Ахборот ва жамият тараққиёти - Психология - Рефераты

Ахборот ва жамият тараққиёти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

59 KB

www.arxiv.uz Режа: 1.Информацион жараёнлар: асосий тушунчалар талқини. 2. Ахборотлашув ва жамият ривожи. 3.Ахборот истеъмоли маданиятини шакллантириш- долзарб вазифа.

www.arxiv.uz Ахборот (лотинча “informatio”-тушунтирмоқ, баён этмоқ )замонавий фан ва сиёсатнинг асосий тушунчаларидан бири; дастлаб кишилар томонидан оғзаки, кейинроқ ёзма ёки бошқа шакллар узатилган маълумот,ХХ асрнинг ўрталаридан бошлаб инсонлараро, инсон-автомат, автомат-автомат ўртасидаги маълумот ҳамда ҳайвонлар ва ўсимликлардаги сигнал алмашинуви, ҳужайрадаги ҳужайрага муайян белгиларнинг узатилиши ва шу кабиларни англата бошлаган. Ижтимоий ҳаётга татбиқан ахборот – кишилар,предметлар, фактлар, ҳодисалар, жараёнлар ва шу кабилар ҳақидаги маълумот (маълумотлар мажмуи) ни англатади. Ахборотлаштириш - ахборот ресурсларини шакллантириш ва улардан фойдаланиш ҳисобига фуқаролар, давлат ҳокимияти ва ўзини-ўзи бошқариш органлари, ташкилотлар ва жамоат бирлашмаларининг ахборот сохасидаги эхтиёжаларини қондириш, ҳуқуқларини рўёбга чиқариш мақсадида оптимал шароитларни яратиш учун ташкил этиладиган ижтимоий- иқтисодий ва илмий техник жараёнлар мажмуи. Информацион жараёнлар - ахборотни қидириш, йиғиш, қайта ишлаш, тўплаш, сақлаш ва тарқатиш жараёни. Ахборот тизими (информацион сестима) – информацион жараёнларни амалга оширувчи тартибга солинган ҳужжатлар ҳамда ахборот технологиялари мажмуидир. Ахборот ресурслари –муайян (кутубхона, архив, фонд, маълумотлар банки каби) ахборот тизимларидаги алоҳида хужжатлар ва ҳужжатлар мажмуидир. Ижтимоий-сиёсий ахборот - ижтимоий ва сиёсий ҳаёт борасида жамият аъзолари , ижтимоий гуруҳлар, сиёсий ташкилотлар ўртасида алмашинув предмети ҳисобланган ва улар ўз фаолиятида фойдаланадиган билимлар, маълумотлар ва хабарлар мажмуидир.

www.arxiv.uz Ижтимоий –сиёсий ахборотлар инсонлар ўртасидаги алоқалар, сиёсий жараёнлар, жамиятни бошқариш, илмий, ўқув ва тарбиявий ишларни ташкил этиш, тарғибот ва ташвиқотни амалга оширишда тобора муҳим ва устувор аҳамият касб этмоқда. Тўлалиги, асосланганлиги ва ишончлиги муҳим аҳамият касб этадиган ижтимоий-сиёсий ахборотларни ишлаб чиқишда фан, уларни тарқатишда ОАВ муҳим роль ўйнайди. Ахборот маданияти техник–технологик ва ижтимоий-маданий жиҳатларга эга. Технек-технологик жиҳатдан ахборот маданияти ахборотни олиш, қайта ишлаш, сақлаш ва етказиб беришга хизмат қиладиган техник –ахборот воситалари ва улардан оқилона фойдаланиш усуллари ҳақидаги билимлар тизимини англатади. Ижтимоий – маданий маънода ахборот маданияти инсоннинг муайян манавий- ахлоқий, сиёсий, ҳуқуқий ва эстетик қадриятларни ўзлаштирган ҳолда ахборот майдонида ҳаётий фолият кўрсатишини англатади. Ахборот исътимоли маданияти (ЎзАУ татқииқотчиси У.Қўшаев томонидан илмий муомалага киритилган тушунча) Ахборот дунёсидан ижтимоий тараққиётга хизмат қилувчи маълумотларни саралаб олиш борасидаги билимлар, қобилият ва малакани ўзида ифода этади. Ахборотлашган жамият – кишилик жамияти ривожланишининг ҳозирги босқичида шаклланаётган ва ижтимоий ҳаётнинг барча сохаларида ахборот ҳамда информатикадан оқилона фойдаланишга асосланган сифатий ҳолатини тавсифловчи тушунча. Ахборотлашган жамият назарияси асосчилари ижтимоий ривожланишни “ босқичлар алмашинуви” нуқтаи назаридан қараган ҳолда, унинг шаклланишини қишлоқ хўжалиги, саноат ва хизматлар

www.arxiv.uz иқтисодиётидан кейин пайдо бўлган иқтисодиётнинг тўртинчи –“ахборот сектори” юзага келиши билан боғлиқ. Уларнинг фикрига кўра, индустриал жамиятнинг асоси бўлган капитал ва меҳнат ахборотлашган жамиятда ўз ўрнини ахборот ва билимга бўшатиб беради. Ахборотлашув жараёни жамиятдаги иқтисодий ҳамда ижтимоий – маданий ўзгаришларга жиддий таъсир кўрсатади. Ғарб социологлари фикрига кўра, ахборотлашган жамият техника сохасида- ишлаб чиқариш, иқтисодиёт, таълим ва маиший ҳаётга ахборот технологияларининг кенг жорий этилиши; иқтисодий ҳаётда- ахборотнинг товарга айланиши; ижтимоий ҳаётда – ахборот турмуш, ҳаёт даражаси ўзгаришининг асосий омилига айланиши; сиёсий соҳада – кенг миқиёсда фикр алмашишга замин яратувчи хилма-хил ахборотларни эркин олишга йўл очилиши; маданий соҳада- ахборот алмашинуви давр эхтиёжларига жавоб берадиган нормалар ва қадриятларнинг шаклланиши билан характерланади. Айни пайтда ахборотлашган жамият: -уйда ишлашнинг кенгайишига, транспорт харакатининг камайишига ва бунинг оқибатида табиатга тушадиган “юк” нинг кескин қисқаришига олиб келади; -иш кунининг қисқариши одамларнинг уйда кўпроқ бўлишига ва оилавий муҳитнинг барқарор бўлишига замин яратади. -кейинги юз йилликларда кишилар шаҳар яшаш ва ишлаш учун энг қулай макон, деган хулосага келдилар.Ахборотлашув жараёни эса, қишлоқдан туриб хам бутун олам билан мулоқот қилиш, энг обрўли ташкилотларда ишлаш, шахар ахолиси бахраманд бўлаётган маданият ютуқларини истифода этиш имкониятини яратади.Бу эса ўз навбатида

www.arxiv.uz нисбатан тинч ва осуда бўлган, табиатга яқин қишлоқларга қайтиш ёки у ерда доимий қолиш учун замин яратади; -масофавий таълим билим олишнинг энг қулай шаклига айланиши баробарида, аҳолининг кенг қатламлари учун ҳатто энг элитар олий ўқув юртлари эшикларининг очилишига замин яратади. Содда қилиб айтганда, маълумотлилик кўп даражада ирсоннинг хохиш-иродасига боғлик бўлади. Айни пайтда, ахборотлашув жараёни бир қатор муаммоларни хам келтириб чиқаради. “Юмшоқ эротика ” дан тортиб “очиқ порнография”гача бўлган ходисалар билан боғлиқ муаммолар ана шулар жумласидандир.Бундай ҳолатларнинг олдини тўла-тўкис олиб бўлмайди.Зеро, ахборот тармоқларнинг узилишларсиз ишлаши унинг муҳим сифатий белгиси ҳисобланади ва бу жараён доимий такомиллашуви бошдан кечирмоқда.Демак,юқоридаги каби “муаммолар” йулига канчалик тўсиқ қўйилмасин доимо уларни “айланиб” ўтиш имконияти мавжуд бўлади. Яна бир муаммо муаллифлик ҳамда интеллектуал мулк ҳуқуқининг бузилиши билан боғлиқ.Шундай экан, ахборот тармоғида кўпчилик кўра олмайдиган ҳудудлар юзага келиши табиий. Бугунги кунда компаниялар ўз ахборотларини ҳимоя қилиш ва рухсат этилмаган киришларининг олдини олиш учун катта маблағлар сарфланаётгани ҳам шундан. Шу билан муайян ахборотларни яширишдан тортиб, уни ноқонуний равишда эълон қилишгача бўладиган суистеъмолликлар хам келиб чиқиши мумкин. Ахборот турли ижтимоий қатламлар, профессионал ва миллий гуруҳлар вакилларига ҳар-хил таъсир қилиши мумкин. Бу энг аввало, ахборот манбалари миқдори ўртасидаги фарқли намоён бўлади. Масалан,

www.arxiv.uz айрим одамларда ахборот манбаи минимал ( телевидение, радио), айримларда эса кенг ( интернет, янги телекомуникациялар тизими) бўлиши мумкин. Мутахасислар фикрига кўра, бугунги кунда жамиятда айнан ахборотни олиш,унга йўл топиш сохасида кескин бўлиниш, табақалашув содир бўлмоқда. Ёшлар ўзининг харакатчилиги ва янгиликка интилувчанлиги ҳамда бўш вақт ресурсига эгалиги туфайли юқори даражада комуникатив фаоллик кўрсатишади.Бошқа гурухларда эса, нисбатан пассивлик кузатилади.Уларга хос бундай хусусиятлар салбий таъсирга оқибатларни ҳам юзага келтириб чиқариши мумкин.Бу биринчи гуруҳ учун тобора фаоллашаётган агрессив сиёсий таъсирга берилиб кетиш хавфининг мавжудлигида, иккинчи гуруҳнинг эса, позитив мазмунга эга ахборотлар таъсиридан ташқарида қолиши билан белгиланади. 3. Иқтисодий, сиёсий, маданий-маърифий ва бошқа сохалардаги ахборотлар таъсирлашуви ижтимоий ҳаётнинг мазмунан бойиши, такомилашувининг муҳим омили ҳисобланади.Шу нуқтаи назардан қараганда, бугунги кунда ахборот алмашинуви инсоният тараққиётининг муҳим шартига айланди дейиш мумкин. Ўз даврида оғзаки нутқнинг пайдо бўлиши билан ахборот узатиш имкониятлари кенгайган бўлса, ёзма нутқ ривожи бу борада ўзига хос янги босқични бошлаб берган эди.Ҳозирги фан-техника тараққиёти , интеграция ва глобаллашув шароитида эса ахборот маконида туб сифатй ҳолат кечмоқда .Эндиликда , ахборот узатиш нафақат хилма-хил (радио, теливединие, матбуот, телефон, факс, почта, Интернет ва бошқа. ) шакллари, балки, ўта тезкорлиги билан ҳамжамият тараққиётининг олдинги даврлардагидан фарқ қилади.Бундай шароитда, ахборот истеъмоли жараёнида ҳам янги тенденциялар кузатилмоқда.

www.arxiv.uz “Кимки ахборотга эга бўлса, у дунёга эгалик қилади” деган фикрнинг пайддо бўлишига ҳам ахборотнинг юқоридаги хусусиятлари сабаб бўлган. Ижтимоий макон-бу, айни вақтда макони хамдир.Глобаллашув шароитида ахборот хажмининг катталиги, уларнинг замонавий тезкор воситалар орқали тарқатилаётгани ахборот сохасининг ижтимоий маконнинг бошқа шаклларидан тупдан фарқ қилишини таъминламоқда.Хусусан , замонавий оммавий ахборот воситалари (айниқса, Интернет тизими) орқали тарқатилаётган хабар ва маълумотларга турли сиёсий тақиқлар, давлат чегаралари тўсиқ бўла олмайди. Ахборот истеъмоли ижтимоий, маънавий эхтиёжларни қондиришга қаратилган ходисадир.Ахборот истеъмолининг хизматлар истеъмолининг ўзига хос шакли ҳисобланади.Маълумки, ҳар қандай хизматни истеъмол қилишдан аввал унинг сифати, нархи, фойдаси, қулайлиги ва бошқа шу каби хусусиятларига эътибор берилади. Бу жараёнда, истеъмол қилинаётган хизматнинг таълаб –таклиф хусусиятлари ҳам инобатга олинади.Масалан, таклифи камайиб кетган хизматларнинг истеъмол даражаси юқори бўлиб, уларга талаб кучаяди.Мазкўр хусусиятлар ахборот истеъмоли жараёнига ҳам хосдир.Бироқ, маънавий неъмат бўлган ахборотни истеъмол қилиш ўзига хос томонлари билан ҳам ажралиб туришини таъкидлаш жоиз.Хусусан, ахборот конкрет шахс, ижтимоий гуруҳ, миллат, жамият ва давлат томонидан истеъмол қилинади-ки, мазкур даражаларда истеъмол жараёнлари бир-биридан фарқ қилади.Масалан, бирон шахс учун қизиқарли бўлган маълумот, муайян ижтимоий қатлам ёки гуруҳ учун аҳамиятсиз бўлиши мумкин.Шунингдек, ахборот макон ва замон хусусиятларига ҳам эга.Чунончи, Ғарбда ўта оммабоп бўлган ахборотлар, Шарқ халқлари томонидан кам истеъмол қилиниши мумкин.Бундан ташқари, маълум бир тарихий даврда катта қизиқиш билан кутиб олинган маълумотлар, вақт ўтиши билан одатий ҳолга айланиши ва ижтимоий ҳаётда бу тарзда инъикос этмаслиги мумкин.

www.arxiv.uz Ахборот истеъмоли, ким томонидан истеъмол қилинишидан қатъи назар, қабул қилиш, тушуниш, талқин этиш каби бир-бири билан узвий боғлиқ бўлган босқичларда амалга ошади. Бугунги кунда, ахборот истеъмоли жараёни ҳам ўзига хос маданиятни тақозо этмоқда-ки, маданиятнинг бундай инсоният маънавий маданиятининг таркибий қисмига айланиши зарур. Ахборот истеъмоли маданияти глобаллашув жараёнларининнг характерли хусусиятларидан бири бўлган, Интернет тармоғи жадал ривожланиб бораётган ҳозирги шароитда, айниқса, муҳим аҳамият касб этади. Шунинг учун, ҳозирги давр кишиси олдида ахборот танлаш имконияти шу қадар юқори-ки, унинг талабини қондира олмайдиган маълумотлар бир зумда қимматини йўқотиши аниқ.Шу нуқтаи назардан қараганда, ҳозирги даврда ахборот истеъмоли аввалгиларидан тубдан фарқ қилади. Шубхасиз, зарур ахборотларга эга бўлишга интилиш – давр талаби.Бироқ,бугунги кунда, шахс,ижтимоий гуруҳ, миллат, жамият ва давлатнинг ўзи ҳақида ахборотларни тарқатиш ҳам муҳим аҳамият касб этади.Бунинг икки асосий жиҳати мавжуд. Биринчидан, масалан, Интернет тармоғи имкониятлари кенгайиб бораётган ҳозирги даврда, улардан мамлакатимизнинг жаҳонҳамжамиятида тутган ўрнини мустаҳкамлашда кенг фойдаланиш зарур.Чунки, жаҳонга танилиш учун нафақат реал дунёда, балки, ахборот дунёси (виртуал олам) да ҳам харакатлар олиб бориш зарур. Республикамиз Президенти И.А.Каримов таъкидлаганларидек, “бу борада ишни тўғри ташкил этиш учун Интернет тизимдан самарали ва оқилона фойдаланиш, уни ўзимизнинг маълумотлар билан тўлдириш керак... бизнинг заиф томонимиз шундаки, Интернетда Ўзбекистон билан боғлиқ маълумотлар жуда кам. Нега деганда, бизда бу жараённинг техникаси ва технологияси талаб даражасида эмас.Миллий қадриятларимиз,

www.arxiv.uz тарих ва меросимиз, бугунги фан, санъат ва адабиётимизнинг энг яхши намуналарини Интернетга киритиш дастури ишлаб чиқилмаган ”.Иккинчи муҳим жихат шундаки, юртимиз ҳаётига доир айрим нохолис, тор доирадаги манфаатлардан келиб чиқиб тарқатилаётган маълумотларга жавобан ахборотларни глобал миқёсда тарғиб- ташвиқ этиш ташқи ахборот хуружларига қарши ўзига хос қалқон вазифасини бажаради.Бу эса, турли геосиёсий манфаатлар доирасидаги ахборот хуружлари таъсирини камайтириш ва миллий ахборот макони хавфсизлиги таъминланишининг муҳим шарти ҳисобланади. Бунинг учун, кишиларда ахборот истеъмоли маданиятини юксак даражада шакллантиришга эришиш зарур.Шундагина маълумотларга кўр – кўрона эргашиш, уларни нотўғри талқин этишнинг олди олинади. Энг муҳими эса, ахборот истеъмоли маданиятига эга инсон, жамият, халқ ва миллат ғаразли манфаатлар доирасидаги геоахборотлар таъсирига тушиб қолмайди.Албатта, ахборот истеъмоли маданиятининг шаклланиши мураккаб жараён бўлиб, ижтимоий хаётнинг барча сохаларида тизимли равишда саъй-харакатларни олиб боришни тақозо этади. Ахборот истеъмоли маданияти ҳам маданиятнинг бошқа шакллари каби бир қатор функцияларни бажаради.Коммуникатив, регулятив ( тартибга солиш), ахборот, аксиологик ( бахолаш) каби функциялар шулар жумласидандир.Биз тахлил этаётган муаммо доирасида ахборот истеъмоли маданиятининг аксиологик функцияси алохида аҳамиятга эга. Масалан, Интернет орқали жуда кўп ижобий маълумотлар билан бирга, Шарқ маданиятига, хусусан, кишиларимиз хулқу одобига салбий таъсир этувчи ахборотлар ҳам узатилаётгани табиийки, кишиларимиз, айниқса, ёшларимз ғоявий тарбиясига салбий таъсир этиши мумкин. Ахборот истеъмоли маданиятини шакллантириш орқалигина бундай таъсирларнинг олдини олиш мумкин.Шунингдек, “биз баъзан Ғарб маданияти тўхтовсиз кириб келаётгани ҳақида таассуф билан гапирамиз.Бу шундай кучли оқимки, унга

www.arxiv.uz қарши чиқиш жуда мушкул. Бунинг фақат битта йўли бор.У ҳам бўлса, Интернетга ўзимизга мос бўлган маълумотларни ўз вақтида киритишдан иборат” 2 . Ҳамма гап, муҳим ресурсдан ким ва қандай мақсадларда фойдаланишида. Бошқача айтганда, тармоқдан иллат қидириш билан оввора бўлмасдан, унинг имкониятларидан юртимиз шон-шухратини дунё миқёсида кенг ёйиш йўлида фойдаланиш мақсадга мувофиқ. Чунки, Интернет виртуал, аммо обеъктив ходисадир.Унинг ҳаётимизга кириб келишини назорат қилиб бўлмайди.Одамларимизни Интернет тизимидан узоқроқ тутишга интилиш эмас балки ундан оқилона фойдаланишга ўргатиш, ахборот истеъмоли маданиятини юксалтиршига харакат қилишимиз тўғри бўлади.Зеро, кишиларда ахборот истеъмоли маданияти шаклланган бўлса, миллий қадриятларимизга зид бўлган хабар, маълумотларни “...бахолаш пайтида, албатта, ҳар бир шахснинг ўз қарашлари, қадриятлар тизими муҳим роль ўйнайда.Лекин, аксарият холларда бундай пайтда, айниқса бахоланилаётган ходиса ўз маданиятга тегишли бўлса, ўзимиз мансуб бўлган маданият руҳимизга сингдирган қадриятлар тизими устувор бўлади ва бутун бўй- басти билан ўзлигини намоён қилади...” Маданиятнинг бахолаш функцияси туфайли танланиш содир бўлади, маданиятдаги барқарорлик ҳар бир даврдаги айнийлик, ўзига хослик, айни пайтда, давомийлик, ворислик таъминланади. 3 Шунинг учун, ҳозирги даврда аҳволимиз, айниқса ёшларимизнинг ахборот узатишнинг замонавий техникаси ва технологиясини мукаммал даражада ўзлаштириши муҳим аҳамият касб этади.Бунинг учун, мамлакатимизда Интернетдан фойдаланиш тизими янада ривожлантириш билан бирга, мазкур тармоққа миллий манфаатларимиз акс этган ахборотларни турли шакл ва тилларда киритб бориш зарур.Зеро, жамиятимиз ҳаётининг турли сохалари тўғрисида ахборот берувчи

www.arxiv.uz обеъктив, жозибадор маълумотларнинг Интернет сахифаларидан кенг ўрин эгаллаши, Ўзбекистоннинг глобал ахборот маконидаги ўрнининг мустахкамланишига хизмат қилади.

www.arxiv.uz Адабиётлар: 1. КаримовИ.А .Ўзбек халқи ҳеч қачон, ҳеч кимга қарам бўлмайди.13-жилд-Т.:Ўзбекистон.2005. 2. Концепция виртуальн ы х миров и научное познание.- СПб.:РХГИ,2000. 3. Новая технократическая волна на Западе.-М.:Прогресс, 1986. 4. Сиберт Ф.С., Питерсон Т.,Шрамм У. Чет еры теории прессы.- М.:1998. 5. Харрис Дж. Психология массовых коммуникаций.-М.: 2001. 6. Чазов А.В. Ценности как фактор формирования поитических предпочтей.Политический анализ.-СПб.: 2000.

Похожие

Шахс, жамият ва давлатнинг ахборот–психологик хавфсизлигидаги манбалар ва уларнинг турлари

Психика ва онгнинг тараққиёти

Психиканинг тараққиёти

Оммавий ахборот воситалари ва ахборот карама–каршилиги

Жамоатчилик фикри ва ахборот хавфсизлиги