадилар. “Маданий босқич” ва “инсон ҳуқуқ”лари экспансияси тушунчасининг моҳияти ва унинг пайдо бўлиш шакллари. “Маданий босқич” ва “инсон ҳуқуқ”лари ғоялари Ғарбда пайдо бўлиб, Ғарб мамлакатлари томонидан бутун дунё буйича тарқатилмоқда. Бу эса жуда мураккаб ва, энг муҳими, самарасиз жараён. Катта муҳокамаларга сабабчи бўлган Самюэль Хантингтоннинг “Маданиятлар тўқнашуви” деб номланган мақоласини ўқимаган сиёсатшунос бўлмаса керак. Афсуски, ўзбек тилига таржима қилинганда, мақоланинг энг муҳим парчаси тушиб қолган. Ушбу бўшликни тўлдиришга ҳаракат қиламиз: “Турли жамиятларнинг маданий қадриятларини ўрганишга бағишланган юзта асарни қиёсий усулда ўрганиб чиққан бир муаллиф (Harry C. Triandis назарда тутилмоқда – Ф.М.) ўз обзорида шундай хулосага келганки, “ғарб жамиятида энг эъзозланаётган қадриятлар дунёнинг қолган қисмида энг паст аҳамиятга эга экан”. Сиёсий жиҳатдан ушбу қарама-қаршилик АҚШ ва бошқа ғарбий давлатлар томонидан бошқа халқларни демократия ва инсон ҳуқуқларига тегишли ғарбона ғояларни қабул қилишга мажбурлаш самарасиз эканлигини кўрсатмоқда. Замонавий демократик тузум Ғарбда пайдо бўлди. Ноғарбий давлатлар томонидан эса бундай тузум ғарбона колониализм ёки мажбурлаш хосили деб қабул қилинади” (“Экономическое обозрение”, 1998, январь, 74 б.). Херри Триандис обзоридаги ғоялар “Нью-Йорк Таймс” газетасида 1990 йил 25 декабрь куни 41 бетда ҳам чоп этилди. Замонавий илмда бундай ҳаракатлар “демократик фундаментализм” деб ном олди.

www.arxiv.uz Янгилик, унинг кўриниши ва шакллари. Чегараланмаган журналистика; янгиликларни тиклаш йўллари, фактларни тартиблаш ва таҳлил этиш, янгиликлар блокининг тартиби. Янгиликларнинг кўринишлари ҳар хил бўлади: воқеа, ходиса, рақам, фамилия, лавозимлар, жойлар номлари акс эттирилган хабар, лавҳа, репортаж, маълумотномалар ва х.к. Бугунги кунга келиб янгиликларни етказиш усуллари ғоявий курашнинг катта бир йўналишига айланиб қолди. Ушбу соҳада эса нафақат журналистлар, улар билан бир қаторда сиёсатшунослар, политтехнологлар, иқтисодчилар, психологлар, қисқаси, оммавий ахборотни оммага етказадиган барча мутахассислар устаси фаранг бўлиб кетганлар. Уларнинг маҳорати шу қадар ривожланиб кетдики, янгиликдан, унинг мазмунидан қатъий назар, қандай хулоса чиқариш керак бўлса, шундай тарзда у аудиторияга етказилади. Фактларни эса керакли тартибда тизимлаштириш қийин эмас, уларнинг кетма-кетлигининг ўзи аудиторияга керакли маълумотни беради ва ахборот етказувчи учун зарур бўлган дунёқарашни шакллантиради. Ахборот урушини аниқлаш. Ахборот уруши таркиби: психологик, электрон ва дезинформацион; ахборот ҳужуми ва унинг турлари (тўғридан-тўғри, айланма), ахборот тизимининг ишдан чиқиши. Ахборот уруши таърифини биз юқорида келтирган эдик. Ушбу фикрни давом эттирамиз. Ахборот урушининг хусусиятлари қуйидагилардан иборат. Биринчидан, ахборот қуролини ишлаб чиқиш унча ҳам қиммат эмас ва бу ишни турли соҳалар мутахассислари бажариши мумкин. Иккинчидан, чегараларнинг нисбийлиги: давлатлар, қонуний ва ноқонуний ҳаракатлар, ҳарбий ва ноҳарбий жанглар ўртасида ва х.к. Учинчидан, ҳужумнинг олдини олиш ноиложлиги. Тўртинчидан, зарарни хисоблаб чиқиш мураккаблиги. Бешинчидан, ҳарбий блоклар, бирлашмалар тузиш қийинлиги ва ҳ.к. Ахборот қуроли, унинг ўзига хослиги, замонавий дунёда уни қўллаш имконияти ва кўлами. Ахборот қуролининг кенг ва тор маънолари бор. Кенг маънода ахборот қуроли деб рақибни керакли йўналишда

www.arxiv.uz фикрлашга ундайдиган, унинг нуқтаи назарини ўзгартиришга қодир бўлган ва керакли ахборот ёрдамида амалга ошириладиган ҳаракатларга айтилади. Тор маънода ахборот қуроли деб ракибнинг ахборот захиралари устидан назоратни таъминлайдиган ва унинг телекоммуникациялари тизимиларига зарар етказа оладиган техникавий усуллар ва технологияларга айтилади. Демак, ахборот қуроли – бу рақибнинг ахборот ва бошқарув тизимларига таъсир этувчи махсус мослама ва воситалар. Табиийки, ахборот технологиялари ривожланган мамлакатлар томонидан бундай қуролдан фойдаланиш имкониятлари жуда кенг. Ахборий қарама-қаршиликнинг мақсади, восита ва шакллари, уни назорат этиш, жамиятнинг умумий ҳолатига келтирадиган психологик зарарлари. Ахборий қарама-қаршиликнинг мақсади – дунёвий (глобал) ахборот майдонида миллий манфаатлар химоясини таъминлаш. Мазкур масқадга эришиш эса турли мамлакатлар томонидан турлича амалга оширилади: технологик кучли давлатлар ҳукмронлик қилишга интилади, ривожланаётган давлатлар эса ўзини ҳимоялашга ҳаракат қилади. Иккала томон ҳам ўзига қулай келадиган усуллардан фойдаланади. Аммо шуни ҳам айтиш керакки, технологик жиҳатдан кучли давлатнинг ахборий хужуми бошқа мамлакатлар аҳолисига катта психологик зарар етказади. Чунки бундай урушни тўхтатайдиган ва агрессор-давлатга нисбатан чора кўриш учун имконият яратадиган ҳалқаро меъёрий хужжат йўқ. Ривожланган мамлакатлар ушбу вазиятдан кенг фойдаланмоқдалар. Оммавий коммуникация – хориж ОАВда ахборот экспансиясидан ҳимояланиш, фикрлаш ва ўзини тутиш воситаси сифатида. Хорижий ОАВ экспансиясидан ҳимояланиш учун энг қулай чоралардан бири – маҳаллий ОАВ. Ўзбекистон шароитида бунинг учун миллий газета, радио ва телевидениемизнинг имкониятлари бор, фақат улардан самарали фойдаланишимиз зарур. Бунинг учун бош омил ва мустаҳкам фундамент – миллий истиқлол ғоясидир.

www.arxiv.uz ОАВ доирасида халқаро корпорация; дунё ҳамжамияти ва айрим давлатларда жамоатчилик фикрини шакллантириш механизми сифатидаги ўрни. ОАВ соҳасида бевосита ҳалқаро корпорациялар кам ва улар дунё бўйича ахборот тарқатиш жараёнига катта таъсир кўрсатолмайдилар. Бундай ОАВ сифатида биз Си-эн-эн ва Би-би-си, Евроньюс ва ТВ–5, Ассошиэйтэд Пресс ва Франс Пресс, Рейтер ва ИТАР- ТАСС, Америка овози ва Дойче Веллеларни тилга олишимиз ўринлироқ бўларди. Ушбу ахборот манбалари АҚШ, Буюк Британия, Франция, Германия ва Россияларга тегишли бўлиб, улар нафақат юқори тезлик ва катта хажмда, шу билан бир қаторда турли тилларда маълумотларни тарқатадилар. Масалан, Би-би-си телерадиокорпорациясининг ўзбек тилидаги сайти, Америка овози радиостанциясининг эса ўзбек тилидаги бўлими бор. Биз улар Ўзбекистон ҳақида тарқатадиган материалларга бефарқ бўла олмаймиз. Хориж матбуоти, телевидение, радио ва Интернетнинг асосий қадриятлари. Хориж ОАВнинг аҳолига таъсир кўрсатиш йўли, шакл ва услублари. Табиийки, бундай ахборот манбалари, энг аввало, иқтисодий жиҳатлардан бақувват давлатлар томонидан уларга хос ва мос бўлган қадриятларни, жумладан, ғарбий кўринишдаги “демократия стандартлари”ни тарқатади. Бу ҳақда биз қисман юқорида айтиб ўтдик. Бунинг сабаби нимада, деб ўзимизга савол берсак, жавоб қуйидагича бўлиши мумкин. Гап шундаки, ҳар бир ҳалқ ёки миллат тарихий ривожланиб ва шаклланиб келган ва ушбу кўп асрлик жараённинг ўзи қайси бир яшаш усули тўғри ёки нотўғри эканлигини исботлаб берган. Агар устига устак у ёки бу халққа мана бундай яшанглар, бу тўғри бўлади деб, уни шунга мажбурласа, албатта, бундай зўравонлик, жумладан, “демократик фундаментализм” кўпчилик томонидан қабул қилинмайди. Агар хорижий ОАВ ёки ташкилотлар Ўзбекистон худудида умуминсоний қадриятларни тарқатишга ёрдамлашса, улар ўзбекистонликлар томонидан яхши қабул қилинади. Бунга мисол сифатида мамлакатимизда кўп йилдан бери фаолият кўрсатадиган Конрад Аденауэр ёки Фридрих Эберт жамғармаларини айтиш мумкин.

www.arxiv.uz Жамоа руҳияти ва унинг ўзига хос хусусиятлари. Ахборот манипуляцияси, унинг мақсад ва вазифалари, қоида, усул ва шакллари. Жамоатчилик фикрига таъсир этувчи ахборотнинг ижтимоий феномени. Оммавий аудиторияга психологик таъсирнинг усул ва шакллари. Алоҳида бир одамнинг руҳияти жамоа руҳиятига тенг эмас, албатта. Энг қизиғи шундаки, жамоа руҳиятида онгсизлик даражаси баландроқ. “Ум хорошо, два лучше (бир ақл яхши, икки ақл янада яхши)” деган рус мақоли ОАВ хабарларини оммавий қабул қилинишига тўғри келмайди. Оммавий таассуротда ОАВ томонидан айтилган гапларга бирдан ишониш, ваҳимага тушиш, салбий информацияга кўпроқ берилиш кайфиятлари анча кучли. Буни Карл Юнг “жамоавий онгсизлик” (“коллективное бессознательное”) деб таърифлаган ва бугунги кунда ушбу психологик категорияни топиб, уни исботлаб берилгани Юнгнинг буюк кашфиети деб ҳисобланади. Ахборот манипуляциясига келганда, айтиш керакки. ушбу муаммо буйича анчагина китоблар чоп этилган ва улар билан танишиш фойдадан ҳоли бўлмайди. Биз эса манипуляциянинг айрим кам тилга олинадиган турларини айтиш билан чегараланамиз. Булар: абстракт, тушунарсиз фикрлаш; манба томонидан ахборотни фақат унинг фойдасига бўлган қисмини етказиш; реал фактларни хомаки, нореал хулосалар билан якунлаш; ўз вақтида жавоб бермасдан долзарб муаммони “совутиш” ва ҳ.к. Ахборотдан фойдаланиш маданияти тушунчаси, тузилиши ва моҳияти. Ахборотдан фойдаланиш маданияти ҳеч қачон ўзидан ўзи келмайди, бундай маданият бир қатор омилларга боғлиқ. Биринчидан, ахборот истеъмолчилари юксак шахсий маданиятга эга бўлишлари лозим. Иккинчидан, ОАВ ва бошқа манбалардан келаётган маълумотни мағзини чақиб, унинг муаллифларини мақсадларини англаб олиш керак. Учинчидан, касбий ўсиш ва шахсий дунёқарашни ривожлатирадиган маълумотларни олиб, кераксиз ахборотни тез эсдан чиқариш зарур ва ҳ.к.

www.arxiv.uz АДАБИЁТЛАР: 1. Каримов И.А .Ўзбек халқи ҳеч қачон, ҳеч кимга қарам бўлмайди.13-жилд- Т.:Ўзбекистон.2005. 2. Концепция виртуальн ы х миров и научное познание.-СПб.:РХГИ,2000. 3. Новая технократическая волна на Западе.-М.:Прогресс, 1986. 4. Сиберт Ф.С., Питерсон Т.,Шрамм У. Чет еры теории прессы.-М.:1998. 5. Харрис Дж. Психология массовых коммуникаций.-М.: 2001. 6. Чазов А.В. Ценности как фактор формирования поитических предпочтей.Политический анализ.-СПб.: 2000.

Похожие

Ахборот ва жамият тараққиёти

“Очиқ ахборот тизимларида ахборот-психологик хавфсизлик”курснинг предмети ва мақсади

Очиқ ахборот тизимларида ахборот – психологик хавфсизлик фанига кириш

Жамоатчилик фикри ва ахборот хавфсизлиги

Глобаллашув, миллий маънавият ва ахборот тизимлари