Ўқувчи шахсига қаратилган таълим қоидалари - Педагогиka - Рефераты

Ўқувчи шахсига қаратилган таълим қоидалари

Загружено в:

22.09.2022

Скачано:

0

Размер:

100.5 KB

Ўқувчи шахсига қаратилган таълим қоидалари Режа: 1. Табиий уйғунликда ўқит! 2. Ўқитиш жараёнида ўсмир болаларнинг табиий ривожланиш босқичидан фойдалан!. 3. Таълим беришни ўқувчининг ривожланиш даражасини ҳисобга олган ҳолда бошла. Уни кетма-кет, узлуксиз, мунтазам ва асосли равишда олиб бор! 4. Ўқувчига ҳозир зарур бўлмаган ва кейичалик керак бўлмайдиган нарсани ўқитма!

Ушбу қоидага асосан ўқувчини ҳақиқатга, яхшиликка ва гўзалликка хизмат қилувчи шахс қилиб ўргатиш керак. Ўқитиш одамзот табиатига, унинг ривожланиш қонунларига мос бўлиши лозим. Бу ҳар бир таълимнинг бош, энг олий ва асосий қонунидир. Агар таълим жараёнида қўлланилаётган методни, принципни табиатга уйғунлиги исботланган бўлса, ушбу метод, принцип тўғри демакдир. Нимаики бола табиатига ва табиийликга қарши бўлса, у нотўғри ва албатта яроқсиздир. Шунинг учун ўқитувчининг врачга ўхшаб боланинг табиатини, унинг хусусиятларини, интилишларини ўрганиши жуда муҳимдир. Ўқувчининг ҳоҳишини, интилишини вақтинча тақиқлаш(маън килиш), йўқотишга ҳаракат қилиш мумкин, аммо уларнинг барчаси бефойда. Чунки бу интилишлар барибир яшайди, вақти–вақти билан намоён бўлади, юзага чиқади. Шунинг учун, яхшиси бу ҳоҳиш ва интилишларни ўрганиб, уларни яхшиликка йўналтиришага ҳаракат қилинса яхши натижа беради. Табиатга қарши эмас, балки табиат ёрдамида врач касални даволаши мумкин, табиат врач ёрдамида касални енгади. Касални табиатини ўрганмаган врачни ҳамма дори дармонлари бефойдадир. Врач табиатни ўрганса, унга мадад бўлса касал тузалади. Ҳар бир санъат фақат табиат ёрдамида натижага эришиши мумкин, аммо табиатга қарши чиқса ҳеч нарсага эришмайди. Ҳар бир эришган ютуғимиз юзаки қарагандагина бизннинг ютуғимиз, аслида эса бу табиат ютуғи. Техниканинг оламшумул кашфиётлари ҳам одамзодни табиатнинг кучидан моҳирона фойдаланишдир. Табиат олдида одам ҳеч нарса эмас, фақат табиат билан биргаликда у буюкдир. Табиат қонунлари, кучлар-бу борлиқдир. Дунёдаги барча ёвузлик, жиноятни келиб чиқишининг сабаби-одам табиатининг, ҳоҳишининг қоникмаганлигидир. Табиатга сунъий тўсиқ, чегара қўйиб кузатганлар унинг қаршилик кучи нақадар даҳшатли эканлигини билади. Одам табиати ҳам шу каби кучлидир. Табиат унга қанча куч берганини билмай туриб, унинг интилишларини ўзгартириб бўлмайди. Аммо ҳар бир етук одам бу табиат берган куч, имкониятдан фойдаланган ҳолда уни тарбиялаш ва ўқитиш натижасида юзага келгандир. Инсон табиатига нотўғри

муносабатда бўлиш билан уни ўлдириш мумкин, аммо бутун инсониятни ўлдириб бўлмайди. Ҳудди кулдан пайдо бўладиган феникс қуш каби ҳар бир туғилган чақалоқда табиат яна туғилади ва ўзига қарши бўлган ҳодиса ва таъсирларга қарши кураш бошлайди. Бу кураш бир дақиқа ҳам сўнмайди. Дунёда табиатдан кучлироқ нарса йўқ, шунинг учун у ҳар доим ғолибдир. Ахир қанча ирим сирим, зулмат, ёлғон, туҳматларга қарши ақл заковат ғалаба қозонади. Табиатга қарши қанча қонунлар ўйлаб чиқарманг, қанча қул қилишга ҳаракат қилманг барибир бир кечада янги қанотлар ўсиб чиқади. Ҳеч кутилмаган вақтда у вулқондай отилиб чиқади. Даҳшатли куч билан барча қаршиликларни синдириб ташлайди. Шу каби, инсониятни, ҳалқни табиатини тушунмаган, ўрганмаган кишиларни, айниқса мансабдорларнинг холига вой дейиш мумкин. Табиат ўзини устидан хукмронликни, эрка ликни к ў тармайди, у албатта қ асос олади. Фа қ ат табиат бил а н биргаликда б ў лиш бахт келтиради. Тарбия бу –санъат, санъат эса та б иатсиз яшолмайди. А гар инсонда ғ айри табиий хусусиятлар , ички ёки таш қ и заифлик лар кузатилса , демак у лар ғ айри табиий кучлар таъсири дан пайдо бўлган бўлади . Табиат ҳ а қ, у ҳ еч қ ачон бола да ишончсизлик , заҳарли ҳаёт ва шу каби бош қ а иллат ларни пайдо қилмайди, у лар нот ўғ ри таъсир натижасидир. Қуйидаги қоидаларнинг кўпчилиги табиатга уйғунлик принципига асосланган. Бу коидалар табиатга уйғунлик принципига бўй сунган бўлади ёки бевосита ундан келиб чиқади. Улар биринчи ўринда туради. Уларга аҳамият бериш керак. 2. Ўқитиш жараёнида ўсмир болаларнинг табиий ривожланиш босқичидан фойдалан !. Одамнинг 14 ёки 16 ёшгача бўлган ўсмирлик чоғини уч поғонага ажратадилар: 1. Кўриш, эшитиш ва бошқа хиссиётлар поғонаси. 2. Хотира поғонаси. 3. Тушуниш, фикрлаш поғонаси. Ҳозир бу уч поғонага тўрттинчи поғона–онг поғонаси ҳам қўшилган. Бу тўғри албатта, ўқитиш жараёнида уларга аҳамият бериш керак, аммо боланинг ҳаётида бу поғоналарнинг аниқ,

кескин чегараси йўқ. Ҳамма болалар ҳаётининг маълум бир даврида, масалан тиши чиқаётган вақтида ёки 10 ёшда баъзи умумий ҳусусиятга эга бўлиш билан бирга, бошқа-бошқа куч, имконият, қобилиятга эгадир. Турли даврда у ёки бу ҳиссиётлар бош ролни ўйнайди, аммо бошқа сезгилар ҳам йўқолмайди. Юқоридаги каби тоифаларга ажратиш услуб жиҳатдан жуда қулай бўлиб, аммо хаётий эмас, чунки улар фақат қўлланма учун сарлавҳа, схема вазифасини ўтайди. Масалан, Гегель ёки Кантларнинг кўриш, тушуниш, фараз қилиш, фикр юритиш, хулоса чиқариш каби категориялари ҳам умумий ва тушунарсиз тушунчалардир, амалий бефойда эканлигини исботламаса ҳам бўлади. Ҳар ҳолда табиийлик принципи ҳақида гапирар эканман, юқорида айтилган фикрлар қуруқ гап бўлиб қолмаслиги учун ривожланиш поғонаси, ёки ривожланиш даври деган фикрларни аниқроқ ифода этиш керак деб ҳисоблайман. (Бу тушунчани ривожланиш даври деб аталгани тўғрироқ.). Бу масалани фақат мавжуд тажриба ва уни таҳлил қилиш билан ҳал этиш мумкин. Боланинг энг кичик ёшдагиси ҳам фақат кўриш эмас, балки эслаш, онгли равишда ҳаракат қилиш қобилиятига эга. Демак боланинг ҳар бир даврда ҳис қилиш, эслаш, фикрлаш каби қобилиятлари фақат берилган кетма-кетликда эмас, балки бу қобилиятлар ўсиш даврининг ҳар бир поғонасида мавжуд бўлади, яъни болага ҳамма ҳиссиёт, қобилият табиатан берилган бўлади, фақат унинг ифодаси турли ёшда турлича кечади. 16 ёшдаги боланинг онги 18 ёш бола онгидан фарқ қилмайди, фақат унинг қизиқишлари турлича бўлади. Ақлий фаолият ривожланишини икки шаклга бўлиш мумкин: ўзлаштириш ва мустақил ҳаракат. Иккаласи ҳам болага туғилишданоқ берилган, аммо биринчиси ёшликда кўпроқ намоён бўлади, иккинчиси эса аста-секин бола ўсган сари кўрина боради. Бу одамнинг ички дунёсига ҳам тегишлидир. Умуман одамни икки қисмдан, яъни ички дунёси(руҳи) ва танидан иборат деб қарасак – 12-14 ёшгача боланинг мустақил фаолияти жисмоний фаолиятида кўпроқ кўринади. Вақт ўтган сари ўзлаштириш

сустлашиб боради. Шундай қилиб, одам фаолиятининг икки шакли мавжуд ва бир-биридан ажралмас ҳолда бўлади, фақат ёшга қараб қайсидир бири кўпроқ, қайсидир бири эса камроқ иштирок қилади. Юқорида айтиб ўтилганларни ҳисобга олган ҳолда бу масалани қуйидагича тасвирлаш мумкин: 1. Одамнинг мустақил ҳаракати ҳаётининг дастлабки йилларида(тахминан 14 ёшгача) жисмоний фаолиятда намоён бўлади. Бола эркин ўйнашни ҳоҳлайди, шундай бўлиши ҳам керак. Бу ёшдаги тарбия бу ҳаракатларни тананинг ҳар томонлама ривожланишига қаратииши лозим. Бунинг учун гимнастик машклар фойдаланиш мақсадга мувофиқ. 14 ёшдаям бу тарбияни тўхтатиш керак эмас, аммо бу ёшгача руҳий(ақлий) эркинлик ҳам ривожлана бориб, жисмоний эркинликни бошқара олиш, ривожлантира олиш қуролига айланган бўлиши керак. 2. Руҳий ўзлаштириш ўн ёшгача ҳис қилиш шаклида намоён бўлади ва болада ҳиссий билишни, қизиқишни пайдо қилади. Бу ёшда бу интилишларидан фойдаланиб ҳиссий билишга доир машғулотлар олиб бориш лозим, бунда бола қизиққан буюмни диққат билан ўргатиш, таништириш керак. Дастлабки туғилган таассуротларни сақлаб, асосли ўрганиш ҳақида қайғуриш керак. Албатта 9 ёшда бу ҳиссиётлар тугамайди, улар ҳар бир янги фан, янги соҳанинг асосларига қараб давом этиши мумкин. Шунинг учун бизнинг асосий қоидамиз «ҳар бир ҳақиқий билим ҳиссий билишдан келиб чиқади». Бу ёшда бола эркин фараз қилади, унинг тасаввур қилиш қобилияти жуда кучли бўлади. Шунинг учун у эртак, саргузаштларга қизиқади, инс-жинслардан қўрқади- бу табиий. Тарбиячи бундан ранжимаслиги керак. Бу ёшдаги жисмоний–руҳий эркинликдан техник кўникмаларни ҳосил қилишда фойдаланиш лозим. 3. Агар бирор ёшгачав бола тўғри тарбияланган бўлса, ундан кейин ҳам унда эслаб қолиш, хотирада сақлаш кучли бўлади ва у астойдил ўқишга, ўрганишга интилади. Бу ҳолат тахминан 14 ёшгача давом этади. Ақл, онг ўрганаётган нарсани мустаҳкам ўзлаштиради. Бу давр энг фаол давр, бундан

унумли фойдаланиш керак, энг муҳим фанларнинг асосларини айни шу ёшда ўргатиш зарур. 4. Айнан шу ёшда болада тушуниш, фикрлаш, хулоса чиқариш қобилияти уйғонади. Индивидуал хусусиятлар борган сари аниқроқ шаклланади. Болани келажакда ким бўлиши, қайси соҳада фаолият юритиши, уни нимага қизиқиши, интилишини билиш учун ўта сезгир бўлиш шарт эмас. Бу қоидадан тўғри хулоса чиқариш керак. 6 ёшли боланинг ақли, онги умуман йўқ деган хулоса чиқариш мумкин эмас, уни ривожлантириш учун хеч нарса қилмаслик мумкин эмас. Айнан энг кичик ёшдан бошлаб атрофни ўрганишни бошлаш керак. Кичкина бола тўғри гапиришни ёки оддий арифметик мисол масалани онгли равишда ечишни билганидан яхши нарса борми! Аммо абстракт фикрлашга бола фақат 10-11 ёшда тайёр бўлади. Кейинчалик у хулоса чиқариши мумкин. Бунинг учун бола тинмай ўқиши, ўрганиши, чуқур ва мустаҳкам билимга эга бўлиши керак. 5. 14 ёшдан кейин ақл юксала бошлайди ва онг шаклланади. Бу жараён идеал пайдо бўлишдан бошланади. Бу ёшда идеал сари интилиш, ғоя учун яшаш ҳаракатини ривожлантириш, ушбу ҳиссиётларни сақлаш, авайлаш, ундан оқилона фойдаланиш керак. Йигитларни энг муҳим муқаддас ғоя учун тайёр бўлиши учун ҳал қилувчи йиллар бошланади. Шу ёшгача тўғри тарбияни асоси солинмаган бўлса, кейинчалик буни қилиш амри маҳол. Шунинг учун ота-она, тарбиячиларни бу ёшдаги фарзандларини тақдирини ўйлаб кўнгли шод ёки хавотирда бўлиши тушунарлидир. Соғлом дарахт баҳорда куртаклайди, носоғ эса қурийди. Бола шу ёшда онгли равишда ўқийди. Аҳлоқий дунёқараш ишончга айланган, ишонч эса унинг характерини, иродасини ташкил этади. Ҳоҳш, ирода ва фикр юритиш бир. Фикр юритиш ҳаётга айланган. Одам қандай бўлса фикр юритиши ҳам шундай бўлади. Фикр юритишига қараб одамни қандайлигини билиш мумкин.

Ривожланиш тўғри йўналишда бораётганлигини билдирувчи белгилар қуйидагилар: ҳиссиёт ривожи; жисмоний куч ҳамда зийраклик; тетиклик ва қабул қилишни кучлилиги; яхши хотира, олинган қимматли материалларга ҳамда билимларга таяниш, фикр юритишни ўсиши; ёзма ва оғзаки нутқни эркинлиги, мустақил тадқиқотга интилиши; ёрқин идеалларга ва фаол ҳаётий кўргазмали мисолларга қизиқиши; ҳиссиёт, фикр, ҳоҳш ва кўникмаларнинг бирлиги. Бу умумий кўрсатмалардан таълим ва тарбияга доир қандай хулосалар чиқариш мумкин? Кўп ва ҳеч қандай. Кўп дейиш мумкин, агар одам табиатидаги билимлар унинг ўз шахсий тажрибасидан, кузатишларидан иборат бўлса. Ҳеч қандай деб жавоб бериш мумкин, агар одам табиатидаги билимларни бегона, ташқи, тайёр билим деб билсак. Ўқитувчи ва тарбиячи бўлиб туғилиш керак, шунда табиий қобилият бўлади. Ўқувчи билан муомала қилганда ўқитувчи ёки тарбиячи қандай ҳаракат қилиш кераклигини унинг қалби айтади.. Умумлаштириш, хулоса чиқариш пайти келдими ёки бола ҳали бундай ақлий меҳнатга тайёр эмасми, уни чалғитиб юбориш мумкинми, буни ўқитувчи ёки тарбиячига унинг тажрибаси, билими, қолаверса қалби айтади. Бу жараёнда кечикиш зарарлидир, аммо шошилиш бундан баттароқдир. Аммо, ўз гапини ўтказадиган ўқувчини табиий ривожланиши билан ҳисоблашмайдиган, унга ҳурмат билан қарамайдиган ўқитувчига ҳеч ким ҳеч нарса демаслиги яна ҳам зарарлидир. Ғоявий бўш, иккаланувчи, ўзига ишонмайдиган, ҳаммани ва ҳамма нарсани танқид қиладиган ўқитувчининг ҳам таъсири ёмон бўлади. Бундай ўқитувчи ўқувчилар олдида бошқаларнинг ғояларини қаттиқ танқид остига олишини қаҳрамонлик деб билади. Бундай ўқитувчи таъсирида ўқувчи иккиланади. Муқаддас ҳиссиётларга, идеалларга ишончи йўқолади, олийжаноб инсоний туйғуси ўлади.

3. Таълим беришни ўқувчининг ривожланиш даражасини ҳисобга олган ҳолда бошла. Уни кетма-кет, узлуксиз, мунтазам ва асосли равишда олиб бор! Ўқувчининг ривожланиш даражаси-бошланғич ҳолатдир. Демак , уни таълимни бошлашдан олдин ани қ ла б олиш керак. Ақ лий ривожланиш бос қ ичма бос қ ич б ў лганлиги учун , таълим ҳам шу қ онунга қ аратилиш и керак. Бу эса узлуксизлик принципини талаб қилади. Шу масалада кўпинча хатога йўл қўйилиб, узлуксизликни ўқув предметидан, объектдан қидирилган(масалан Песталоцци ўзининг «Оналар китоби»да ҳам шахсий субъектив принципларга хато ва зид нуқтаи назардан қараган). Шунинг учун мактабга, эркин ривожланишни ўрнига ақлни механик ҳаракатга айлантириш билан боғлиқ бўлган, яна кўпдан кўп майда чуйда машқлар киритилган. Узлуксизлик фақат субъектга, яъни шахсга, ўқувчига тааллуқлидир. Бир ўқувчига доир узлуксизлик иккинчисига нисбатан бошқача бўлиши мумкин. Битта болани оёғи кичкина бўлса, иккинчисиники жуда катта, бири майда қадам ташлайди, иккинчиси катта. Аммо табиат уларни тез юришига қараб имтиёз бермайди. Буни табиат дейдилар. Узлуксизлик принципини яхшироқ аниқлаб олиш учун қуйидаги мулоҳазани келтиамиз: қайси таълим ўқувчини поғонама поғона мустақил ва табиий ўзлаштиришига имкон берса ўша таълим узлуксиздир. Демак, биринчи ў ринда субъектни инобатга олиш керак , бу Песталоццининг субъектив методига ҳ ам т ўғ ри келади. Унга қ арши объектив методни илгари қ уйган эдилар: объект бу метод дегандилар. Бу таълимотлар ҳ озир ча ёнма-ён туришлари мумкин , кейинчалик бу ҳ олатга қ айтамиз ва тегишли қў шимчалар қ иламиз. Ҳ озир эса биз субъектив метод тарафидамиз . Ўқ увчининг ривожланиши ҳ а м ма жойда бир ин чи даражали ҳисобланади . Объектив метод эса субъектив б ў лгандагина ў ринлидир. Бу ба ҳ с гап талашишга ў хшайди. Балки , ҳ а қ и қ ий суб ъ ектив метод ни ( таълим усулини) топи ш учун . объектни чу қ урро қ ў рган иш керакдир. Ҳақиқий узлуксизлик принципига асосланганлик принципи яқин туради. Шунинг учун, шу ерда ушбу принципни ҳам кўриб ўтамиз. Асосланганлик

принципининг тескариси юзакилик. Шунинг учун «асосли ( мустаҳкам ) ўргат» - шиорини ҳамма тан олади. Аммо бу шиорни ҳам нотўғри тушуниш мумкин. Мустаҳкам ўқит дегани, бирор фанни ўргатишда шу фанни охиригача, номаълум саволи қолмагунча ўргатиш дегани эмас. Бундай усул яхши таълимга гўр ковлайди. Масалан, арифметикадаги қўшиш амалини ўргатганда қўшишнинг барча ҳоссаларини бирданига ўргатилмайдику. Бу амални ўқувчи ҳар томонлама ўргангунича бошқа мавзуга ўтмайдиган ўқитувчи хато қилади. Ўқувчи кейинги босқичда шу амални мустақил бажарадиган даражадагина ўргатиш керак. Аслида, ҳеч қайси фанни ўспирин болага охиригача ўргатиб бўлмайди. Ақлни пешлаш учун вақти вақти билан қийин мавзуларга яна ва яна қайтиб, уни такрорлаб туриш керак. Турли босқичларда турлича, борган сари қийинроқ масалалар билангина фанни чуқурроқ ўргатиш мумкин. Асосли ўқитишни, таълим беришни нотўғри тушунган кўп ўқитувчилар фанни майдалаштириб минглаб майда машқлар ва поғоналарга бўладилар. Юқорида айтиб ўтилган фикрлар шунчалик аҳамиятлидирки, уларга яна бир неча қўшимча қилмасак бўлмайди. Болани билим савиясини билмай туриб, уни ўқи тиб б ў лмайди. Чунки, н имадан бошлаш, нима ни нима билан бо ғ лаш номаълумку. Бу жараён китоб ёзиш б илан баробар. Агар адиб китобини қ изи қ арли чи қ ишини истаса , у китобхонларини маданият и , билим савиясини билиши керак. Б ў лмаса унинг ўқ и м ў лжалга тегмайди. Батафсил изо ҳ ни ў рнига қ ис қ ача ахборот, қ ис қ ача гап ў рнига эса узундан-узо қ баёнот қ илади. Аммо , ўқ увчи ҳ а қ идаги умумий , юзаки тасаввур етарли эмас. Ўқ итувчи ўқу вчи ҳ а қ ида тў ла маълумотга эга б ў лиши керак. Бунга қ андай эришиш мумкин? Бунинг учун, ҳаётни билиш, ёшларни билиш керак, илмни ҳали эгалламаган, аммо ақл-фаросати жойида, кундалик ҳаётий тажрибага эга бўлган оддий бола ҳақида билимга эга бўлиш лозим.Ўкувчиларимизда озми- кўпми ҳаётий тажриба бўлади. Бу эса жуда муҳим. Шунга асосланган ҳолда таълим тарбияни олиб бориш керак. Ўқувчиларимизни тажрибаси бор, аммо

бу тажриба ҳали жуда оз. Боланинг ўзи шуни тушуниши, ўз сўзлари билан ифода қилиши, шунга иқрор бўлиши керак. Ўқувчига берадиган билимингиз унинг тажрибасини бойитишини, уни юқори чўққиларга кўтаришини, илмий тушунчаларга эга бўлишини ёки нотўғри тасаввурлар ўрнига тўғри таълим олишини тушуниши керак. Шунинг учун берилаётган билимларнин қайси жойида тўғри ёки хато тасаввур бўлишлигини аниқ билиш зарур, нотўғри хулоса чиқаришдан болани сақлаш ўқитувчининг иши. Шу масалада ўтаа эҳтиёт бўлиш керак. Бундай ҳолда тўғри йўл тутиш ўқитувчининг маҳоратига боғлиқ, буни ўқитувчига ўргатиб бўлмайди, буни қоидаси йўқ. Ҳар бир ўқитувчи ўқувчи учун ақл, заковат машъали бўлиши керак, нотўғри фикрга эга бўлган ўқувчини ҳақиқат йўлига йўналтириш керак. Юқорида айтиб ўтилганларни баъзилар тушунмасликлари мумкин, баъзилар учун эса кўнглидаги гап бўлиши мумкин. Ҳар бир шогирд тайёрлайдиган устознинг ўзининг сири бўлган, шу сирни ўрганиш учун шогирдлар йиллаб ўқиган. Юқорида айтиб ўтганимиз айнан ўша сирлардан биридир. Айримлар бу сир эмас, оддий қоида, ҳамма вақт бўлган, ҳаммага маълум бўлган соддадан мураккабга қараб ўргатиш дейишлари мумкин. Аммо айнан ўша ҳамма билган қоида, умумий қонун бўлсада, аслида энг муҳим сирдир. Бу борлиқнинг биринчи қонуни. Бу қонунга табиатнинг ривожланиш жараёни, фикрлашнинг ривожланиш жараёни ва бошка психологик функциялар ҳам бўйсунади. Юқорида айтилганларни тасдиқлаш учун физикадан мисоллар келтирамиз. Гап ҳаракатлантирувчи куч ва жисмлар ҳақида боради. Ўқувчилар қонунларни топишлари керак. Ўқитувчи сўрайди: ҳаракатдаги жисм йўлида бошқа жисмни учратса унинг таъсири қандай бўлади, жисм ҳаракати қандай ўзгаради.? Нима учун? Бу нимага боғлиқ? Ўқувчи ҳаётда буни кузатган, шунинг учун у ҳаракатдаги жисмнинг массасига деб жавоб беради. Демак ҳаракатдаги жисмнинг массаси қанча катта бўлса, шунча унинг таъсири кучлироқ бўлади. Бу оддий нарса, соғлом, ақли расо ўқувчи буни билади. Аммо болага фикрларини тўла, охиригача баён қилишига

имкон бериш керак. Сўнгра, ўқувчини фикр юритишга ундаш учун ҳаракатланувчи жисм икки ёки уч баробар катта бўлсачи? деган саволлар билан мурожаат этиш мумкин. Шунда ўқувчининг эски тасаввурлари ўрнида янгилари ҳосил бўлади. Сўнгра, тезликни таъсири ҳақидаги саволларни қўйиш мумкин. Тезлик қанча юқори бўлса, таъсир шунча кучли бўлишини ўқувчи кундалик кузатишларидан билади. Аммо таъсир тезликка пропорционал бўлишини энди ўрганади. Бу ҳақиқатни билишга яна ҳам аниқлик киритади, ўрганиш зарурлигини билдиради, буни билиш олдингисига қараганда яққол кўзга ташланмаслигини тушунади. Ўқувчи фақат янги қоидаларни, янги билимларни эгаллаб қолмасдан, ўқитувчи нақадар ўзини, предмет ҳақидаги тасаввурларини яхши билишини тушунади. Ўқувчи шундай дақиқаларда ҳам фанда, ҳам ўқитувчисида янгилик очгандай бўлади. Кузатувчан ўқитувчи эса бундай дамларда ўзини бахтиёр ҳис этади, чунки у ўқувчиси кўнглида нима кечаётганини билиб туради. Иккинчи мисол. Ернинг тортишиш кучи ва унинг таъсири, жисмлариниг оғирлиги ва таянч нуқтадаги босим ҳақида гап боради. Жисмларнинг оғирлиги ер тортиш кучи натижасида ҳосил бўлишини билган ўқувчи дарҳол қуйидаги хулосага келиши мумкин: оғирлиги қанча кўп бўлса, тортиш кучи шунча катта бўлади. Бу хулоса нотўғри, аммо бу боланинг ақлий меҳнати натижаси, шунинг учун уни хатосини тушунтириб, мақтаб қўйиш керак. Кейин мавзуни жуда батафсил баён этиш керакки, ўқувчи нафақат ўқув материалини, балки бошқа хатоларини ҳам англаб етсин. Бундай холатлар ўқувчига ўқув материали бериш билан бирга, ундан ҳам муҳимроқ нарсани билиб олишга имконият беради: яъни ақлий нуқтаи назар билан илмий шаклланган билимни фаркини, ўқишнинг қадрини билиб олади. Бундай тажрибадан сўнг оддийгина кўрсатма, йўналиш бериш етарли бўлади. Шунда ўқувчини илмга меҳр қўйганига ишониш мумкин, бу эса олинган барча билим ва маълумотлардан ҳам қадрлироқдир Бу ўқитувчи учун яна бир бахтли дақиқадир. У ўқувчи кўнглига йўл топганини, қалбига чуқур кириб

борганини ҳис этади, бу эса ўқувчида хиссиёт уйғотиш ва қўзғатиш учун қилинадиган ҳаракатлардан анча муҳимдир. Фанни ўқитиш усули, албатта шу фаннинг табиатига ҳам боғлиқ. Турли фанларни бир усулда ўргатиш мумкин эмас. Аммо ёшларни ўқитишда бу объектив нуқтаи назар ҳал қилувчи эмас, балки субъективлик ҳал қилувчи бўлади. Шунинг учун у ёки бу фанни ўқувчининг билим савиясига ва одам табиатининг ривожланиш конунига уйғун асосда ўргатиш керак. Манга шу ҳолатга қараб усул танлаш даркор. Битта фан 10 ёки 14 ёшдаги болага турлича ўргатилади. Масалан, тилни ўрганишни олайлик. Ўсмирлик ёшигача бўлган болаларни абстракт ўқитиш ярамайди. Уларга фақат конкрет билимларни қабул қилади. Шунинг учун бу ёшгача бўлган болага от, сон, сифат ва ҳоказолар каби грамматик қоидаларни тушунтириш бефойда. Шунинг учун, бошланғич таълимда таърифлар ва хоссаларни илмий асосланганлиги талаб қилинмайди. От деганда олдига аниқловчи қўйиш мумкин бўлган сўзни, феъл деганда мен, сен, у деган шахслар билан турлаш мумкин бўлган сўзни, эга деганда эса ким ёки нима саволига жавоб берадиган сўзларни тушуниш мумкин. Узундан- узун қоидани ёдлагандан кўра, ўқувчи шундай берилган таърифлар асосида, баъзан филологлар ҳам қийналиши мумкин бўлган минглаб гапларни таҳлил килиши мумкин. Бир сўз билан айтганда, ўқувчининг ривожланиш даражаси бирор фанни ўқитиш усулини аниқлайди. Предметлар билан танишиш, уларни ташқи белгилари орқали ажрата олиш ҳар билимнинг биринчи босқичидир. Жуда кичкина бола дарахтни уйдан, кемадан ажрата олиш билан бирга, ўт ёки бутадан ҳам ажратади. Ўқитишни бошлаш учун шунинг ўзи етарли. Дарахтни жуда кўп сирлари, хусусиятларини бола ҳали кўп йиллардан кейин билади. Тил ҳам ҳудди шундай. Кимки предметни ўрганишни унинг моҳияти, сирларидан бошламоқчи бўлса у адашади, ҳеч нарсага эришмайди, ёш мия шундай чалғийдики, ҳатто табиий ақлий билишни ҳам йўқотади. Нотўғри

билим олиш, билимсизликдан ёмон. Билмайдиган ўқувчини ўргатишидан, нотўғри билимга эга бўлган ўқувчини ўргатиш қийинроқ. Ўқувчилар ривожининг субъектив даражаси ҳар доим ўлчов бўлади. Иложи борича камроқ ўқит! Бу қоида ҳозир айтилганлар билан бевосита боғлиқ. Илгари ўқитувчилар иложи борича кўпроқ билим беришга ҳаракат қилишган, кўпроқ гапирган, кўплаб материалларни беришган. Уларнинг фикрича: боланинг келажакда ким бўлиши, қайси билимлар керак бўлиши ноаниқ, шунинг учун ўқувчининг билими қанча кўп бўлса, шунча яхши, билимнинг зиёни йўқ. Шунга ўхшаш нотўғри, зарарли тушунчалар, ҳозир ҳам амалиётда кўплаб учраб туради. Кўпинча, ўқувчилар олдиндан кўпроқ билимга эга бўлиши керак деб исботлашга ҳаракат қилинади ва материални кенг, батафсил баён этадиларки, ўқувчининг ақли ҳали ўша ҳажмдаги билимни ўзлаштира олмайди. Бундай ҳолатларда ўқувчи бу материалдан фойдаланиш у ёқда турсин, ҳатто у зарур нарсаларни билишга, олдинга мувоффақиятли интилишга ҳалақит беради. Бундан ташқари ўқувчининг хотираси чалғийди, илғаб олиш хусусияти ва ўқишга бўлган қизиқиши, иштиёқи сўнади. Ҳозир қўлланилмайдиган, олдинга юриш учун зарур бўлмаган нарсани ўргатиш керак эмас. Иложи борича камроқ ўқит! Фақат шу ҳолда ўқитувчи, ўқувчига энг зарур, энг муҳим материални бермоқчи бўлиб унга астойдил тайёрланади ва ўқувчининг хотирасида бир умрга сақланиб қоладиган бетакрор дарс ўтади. Ўқувчи эса нимадир билдим, ўзлаштириб олдим деб қувонади. Ўқишга борган сари қизиқиши ортади, тетиклашади, ишончи ортади. Асосли, узоқ муддатга асқотадиган билимга эга бўлади. Олға юришга яроқсиз бўлган, асосланмаган билимни ўқувчидан талаб қилиш нотўғри усул ҳисобланади. Бу хатони кўпроқ ёш ўқитувчи қилади. Ўзлари эндигина ўзлаштириб олган билимларини бечора болаларни бошига селдай ёғдиради. Бу билим эса, кўпинча бефойда бўлиб қолади. Яхши ўқитувчи йилдан йилга ўқув

материалини қисқартириб, керакли минимумга етказиб оладилар. Мана булар ҳақиқий ўқитувчилар ҳисобланади. 4. Ўқувчига ҳозир зарур бўлмаган ва кейичалик керак бўлмайдиган нарсани ўқитма! Бу икки қоида ўта муҳимдир. Уларни тан олмаслик, риоя қилмаслик ўқувчига таълим тарбиянинг ҳаётбахш таъсир кучини йўқотади. Биринчи қоида бўйича: таълим ўқувчининг билим савиясига мос бўлиши керак, айнан ҳозирги билим савиясига, келажакда эришадиган савиясига эмас. Шунинг учун бу қоидани бошқача айтсак ҳам бўлади. Ҳеч нарсани муддатидан олдин ўргатма! Кўриб турибсизки, ҳозирча бу қоида сизга унча тушунарли эмас, ҳатто бу қоидани асл моҳиятини тушунмай, баъзи турмуш шароитлардан келиб чиқиб қарши эътирозлар ҳам билдиришингиз мумкин. Масалан, бола 10, 12, 14 ёшда мактабни тарк этадиган б ў лса, нима қ илиш керак? Бунда ҳам шошилмаслик керакми? Кўпчилик ўқитувчиларнинг фикрича, шошилинч равишда ўқувчини миясини билимга тўлдириш керак, бу билим ҳозир керак бўлмаса, майли хотирасида сақланиб туради, кейинчалик бу билимлар керак бўлиб қолиши мумкин, ўшанда тушуниб олади ва фойдаланади. Шу фикрга кўра, бечора болага каттадан-катта матн, қоидалар, қонунларни мутлақо тушунмаган ҳолда ёдлатадилар. Бу билим болани на ақлига, на кўнглига ўтиради, чунки ақл ҳали у даражада ривожланмаган, кўнглида эса бундай чуқур билимга эҳтиёж уйғонмаган бўлади. Бу фақат диний таълимини ўқитилишига тегишли эмас, бошқа ҳар қандай таълимга ҳам тегишлидир ва бу болага катта зиён келтиради. Шундан келиб чиқиб, кўп болаларда бундай билимга, шу фанларга нафрат уйғонади. Кейинчалик бу таъсирни йўқотиш учун йиллар керак бўлади, ахир энг таъсирланадиган даврда пайдо бўлган ҳиссиёт ўлмайди. Фақат катта ёшдаги одам тушунадиган, унга тааллуқли нарса ёш болага тўғри келмайди. Шунинг учун муддатидан олдин ҳеч нарсани ўргатма! деган қоидага риоя қилиш керак. Агар шароит шуни талаб қилса, қўлингдан келганича бу номаъқул нарсадан воз кеч, оғирлик қиладиган таомни енгил ва маззали қилиб бер!

Иккинчи қоида биринчи қоидадан ҳам муҳимроқ. Айрим катта ёшдаги одамлар айрим воқеа, дарс ёки ўқитувчисини нафратсиз эслай олмайди. Улар жуда ақлли, олийжаноб, маданиятли, ўқимишли одамлар. Аммо уларнинг ҳаётида, ёшлигида қандайдир хотира борки, уларни эсламасликка ҳаракат қиладилар. Бир умр ўзини–ўзи мажбур қилса ҳам шу хотирани унута олмайдилар. Нима сабабга кўра? Балки ғайри табиий усуллар билан ўқитилган фан айбдордир. Айтадиларки, инсонни тарбиялашда бутун инсоният қандай тарбияланган бўлса, шундай кетма-кетлигидан фойдаланиш керак. Бу тўғрими? Ўйлаб кўринг. Ҳозирги мактаблардаги таълим кўпчиликка бачкана, ҳаддан ташқари содда, осон туюлади. Одамзот тараққиётидаги бу босқични ўтиб бўлинган деб ҳисоблайди. Демак энди кераги йўқ. Мисоллар керакми? Марҳамат. Диний ривоятларнинг кўпини бола эртак сифатида эслаб қолади. Улғайиб уни муносабати, фикри ўзгаради, болаликдаги кўр-кўрона ишонганини устидан ўзи кулади, уялади. Одам хаёлида таълим берган ўқитувчини айбдор ҳисоблайди. Ўқитувчиси нотўғри таълим берган, демак ўқитувчининг ўзи ҳам нотўғри тасаввурга эга деб ўйлайди. Бундан «Етук инсон бўлиб етишганда керак бўлмайдиган нарсаларни болага ўргатма!» деган қоида келиб чиқади. Бундан келиб чиқадиган шиор «Ҳеч нарсани муддатидан кечиктирма!» яъни ҳамма фан, ҳамма қоидани ўз вақтида ўргат. Биз фақат иккита қоидани кўратиб ўтдик. Ўзингиз улар тўғрисида ўйлаб кўрасиз деган умиддамиз. Ҳеч қайси одам мактаб, ўқитувчи ҳақида ёмон фикрда бўлмаслиги, ҳеч ким болалик ва ўсмирлик ёшларида олган билимидан афсусланмаслиги, афсус билан ҳеч ким боласини ўзидай, азобга қўйгандай мактабга жўнатмаслиги керак. Мактаб, ўқитувчилар эса ўқувчиларнинг ота-оналари яна бола бўлиб, яна мактабда ўқишни орзу қилаётганидан фаҳрланиши керак. Айрим мактаблар бундан йироқдир. Бизнинг огоҳлантиришимизга қулоқ солинг, давр билан ҳамнафас бўлинг! 5. Кўргазмали ўқит!

Мен бу қоидани табиий уйғунликда ўқитишга мос келгани учун биринчи ўринга қўяман. Аммо буни ҳамма ҳам тушунавермайди. Энг янги таълимни асосий қонуни кўргазмалилик бўлиши керак. Эски баҳсни давом эттириб, бизни билим олишимиз негизида, ҳиссиётимизга таъсир этиш ётади демаймиз. Тўғри айрим олимлар ҳиссиёт орқали олган билимни мантиқий фикр юритиш орқали олган билим билан солиштириб, иккинчисини устун қўядилар. Ҳар ҳолда ўсмир ёшларга таълим бериш кўргазмали бўлиш кераклигини инкор этиб бўлмайди. Инсон онгининг ўсиши ташқи дунёни ҳис қилишдан бошланади. Сезги органлар орқали ҳис этганимиз онг орқали тушунчага айланади. Шунинг учун тушунча фақат кўргазмали бўлиши керак, акс ҳолда улар қуруқ, маъносиз бўлиб қолади. Руссо ва Песталоццидан бошлаб(Локкдан кейин) биз ҳамда кўпчилик, кўргазмалилик бошланғич таълимда чегараланган бўлиши керак, ёки фақат элементар арифметика ва геометрияда бўлса етарли деган фикрда бўлдик. Бу усул бир томонлама эди. Ҳар бир аниқ ва тўғри билим сезги органларга таъсир этишдан бошланади. Сезги органларни ҳис этиши эса икки турда бўлади: ташқи ва ички. Табиатдаги айрим предметларини, уларнинг хусусиятларини ташқи сезиш органларимиз қабул қилади. Иккинчи ҳолда эса онг, ички туйғу билан сезамиз. Бу тасаввурлар ички ва ташқи дейилади. Бу тасаввурлар ҳар бир таълимнинг, билимнинг асосидир. У барча фанларга, масалан тилга, диний илмга, арифметика, геометрия ва хоказоларга таълуқлидир. Кейинчалик онгда абстракт йўл билан айрим хоссаларига кўра ёки умумлаштириш орқали юқори даражадаги, умумий тушунчалар ва тасввурлар ҳосил бўлади. Шунинг учун кўргазмалилик принципи сезги органларга таъсир этгандан сўнг тушунчаларга ўтишни талаб қилади. Хусусийдан умумийликка, конкретликдан абстрактга қараб юриш керак, тескарисига эмас! Бу принцип барча таълим ва тарбияни асоси бўлмоғи керак. Фақат бу принципни қўллаш билан мазмунсиз, ақлни сусайтирадиган, ўйинга айлантирилган таълимни, тушунмасдан, фойдасиз қоидаларни ёдлаш,

ақлни, онгни табиий ривожланишини сунъий чегаралайдиган таълимни сиқиб чиқариш мумкин. Маълумки, мактаб шароитида доимо ҳамма тушунчаларни кўргазмали қилиб бўлмайди. Аммо иложи борича бунга ҳаракат қилиш керак. Имконият бўлмаса расм, ўхшатиш, солиштириш ва бошқа воситалардан фойдаланиш керак. Бундай таълим олган ўқувчилар муваффаққиятга эришадилар, бундай усулни қўлламаган жойларда таълим бекор ўтган умрга айланади. Агар география фани ўлкашуносликсиз, харитасиз, расмсиз, тарих фани аниқ ҳаётий образларсиз, диний илм фақат айрим матнларни ёдлашдан иборат бўлса, бундай таълим фақат мактаб учун керак бўлади, ўқувчини ҳаётга тайёрлаш учун эмас. Бундай мактаб болага мазмунсиз, кераксиз билим беради, бола эса бу билимни бир умр келажак авлодга топширади. Агар ҳаёт бу хатони тузатмаса одам бир умр бу хатони қули бўлиб ўтади. Шунинг учун ўқитувчи ўз фани ҳақида тўғри кўрсатмали тушунчага эга бўлиши ва шундайлигича ўқувчига ўргатиши керак. Ўқитувчи ҳизматининг мохияти айнан шунда. Агар биз ҳозирги турмуш тарзга ва адабиётга назар солсак ҳиссиёт туйғуларини муҳимлигига, бевосита кузатишни зарурлигига, муҳимлигига амин бўламиз. Бу албатта катта муваффақиятга, ажойиб натижаларга олиб келади. Кўргазмасиз қуруқ натижаларни қайд этиш ҳеч кимни қониқтирмайди. Ҳамма жойда, масалан, жамоат ҳаётида, фан, таълим, ҳаётни ифодаловчи саҳнадаям аниқ ҳодиса, ҳақиқат, борлиқ талаб қилинади. Қуруқ сафсата, умумий қоида, мавҳум низомлар ҳеч қаерда, ҳеч кимни қониқтирмайди. Ҳар ким ўз кўзи билан кўришни, бевосита ўрганишни, ҳис қилишни истайди, ҳамма ҳам мавхум назарияни эмас, аниқликни ҳоҳлайди. Ҳамма жойда бевосита хис қилиш, бевосита кўргазмалиликни талаб қилинади. Бу ибора борган сари оммалашиб бормоқда. Уни фоал ишбилармон кишилардангина эмас, балки философ, амалиёт ва назария вакилларидан ҳам тез-тез эшитиш мумкин. Шунинг учун таълим ҳаётий тараққиёт билан изма-из юриши, кўргазмалилик принципига доимо риоя қилиши керак. Биз ҳали бунга етишганимизча йўқ, аммо шу мақсад сари

интиляпмиз. Кимки шунга эришмоқчи бўлса, қоида ва принципдан эмас, факт, мисолдан бошлаши керак. Қоида–бу мисоллар ва принципларни абстрактлашган шакли, фактлар устида фикр юритишдан иборатдир. Мисолларсиз қоидани, фактларсиз принципни тушуниб бўлмайди. Буюк файласуф ва мутафаккир Кант «Кўргазмасиз тушунчалар қуруқ гапдир» деган эди. Кўргазмалилик ҳақида жуда кўп гапириляпти дейишади. Шунга қарамай биз, ҳар бир таълим кўргазмали ва фақат кўргазмали бўлиши керак деймиз! Ҳали тўхташга вақт бор. Бу ҳайқириқ бекорга эмас, чунки, ҳали ҳам минглаб ўқитувчилар эски мактабни абстракт усуллари билан, тушунчаларни қуруқ ифодалаб бериш билан чегараланган. Улар боланинг онгида тушунчалар қандай шаклланишини билишни истасалар эди, уларни ўзгаришлари мумкин деб умид қилар эдик. Ҳар бир билимнинг асосини сезги, ҳис ёки Вейс айтганидек «руҳ, туйғу» ташкил этади. Одам ўз ҳиссиётларида хали субъетни объектдан ажратмайди.Уларни бир бутун деб тушунади. Билим предметдан ҳали ажралмаган бўлади. Бунга эришиш учун ўқувчининг диққатини ошириш керак, унинг онги предметга қаратилган бўлиши керак, у предметни кўриши, унинг хоссаларини англаши, унинг ўз онгидан ташқарида жойлашганини англаши керак. Предмет унинг сезгисига таъсир этиб, ҳис-туйғу уйғотади, диққатини жалб этади ва ўқувчи шу предметни танийди, қабул қилади. Олдин ўқувчи предмет ҳақида тасаввурга эга бўлади, кейин уни қабул қилади, ҳиссиётдан ажратади ва тушунчага эга бўлади ҳамда сақлаб қолади, шунинг учун предмет йўқлигида ҳам уни тасаввур қилади. Шундай қилиб, бу предмет ҳақида тасаввурига эга бўлиб қолади. Ундан керакли пайтда фикр юритиш учун фойдаланиши мумкин бўлади. Ўқувчининг тасаввури предмет билан боғлиқ эмас, энди у ўзи янги тушунчалар ҳосил эта олади, уларга ном қўя олади. Бу ном ҳосил бўлган тасаввурлар мазмунини, тушунчаларни ривожланишидан ҳосил бўладиган тасаввурларни ифодалаш учун хизмат

қилади. Энди бу оддий овоз эмас, балки тасаввурларнинг тўла мазмунидир. Предмет фақат сезги уйғотаётган бўлса, ҳали унга эркин ёндашиб бўлмайди. Шунинг учун Кант юқорида айтилган ҳолатларгав қуйидагича қўшимча қилади: «Кўргазмали тасаввур тушунчасиз кўрдир». Бу ерда бизнинг «Тушунча кўргазмали тасаввурсиз қуруқ ва мазмунсиздир» шаклидаги хулосамиз ўз кучини сақлаб қолади. Янги мактабнинг асосий принципи қуйидагича: “Мустақил фаолият ҳиссий билишга асосланган ва унинг натижасидир яъни: 1) муста қ ил фаолият ру ҳ ий фаолият шакли дир; 2) бевосита, ҳ исси й , жонли билишдир; 3) ҳ исси й билиш асосида муста қ ил фикрлаш дир ва аксинча кенгроқ қарасак, барча ўй-фикрлар асосида к ў ргазмали тасаввур лар ҳосил қилишдир . Эски мактаб объектив усулга эмас, балки абстракат (мав ҳ ум) усулга асосланган . Янги мактаб эса су б ъектив лик тарафдори, ўқ итишда кўргазмалилик ёки ани қ о бъектив усул га интилади, объектив ва субъектив усул ларни ў заро бирлаштиришга ҳ аракат қ илади. Ҳ озирги замон дидактикасига амал қ иладиган ўқ ит у вчи я на бир бор ў йлаб к ў рсин. Қ уйида баён қилинади г ан ларни барч аси шу принципни ифодалайди.

Похожие

Таълим жараёнида ўқувчи шахси

Умумий ўрта таълим жараёнида ўқувчи шахсини ривожлантириш концепцияси

Ўқувчи шахсининг ривожланиши ва тарбия

Ўқитувчи ва ўқувчи ўртасидаги мулоқат

Касб таълими ўқитувчиси шахсига қўйиладиган талаблар ва касбий сифатлари