Хулқ атвордаги салбий оғишлар типологияси - Психология - Рефераты

Хулқ атвордаги салбий оғишлар типологияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

45.958984375 KB

Хулқ атвордаги салбий оғишлар типологияси Режа: 1. Агрессив шахс типлари 2. Психик ҳолатларнинг хулқ-атворга таъсири 3. Аффект

Хулқ атвордаги салбий оғишлар типологияси Инсон хулқ-атворидаги салбий оғишлар борасида олимлар бир қатор типологияларни яратишган. ХХ асрнинг охирларида болаларни ижтимоий ва психофизиологик ўзгаришларга қараб В.Клайн (1991) ёш қонун бузарларни олти типга ажратади. 1. “Эси паст”. Уларнинг хулқ-атворида шўхлик, ёқимсиз ҳаттиҳаракатлар етакчилик қилади. Уйга кеч келиш, алдаш, таълим муассасасидаги ҳар хил низоли вазиятни келиб чиқишига сабаб бўлишлари, кинога билетсиз киришлари, доим жанжаллашиш, атрофдагиларни кўнглини қолдириш, наркотикни татиб кўришга мойил бўладилар. 2. “Ота-онанинг душмани”. Бу тоифадаги болалар ўз ҳаттиҳаракатлари билан ота-оналарини қийин ҳолатга қолдирадилар, уларга норозилик ҳиссини очиқ-ойдин билдирадилар. Улар ота-онасини муносабатини тушунмайдилар. Бу даврда салбий ҳисларни орттириб юборадилар. 3. “Ахлоқсиз бола”. Бундай болалар асоциал йўналишга эга. Уларнинг ҳиссий ва интеллектуал тараққиётида ўзгаришлар йўқ, хулқ-атворларида ҳам яққол оғиш кузатилмайди. Уларда қонун бузарлар билан алоқада бўлишга мойиллик бор. Бу ҳолат болага нисбатан оиладаги эътиборсизлик ёки номақбул оилада тарбия топганлиги замирида вужудга келиши мумкин. Шунинг учун бундай болалар жиноий олам меъёрларини қабул қиладилар ва уларга бўйсинадилар. 4. “Органик”. Бу тоифадаги болаларда миядаги лат ейиш, ёки ақлий тараққиётда ортда қолиш хос. Натижада боланинг интеллектуал ривожланиши ортда қолади бу эса тартиб-интизомни ҳамда хулқ- атворнинг бузилишига олиб келади. Бундай болалар кўпинча ўз тенгдошлари билан асабийлашадилар ва жанжаллашадилар. 5. “Психотиклар”. Ақлий етилмаган, касалманд болалар бўлиб, улар учун галлюцинация, жиноий ҳаракатлардан хурсанд бўлиш, бузғунчи

фикрлар ҳукумронлик қилади. Ҳаттоки 14 ёшли бу тоифадаги бола отаонасини отиб ташлаган. 6. “Наслий бузуқлик”. Бу тоифадагилар бирламчи психапатлар ҳисобланадилар. Улар учун жиноий ҳатта-ҳаракат қилиш одатий ҳолга айланади. Наслий бузуқларда ҳатти-ҳаракатлар илк ёшлигидаёқ намоён бўладики, асоциалланишга мойил. Уларда маъсулият ҳисси йўқ ва ишониб бўлмайди. Уларни тузатиш ва ёрдам кўрсатиш анча мушкулдир. Турли чет эллик олимлар ўз тадқиқотларида «агрессия» ва агрессивлик»ка турлич таъриф беришади. Лоренд ва Андри инсоннинг туғма ўзини ҳимоя қилиши воситаси сифатида, Моррисон ҳукумронликка интилиш воситаси сифатида, Хорни ва Фромлар эса шахснинг атрофдаги одамлар душманлигига қарши реакцияси сифатида таърифлашади. Агрессивлик деганда шахснинг бузғунчиликка интилиши билан характерланувчи хусусият бўлиб асосан субъектлараро муносабатлар соҳасида намоён бўлади. Эҳтимол инсон активлигининг бузғунчилик компоненти яратувчилик фаолиятида зарур ҳисобланар, чунки индивидуал ривожланиш талаби беихтиёр кишиларда бу жараёнга тўсқинлик қилувчи тўсиқларни бартараф этиш, парчалаб ташлаш қобилиятини шакллантиради. Аслида ғазаб қўрқув ва бошқа эмоциялар инсонни ўраб турган муҳитга адаптация функциясини бажаради. Ғазаб тасодифий реакция, у инсонга ўзи учун хавфли вазият давом этаётганида пайдо бўлади ва инсон учун керакли ҳолат. Аммо у йиғилиб бораверса ва доимий сиқилиш билан кузатилса буни нормадан ташқари ҳолат ҳисоблаш мумкин. Стресснинг узоқ давом этувчи ҳаракати адаптацияни бошқаришга қаратилади. Қачонки бу ҳолатда Агрессив хул қ - атвор

агрессивлик пайдо бўлса, юқори хавотирланиш ва бошқа нерв симптомлари ўз-ўзини бошқариш тизимининг бузилишидан дарак беради. Қуйидагиларни нормадаги ҳодиса дейишимиз мумкин бир ёшли боланинг онаси унга қандайдир ёқимсиз нарсани қилгани учун қўл кўтариши, икки ёшли боланинг бошқа болани уришга ҳаракат қилиши, балаларнинг ўйинчоғини тортиб олишга уриниши. Бу реакцияларнинг барчасида жаҳл тасодифий ва адекват ҳодиса, бироқ бузилишнинг ўсиб боришига сабаб ҳам бўлиши мумкин. Ҳар қандай бузилиш ўз бошланишида конқоет вазиятни олади. Жаҳлдорлик реакциясининг ўсиб боришига қуйидагилар сабаб бўлиши мумкин • Ота – онанинг доимий агрессив хулқи. Бола уларга тақлид қилади ва уларнинг агрессивлигини «юқтириб» олади. Бу шундан далолат берадики боланинг эмоционал ўз-ўзини бошқариши ота-онасининг эмоционал ўз-ўзини бошқариши типида қурилади. • Болага меҳрсизлик кўрсатилиши, унда ҳимоясизлик туйғусининг шаклланиши, атрофни ўраб турган оламга хавф ва душманлик туйғуси • Ота-она ёки бирор бир ҳадиса сабабли тез-тез бўладиган ва узоқ давом этувчи фрустрация. • Болага ота-онаси томонидан бўладиган камситиш, таҳқирлаш. Бу тезтез бўлиб турадиган фрустрация ҳодисаси, аммо у бола шахсининг шаклланишида муҳим, шу сабабли коррекцияга муҳтож. Агрессивлик сифат ва миқдор тавсифларига эга. Барча хусусиятлар каби у ҳам турли даражада ифодаланади. Агрессивлик ҳар бир инсонда маълум бир миқдорда мавжуд. Агрессив шахс типлари. Психология фанида агрессив шахсларнинг қуйидаги типлари мавжуд. 1. « Намойишкорона » тип – бу турли хил йўналишларда жўшқин фаолият юритувчи холерик. Бундайлар кўзга ташланиб юришни ёқтирадилар.

Ўзларини шунга мос тутишади. Ўзига юқори баҳо бериш кузатилади. Одатда ақлли, фаросатли. 2. « Ригид » (нодон) – бундай типдаги одамлар янги мухитга мослаша олмайдилар,атрофдагиларнинг фикри ва нуқтаи назарини эътиборга олмайдилар. Жуда тез хафа булишади, иззатталаб, ҳеч кимга ишонмайдилар. Ўз хулқига танқидий ёндошмайди, ўзини таъкидлашларини ёқтиради. 3. « Недант » – бундайлар одатда жуда пухта, инжиқ, ижрочи бўлсада одамови, одамлар билан мулоқотдан қочади. 4. « Зиддиятсиз » - ўзи ангалаган ҳолда зиддиятдан қочадиган, ўз фикр ва баҳоларида нотурғун, ўзгалар таъсирига берилувчан, бирор қарор қабул қилганда маъсулиятни ўзгаларга юклайди. 5. « Амалиётчи » - «Энг яхши ҳужум – ҳимоя» шиори остида ҳаракат қилади.Бундай одам учун энг муҳими атроф муҳитни ўзгартириш ўзга одамларнинг позициясига таяниш. Бунинг оқибатида турли хил тўқнашувларга учрайди. Роберт Бремсон қуйида агрессив одамларнинг ўзга хос типологиясини таклиф қилади. « Тажавузкорлар » - қўпол ва андишасиз гапларни гапирадиган, уни тингламасалар жахли чиқадиган одам.Одатда унинг жахли ортида ўз ишини яхши билмаслигини фош бўлишдан қўрқиш ётади. « Шикоятч и» - қандайдир ғояга эга бўлган одам бўлиб, бу ғоя амалга ошмагани учун кўпчиликни, баъзида бутун оламни айблайди, лекин бу муоммони ҳал қилиш учун ҳеч нима қилмайди. « Дарғазаб бола » - бу типдаги одам табиатан жаҳлдор эмас, у ҳиссиётлар билан вазиятни қўлга оламан деб ўйлайди. « Максималист » - зарурат бўлмаган тақдирда ҳам бирор ишни зудлик билан қилишга шошиладиган одам. « Индамас » - ҳамма нарсани ўзига олади, ўзини хафа эканлигини яширади, сўнгра кимгадир ғазабини сочади.

« Яширин қасоскор » - қандайдир найранг билан одамларни қийновчи одам. Кимдир нотўғри иш қилган бўлса адолат ўрнатмоқчи бўлади. « Сохта альтурист » - гўё сизга яхшилик қилмоқчидек бўлади-ю, юрагининг тубида бундан афсусланади. Баъзида у яхшилик қилишларини ҳам талаб қилади. « Доимий айбловчи » - ўзгалар айбини ахтарувчи одам, у доимо ўзини хақ деб билади. . Шундай қилиб зиддиятли одамлар билан муомала қилганда унда сиз нафақат дўстни, балки яхши сифатларни ҳам кўришга ҳаракат қилишингиз керак.Чунки сиз бундай одамларнинг на дунёқарашини ва қадриятларини, на психологик хусусиятлари ва нерв системаси сифатларини ўзгартира оласиз. Психик ҳолатларнинг хулқ-атворга таъсири Бошқа ёқимсиз ҳиссиётлар каби қўрқув ҳам доимо зарарли бўлмайди. Ҳар қандай ҳиссиёт маълум бир функцияни бажаради ва болага ҳам, катта одамга ҳам ўзини ўраб турган моддий ва ижтимоий муҳитни билиб олиш, тушиниш имконини беради. Демак, қўрқув инсонни кўчадан ўтишда, тоғдаги саёҳатда ва шунга ўхшаш бошқа ҳолатларда ортиқча таваккалдан ҳимоя қилади. Қўрқув инсонни хавфли вазиятлардан сақлайди ёки огоҳ этади, баъзан эса фаолиятни, хулқни тартибга солиб туради. Бу қўрқувнинг ҳимоя функцияси. У ўз-ўзини сақлашни таъминловчи ички ҳиссиётда, инстинктив хулқда иштирок этади. Бундан ташқари қўрқув хулқни тузатишда ёрдам беради, у кечинмалардан келиб чиқади. Қўрқув психиканинг нармал фаолияти учун зарур. Боланинг организмига нафақат шакар, балки туз ҳам керак бўлганидек, психика ҳам ёқимсиз, баъзан кескин эмоцияларга эҳтиёж сезади. Баъзан баланинг ўзи қўрқув кечинмаларга ихтиёрсиз равишда берилиб кетади. Баъзан кечқурун бир ерга тўпланган болалар даҳшатли воқеаларни ҳикоя қила бошлайдилар, яна бунинг устига кескин эмоционал тугалланишда–охирги сўзида ҳикоячи тўсатдан қичқириб юборади, ёнида Қ ўр қ ув

ўтирган боланинг қўлидан бирдан ушлаб олиб уларни қўрқитади. Бундан кейин одатда «даҳшатли қичқириқ», кулги ва агрессияни емиришга йўналтирилган психик энергияни бўшатиб юборувчи – мотив кузатилади. Бундай ҳолат баъзан психик аппаратнинг мослашиш тартибини бузиб юборади. Бу каби салбий ҳолатларни олдини олиш истагидаги ота-оналар фарзандлари учун яхши шароитларни яратиш мақсадида, уни ҳар қандай ёқимсиз ҳодисадан, кучли кечинмалардан ҳимоя қилиш учун психолог маслаҳатига тез-тез мурожаат қилишади. Болалар қўрқуви унинг тараққиётининг одатий ҳодисасидир. У бола учун зарурий аҳамиятга эга. В.В.Лебединский таъкидлаб ўтганидек ҳар қандай қўрқув ёки қўрқув тури фақат аниқ бир ёш даврида кузатилади, ҳар бир ёш даврининг «ўзини» қўрқуви бор, нормал ривожланишда маълум бир вақтда йўқолади. Қўрқувнинг намоён бўлиши боланинг психомотор тараққиётининг бирдан ўзгариши билан вақтинчалик муносабатига мос келади, масалан: бола фазони ўзлаштириб олганида ва мустақил юришнинг бошланишида ёки ўзининг яқинларини таний бошлаганида бегона кишининг пайдо бўлиши унда қўрқувни чақириши мумкин. Болалар қўрқуви нормал тараққиётнинг муҳим қисми ҳисобланади. Қўрқув бола хулқини тартибга солади ва мослашишда ижобий мақсадга эга. Қўрқув бошқа ҳиссиётлар каби ўз вазифасини аниқ бажариб кейин ғойиб бўлганида фойдали. Бола тараққиётининг издан чиқмаслиги, бузилмаслиги учун ёш даврларига хос бўлган, нормал қўрқувдан коррекция қилиниши талаб қилинадиган патологик қўрқувни ажратиб олиш керак. Патологик қўрқувни муайян мезонлар билан ажратиб олиш мумкин: агар қўрқув шахс тараққиётига, психикага, мулоқотга киришишга тўсқинлиқ қилса, ижтимоий мослашишни қийинлашувига олиб келса ва ундан кейин аутизмга, психик каслликларга олиб келса бу шубҳасиз патологик қўрқувдир. Қўрқув бузилишдан мустақил ҳам бўлиши мумкин (масалан, катта итга тўқнаш келганда қаттиқ қўрқувни ҳис қилиш). Баъзан шахс бузилилиши

билан ҳам намоён бўлиши мумкин. Бу ҳодисаларнинг ҳаммасида умумий соғломлаштирувчи психотерапия бутун психиканинг ишини яхшилаш учун фойдали. Бунда чиниқтириш жараёни боланинг кун тартиби ва овқатланишини тартибга солиш билан бир қаторда олиб борилиши лозим. Уйқу олдидан сайр фойдали, бу бола организми ва психикасига яхши таъсир қилади ва яна бола қўрқув ҳақида эмас дам олиш ҳақида ўйлайди. Мадомики, организм ва психика бир бутунликни ташкил қилар экан, бирининг яхши ёки ёмон ҳолати иккинчисига таъсир қилади. Бола қўрқувини йўқотишдаги коррекция ишида бир қанча қўлланмаларни кўрсатиш мумкин. Коррекция усули боланинг индивидуал хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда танланади ва самарадорлик ҳам боланинг индивидуал хусусиятларига боғлиқ. Аффект Психологларнинг фикрича, аффект эмоционал тараққиётнинг энг паст даражаси. Аффект бирор вазиятга боғлиқлиги билан характерланади (Ҳар доим қўзғатувчидан кейин бошланади), қисқа вақтли ва ёрқин ташқи ифодаланувчи. Ёш болаларда аффект овутиб бўлмайдиган даражадаги йиғи ёки кулги, қаттиқ қўрқув билан ифодаланади. Кўпинча бунақа хулқ бошланган ишни охирига етказмаслик, топширилган ишни бажаришни хохламаслик билан бирга намоён булади. Салбий аффектив кечинма хулқнинг унга мувофиқ шаклларини юзага келтиради: гап кўтаролмаслик, тажанглик, қайсарлик, негативизм, кўпчиликка аралашмаслик ва эмоционал бефарқлик. Болани аффект ҳолатидан ҳеч нима чиқара олмайди, ялиниб ёлвориш, насиҳат, катталар эътибори ҳам таъсир қилмайди. Шуни эътиборга олишимиз лозимки, эмоционал тараққиётнинг бузилиши ва бола хулқидаги қийинчиликлар психик касаллик эмас, балки нормал ҳолатдан четга оғиш холос. Невротик реакция ривожининг катта қисми мактабгача тарбия ёши даврига тегишли. Бунинг сабаби нимада? Тадқикотчилар сабабларни анализ қилишда қуйидагиларга алоҳида эътибор қаратмоқдалар: нерв системасининг

асосий тараққиёти шу даврга тўғри келади, ҳаётий тажрибанинг етишмаслиги, нотўғри тарбия ва ҳокозолар. Бизнинг фикримизча болалар тасаввурининг етарли даражада ривожланмаганлиги кўпгина аффектив реакцияларни юзага келтиради.Чунки айнан тасаввур боланинг режа асосида ҳаракат қилиш қобилиятини таъминлайди. А.Н.Леонтьевнинг кўрсатишича аффектнинг алоҳида ўзига хос хусусиятларидан бири унинг англанилмаганлигидир. Аффектив хулқ тадқиқотчиларини фараз қилишларича вазиятни аниқлаш учун боланинг ўзини жавобини анализ қилиш эмас, балки реал ҳолат характеристикаси билан солиштириш, ота-она ва тарбиячи билан ҳам суҳбатлашиш лозим. Болалар жавоби,уларни анализ қилиш реал ҳолатни катталар жавоби билан солиштириш шу ёки шунга ўхшаш вазиятда ёрқин аффектив реакция намоён қилувчи болаларни гуруҳларга ажратишга имкон беради. Бу болаларнинг хулқи ва фаолиятини психологик анализи ҳиссий ривожланиши, уни бошқариш қобилияти ва ижодий тасаввур орасида узвий боғлиқлик борлигини кўрсатади. Аффектив хулқли болаларни қуйидаги тартибда аниқлаш мумкин: “Бола катталар таклиф қилган ўйиндаги қуённи ўйнайди. Бола ўйинга қизиқиб кетиб деворни тақилатади. Ёнидаги катта одам буни бўри деб тахмин қилади ва боладан эшикни очиб, бўрига қуён йўқ деб айтишини сўрайди” Шу ва шунга ўхшаш вазиятлардаги болалар ҳолати асосида аффектив хулқнинг ўзига хос хусусиятларини ажратиб олиш мумкин. Аффектив хулқли болалар аниқ ва равшан ҳолатларга жуда ҳам қарам бўладилар. Бола унга гўёки «ёпишиб» қолади. Кўп ҳолларда бу болалар ўз қўрқувларини мутлақо хавфсиз вазиятга рефлектор ҳалда ўтказадилар. Ҳаттоки катталарнинг ўзи вазиятни ҳал қилаганларида ҳам бола узоқ вақт ундан чиқа олмайди. Масалан, магазинда қизчага ўзи ёқтирган ўйинчоқни сотиб олиб беришганида ҳам бари бир у йиғисини давом эттиради.

Аффектив хулқли болаларнинг бошқа характерли тамони хулқ эркинлигининг паст даражадалиги. Бу шундай тоифа ҳисобланадики бирор нарсадан қўрқадиган бола (масалан махлуқдан) доимий, енгиб бўлмайдиган қўрқувни ҳис этади, доимо унинг расмини чизади, ўйлайди, ўйинларига киргизади. Аффектив хулқнинг учинчи характеристикаси бола шахсининг когнитив ва эмоционал сферасининг аниқ ажратилганлиги билан боғлиқ. Аффект ва интелектнинг ягоналиги Л.С.Вўготскийнинг кўрсатганидек бола шахси тузилишининг муқаррар шарти. Бунақа болаларда ўз хулқи устидан назорат қилишга ёрдам берадиган когнитив фактор бузилади ва ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлмайди. Шунинг учун бола катталарга «Мен унинг телевизордан чиқа олмаслигини биламан, аммо барибир ундан қўрқаман ва қочаман» деб айтади. Нихоят, аффектив хулқли боланинг тўртинчи характеристикаси катталарга ички итоаткорлиги, ташаббуссизлиги ҳисобланади. Юқорида айтиб ўтилган ўйиндаги бола эшикни очиб ташқаридаги бўрига хонада қуён йўқлигини айтиши керак эди. Кўпгина болалар эшикка боришади, уни очишади, аммо овози бўғилиши натижасида ҳеч нима дея олмайдилар. Мактабгача тарбия ёшидагилар аффектив хулқининг анализи кўрсатишича бола вазиятни қабул қилади, бир вақтнинг ўзида уни қайта таҳлил қила олмаслиги билан аффект сабаби якунланади. Бунақа ҳолат билан у вазиятдан чиқа олмайди ва уни бошқара олмайди. Мустақил Ўзбекистонимизда ислохотлар тобора кенг қулоч ёймоқда, хаётимизнинг барча жабхаларида, жумладан ёш авлод таълим- тарбиясида ҳам кескин ўзгаришлар содир бўлмоқда.Маънавий тизимни кайта тиклаш, янада бойитиш мақсадида умумхалк кураши бошланди. Бу улкан вазифани тулақонли равишда амалга ошириш учун таълим тарбия ишининг барча метод ва воситаларидан унумли фойдаланиш ҳар бир ўқитувчи- тарбиячининг биринчи навбатдаги ишидир.

Юқоридагилардан кўриниб турибдики, ёш авлодни тарбиялаб камолга етказиш муқаддас бирчимиз аммо, ижобий- ахлоқий хислатларни тарбиялаш оддий жун иш эмас. У кунлаб, ойлаб, йиллаб ва хатто ун йиллаб олий мақсад йўлида сабр – тоқат, чидам ва қатъиятлилик каби иродавий сифатларни тақозо этадиган инсоний вазифамиздир. Тарбиялаш ғоят нозик санъат бўлиб, унга жиддий ёндошмоқ даркор. Айниқса, педагоглик ишҳини узига касб қилиб олган кишилар мазкур фанни чуқур ва пухта билишлари шарт. Педагогика ва психология фанидан бехабар тарбиячилар ўзлари билмаганлари холда болаларда камчилик, нуқсонларнинг вужудга келишига сабаб бўладилар, уларнинг қобилятларини бўғиб қўядилар. Ўсишига халал берадилар. Педагогика – грекча « pedagogos» cўзидан олинган бўлиб « бола етакловчи» деган маънони англатади. Эрамиздан олдинги биринчи- учинчи асрларда қадимги Грецияда, қулдорнинг боласини овқатлантирадиган, сайрга олиб боручи, табиат қўйнида ўйнатувчи тарбиячи қулларни «педагог» деб аталган. Ҳозирги кунда бу cўз таълим- тарбия берувчи ўқитувчиларга нисбатан қўлланилади. Хулқи оғир болалар психологияси фани ҳам педагогиканинг бир тармоғи бўлиб, у болалар, ўқувчилар, талабаларнинг бузилиши, улар хулқи ва муомаласидаги нуқсон ва камчиликларни аста- секин тузатиш, коррекция қилиш дастурини ишлаб чиқади ва амалиётга тадбиқ этади. Бундан ташқари ўқувчилар, талабалар ва мураббийлар ўртасида низоларни йўқотиш эгаллаган ўрнидан, мавқеидан қониқмаслик хиссини камайтириш учун тренинглар, ролли ўйинлар ташкил қилишдан иборат, унинг объекти асосан хулқи оғир ўқувчилардир, предмети эса ўқувчиларга берилаётган таълим- тарбия назарияси ва амалиётидир. Хулқи оғир болалар психологияси якка холда мукаммалликка эриша олмайди. У ҳам бошқа фанлар каби ижтимоий фан ютуқларидан фойдаланади ва мазмунан бойиб боради. Ҳозирги кунимизда умумбашарият томонидан яратилган билимлар ва тажрибалар хулқи оғир болалар психологияси фани учун манба бўлади. Бошқа фанлар каби хулқи оғир

болалар психологияси фани ҳам ҳар бир инсоннинг ижтимоий камолотига хизмат қилади. Шу сабабли психология ва социология, этика ва эстетика, фалсафа, тарих, иқтисод каби фанлар билан узвий алокададир. Ўқитувчи тарбиячи ўқувчиларга тизимли таъсир кўрсатади. Бунда психология ва ижтимоий омилларга асосланади яъни кўрсатилаётган таъсирнин самарасини билиш учун ўқувчининг сезги, идроки, тасаввур, диққат ва тафаккур- фиклаш жараёнининг қандай кечаётганини билишига асосланиб таъсир кўрсатиш режасини белгилайди. Демак, хулқи оғир болалар психологияси фани психология ва социология фанлари билан ҳам узвий боғланган. Этика ва эстетика фанлари ўқувчининг хулқи одоби меъёрларини аниқлаш, белгилаш ҳамда гўзалликни чин маънода тушунтириш, ўқувчи онгида ҳаётнинг жозибали, нафис қирраларига рағбат уйғотиш борасида хулқи оғир болалар психологияси фани билан алоқададир. Ҳар қандай фан сифатида ўзининг илмий тадқиқот усулларига эга. Бу усуллар орқали ўз мазмунини бойитиб янгилаб боради. Хулқи оғир болалар психологияси фани ҳам психология фанининг илмий тадқиқот усулларига таяниб иш юритади. Бу усуллар: 1) кузатиш усули; 2) суҳбат усули; 3) тест, сўровномалар усули; 4) болалар ижодини ўрганиш усули; 5) мактаб ҳужжатларини таҳлил қилиш; 6) эксперемент, тажриба, синов усули; 7) статистика- маълумотларни таҳлил қилиш усули; 8) математика- кибернетика усули. Маълумки, болалар кичик ёшларидан бошлаб ўз табиатларига кўра яъни заифликлари туфайли ўз ота- оналарининг ва қариндошларининг мехрига, ёрдамига мухтождирлар. Улар ўз ҳатти- ҳаракати, килиғига бошқаларнинг баҳо беришини истайди. Шунинг учун ҳам болалар бирор ҳаракат ёки гунох қилсалар атрофдаги кишиларга қарайдилар. Бу билан улар « менинг кимлигим сизларга маъқулми ёки маъқул эмасми» демоқчи бўладилар. Демак, бола ҳар қадамда ота-онанинг ва теварак-атрофдаги одамларнинг мақтови, маъқуллашига сазовор бўлишни, танбеҳ эшитмасликка интилади.

Тарбия тизимида маъқуллаш, рағбатлантириш, қоралаш, жазолаш бола шахсини ҳурматлашга асосланган ва болаларда одам қадр- қийматини билиш туйғусини тарбиялашга қаратилгандир. Рағбатлантириш ва жазолаш даставвал болаларнинг характер ва хулқига ижобий хислатларни ўстиришга, уларнинг ҳатти-ҳаракати ва хулқини тўғри йўлга солиб юборишга, ҳамда пайдо бўлган ижобий фазилатларни такомиллаштиришга ёрдам беради. Ёш нихол тўғри ўсиб- униши учун унга аввало тўғри парвариш керак. Жумладан, бола дунёга келгандан бошлаб тарбиясини тўғри ташкил қилиш зарур. Тарбияси тўғри ташкил қилинмаса оқибатда, хулқи оғир шахсга айланиши ва жамиятнинг оғриқли нуқтаси бўлиб қолиши мумкин. Маъқўллаш, ишонч билдириш, мукофотлаш каби восилар ёрдамида хулқи оғир ўқувчиларни нормал ўқувчилар сафига киритиш мумкин. Танбеҳ, огоҳлантириш, ҳайфсан, синфдан- синфга, мактабдан- мактабга ўтказиш каби жазо чоралари ҳам ижобий натижа бериши мумкин. Шундай экан, тараққиётли юртда айрим хулқи оғир , ҳуқуқбузарликка мойил ўқувчилар билан олиб бориладиган коррекцион ишларга эҳтиёж сезиш табиий албатта. Коррекцион ишлар маъно мохиятидан маълумки уни биринчи галдаги вазифаси хуқуқбузарликка мойилликни олдини олиш бўлса, иккинчидан, шундайлар тоифаси устида тузатиш коррекцион ишлари олиб боришни ўз- ўзида мужассамлаштиради.

Адабиётлар: 1. Сайидаҳмедов Н. Педагогик маҳорат ва педагогик технология. – Т.: ОПИ, 2003. 2. Султонова Г.А. Педагогик маҳорат. – Т.: Низомий номидаги ТДПУ, 2005. 3. Маркова А.К. Психология профессионализма. – М.: Знание, 1996. 4. Муслимов Н.А. Бўлажак касб таълими педагогларини касбий шакллантириш / Монография. – Т.: Фан, 2004. 5. Муслимов Н.А., ва бошқалар. Касб таълими педагог-ларининг касбий компетентлигини шакллантириш технологияси/ Монография. – Т.: “Фан ва технология” нашриѐти, 2013. 6. Муслимов Н.А., Усмонбоева М.Ҳ., Сайфуров Д.М., Тўраев А.Б. Педагогик компетентлик ва креативлик асослари – Тошкент, 2015.

Похожие

Болалардаги девиациялар

Менежмент психологаяси. Менежер шахси типологияси

Гиёҳвандлик девиант хулқ шакли сифатида

Девиант хулқ ижтимоий педагогик муаммо сифатида

Психоконсультатив диагностика