Умумий ўрта таълим жараёнида ўқувчи шахсини ривожлантириш концепцияси - Педагогиka - Рефераты

Умумий ўрта таълим жараёнида ўқувчи шахсини ривожлантириш концепцияси

Загружено в:

22.09.2022

Скачано:

0

Размер:

172.6689453125 KB

У мумий ўрта таълим жараёнида ўқувчи шахсини ривожлантириш концепцияси Муаллифлар: Р.Ҳ. Джураев, Р.Сафарова, У.Мусаев, Х.Умарова, Ф.Юсупова Умумий ўрта таълим жараёни ўқувчи шахсини узлуксиз ривожлантиришда муҳим педагогик омил сифатида хизмат қилади. Жамият ривожланишининг ҳозирги босқичида мамлакатимиз равнақини кўп жиҳатдан умумий ўрта таълим тизимида ўқувчи шахсини ривожлантириш имкониятлари таъминлайди. Чунки таълимнинг истиқболи, жамият аъзоларининг билимдонлиги, маънавий савияси, бугунги кунда тайёрланаётган мутахассисларнинг сифати ҳамда шахс, давлат, жамият, фан, техника, технологиялар, ишлаб чиқариш тараққиётини таъминловчи олимлар ҳамда мутахасисларнинг илмий салоҳияти ва касбий маҳорати, таълим муассасаларининг моддий-техникавий ҳолати, умумий ўрта таълим мактабларида ўқувчиларга тақдим этилаётган таълим мазмуни ва сифатига кўп жиҳатдан боғлиқдир. Бу эса Ўзбекистон Республикасининг дунё миқёсидаги мавқеи ва обрў-эътиборини белгиловчи омиллардандир. Мазкур муаммолар таълимнинг демократик модели татбиқ этилиши, ўқувчилар имкониятларининг бир томондан индивидуаллашуви, иккинчи томондан тенглашуви, ёшларнинг ижтимоий сафарбарлиги масалаларини ҳам назарда тутади. Чунки Ўзбекистон кўплаб дин ва миллат вакиллари ҳаёт кечираётган, жамият аъзоларида толерантлик туйғусини қарор топтириш эҳтиёжи кучайиб бораётган давлат бўлиб, турли миллат ва динга мансуб жамият аъзоларининг билимдонлиги, касбий маҳорати ва микросоциумда муносиб ўрин эгаллаши учун талаб қилинган касбий тайёргарлик ҳақида фикр юритиш зарурияти мавжуд. Бу зарурият Ўзбекистон Республикаси 1

«Кадрлар тайёрлаш миллий дастури»нинг яратилиши ва қабул қилинишига асос бўлди. Чунки турли соҳаларда тобора кенгаяётган дифференциация ва интеграция жараёнлари таълим мазмунига ҳам муқаррар тарзда таъсир кўрсатади. Бир томондан ўқувчи шахсининг имкониятлари табақалаштирилади, иккинчи томондан унга тақдим этиладиган билимлар уйғунлаштирилади. Бу ўз навбатида ўқувчи ҳамда ўқитувчи шахсига йўналтирилган ранг-баранг модулли таълим технологияларини татбиқ этиш эҳтиёжини вужудга келтиради. Ўтган асрнинг охирларига келиб таълим мазмунини оммабоплаштириш ғояси ўртага ташланди. Ҳар бир синфда ўқувчилар миқдорининг кўпайиб кетиши таълим натижасининг сифати ва самарадорлигига бирмунча салбий таъсир кўрсатмоқда. Ўзбекистон мактабларида 5-синф ўқувчиларининг ўқиш суръати кескин пасайганлиги кузатилади Бу ҳолат 8-9-синфларда қайта такрорланади. Замонавий дидактиканинг асосий йўналишларидан бири конструктивизм, яъни ихчам, содда таълим мазмуни воситасида ўқувчини ривожлантириш ҳақидаги қарашлар тизимидир. Бу йўналиш Пиаж, Ж.Брунер, Л.С.Вўготскийларнинг интеллектни ривожлантириш ҳақидаги ғоясига таянади. Болаларбоп, ихчам, содда таълим мазмунида асосий ўринни ўқувчиларда мулоқот маданиятини ривожлантириш, шахс ва жамият орасидаги ижтимоий- маданий, илмий-техникавий муносабатлар ифодасининг баёни эгаллаши лозим. Чунки мулоқот имкониятлари одамлар қалби, руҳий олами, хотираси, диққати, фикрини ўзгартириш қудратига эга. Болаларбоп, ихчам, содда таълим мазмуни асосида ташкил этилган ўқув- билув жараёни ўқувчиларнинг лойиҳачилик, мустақил фикрлаш, ижодкорлик фаолиятлари учун асос бўла олади. Таълим мазмуни бу далиллар, билим ва тушунчалар, қоида ва таърифлар йиғиндиси эмас, балки ўқувчининг ижтимоий фаолияти учун зарур бўлган энг янги ахборотлар, билим, тушунчалар, кўникма ҳамда малакалар 2

тизимидир. Шунинг учун ҳам ўқув-билув жараёни билимларни ўзлаштириш, уни амалиётга татбиқ этиш, кўникма ва малакаларни эгаллаш, уларни мустақил ижодий фаолиятда қўллаш имкониятини яратадиган дидактик ҳодисадир. Бу жараён таълим мазмуни таркибига кирган асосий билим, тушунчалар, кўникма, малакалар ва бошқа дидактик ҳолатларни уйғунлаштиради. Ўқув-билув жараёнида ўзаро алоқадор бўлган 3 та босқич ажратилади. Булар: -билимларни ўзлаштириш ва англаш. Бунда ўқитувчи ўқувчининг ўзлаштирган билимлари, эгаллаган кўникма ва малакаларига таянган ҳолда уларга янги билимларни тақдим этади ва мазкур билимлар асосида кўникма, малакаларнинг навбатдаги занжирини ҳосил қилишга интилади. Шу асосда ўқувчиларни янги ақлий, интеллектуал ҳамда ижодий фаолиятга тайёрлайди. Мазкур жараёнда таълимнинг ҳикоя қилиш, баҳс-мунозара, мулоқот методларидан фойдаланилади; -ўқувчиларнинг ақлий-интеллектуал ҳамда ижодий фаолиятларини ташкил қилиш асосида улар ўзлаштирган билимлар доирасини кенгайтириш. Бу босқичда ўқитишнинг гуруҳ бўлиб ишлаш ҳамда лойиҳалаш методларини кенг қўллаш мақсадга мувофиқдир; -ўқувчиларга янги билимларни тақдим қилиш. Бунда муаммоли ўқитиш методидан кенг фойдаланилади. Ўқувчиларнинг қўйилган муаммоларни ҳал қилишлари учун қулай педагогик имкониятлар яратилади. Бундай имкониятлар сирасига ўқув-билув жараёнини ўқув-методик адабиётлар билан таъминлаш, дарсни техник воситалар билан жиҳозлаш, визуал ҳамда аудиовизуал техникани қўллаш кабилар киради. Ўқувчи шахсини ривожлантиришга йўналтирилган ўқув-билув жараёнини ташкил этиш учун бу ниҳоятда муҳимдир. Ўқув-билув жараёнида шунга алоҳида эътибор қаратиш керакки, айрим ўқувчиларда фалсафий мушоҳада кучли, бошқаларида эса чекланган бўлади. Дидактик ғоялар, ёндашувларни ўқув-билув жараёнига татбиқ этаётганда бу 3

ҳолатга алоҳида эътибор қаратиш лозим. Бундай ўқувчилар дарс жараёнида атрофдаги синфдошлари ва ўқитувчига тинмай турли саволлар беради. Афсуски, аксарият ҳолларда ўқитувчилар ўз ўқувчиларининг бундай қизиқувчанлигини қўллаб-қувватламайдилар. Таъбир жоиз бўлса, ўқувчининг бу ҳолатини маҳмадоналикка ҳам йўядилар. Аксарият ўқитувчилар ўзларининг бундай педагогик ношудликларини ўқувчининг хатти-ҳаракати миллий менталетитимизга хос эмас дея, изоҳлашга интиладилар. Одатда юқори синфларда ўқийдиган ўқувчилар нимага?, нима учун?, қандай қилиб? деган саволни бермайдилар. Ўтган асрнинг иккинчи ярмида М.Липман болалар учун файласуфлар мактабини очган эди. Бу мактабнинг асосий вазифаси ўқув дастурларини яратиш эмас, балки ўқитувчиларни дастур ва методикалардан фойдаланишга ўргатишдан иборатдир. Амалдаги ўқув дастурлари болаларни фалсафий мушоҳада ёки фалсафага оид атамаларни билишга йўналтирилмаган. Мазкур дастурларда синфда катта бўлмаган ҳикояларни ўқигандан кейин, ўқувчиларни ҳикоя юзасидан мунозара ўтказиш, ўз фикрини билдиришга ундаш кўзда тутилган. «Ўзбек халқ эртаклари», «Шарқ халқ эртаклари», «Ўзбек халқ мақоллари», «Ўзбек халқ топишмоқлари» кабилар ўқувчиларда мантиқий мушоҳада қилиш, мустақил фикрлаш кўникмаларини шакллантиришда катта аҳамиятга эга. Бугунги кунда катта аҳамиятга эга бўлган ўқитиш методларидан бири ўқувчи билан ўқитувчи, ўқувчи билан ўқувчи ўртасида мулоқот ташкил этишдан иборатдир. Бундай мулоқотнинг муҳим кўринишларидан бири суқротона савол-жавоб методи ҳисобланади. Масалан, амалдаги 1-синф «Алифбе» китобида суқротона савол-жавоб методидан фойдаланишга ҳаракат қилганмиз. Бундай савол-жавобни ташкил қилиш учун қуйидагилар муҳим аҳамиятга эга: 4

Суҳбатдошига такаллуф билан мурожаат қилиш. Такаллуф ўз навбатида суҳбатдошининг эътиборини тез жалб қилиш учун қулай имконият яратади. Суқротона савол-жавоб ўқувчиларни қизиқтирадиган саволларга жавоб излаш учун қулай вазиятни вужудга келтиради. Бу метод анча мураккабдир. Чунки суқротона савол-жавоб вазиятига кирган ўқувчи объектив, самимий, ўз фаолиятини тўғри баҳолайдиган, билмайдиган нарсаларини тан ола биладиган бўлиши керак. Ўқитувчи эса ўқувчиларнинг нуқтаи назарларини тўғри аниқлай оладиган, уларни мустақил фикрлашга ундайдиган, болажон, ўз касбининг моҳир устаси бўлиши лозим. Суқротона савол-жавоб натижасида ҳосил бўлган кўникмаларни 2 гуруҳга ажратиш мумкин: 1) 1-4-синф ўқувчилари учун бошланғич кўникмалар: кузатиш, таснифлаш, рақамлардан фойдаланиш, ўлчаш, натижани олдиндан кўра билиш. 2) 5-9-синф ўқувчиларида интеграциялашган лойиҳачалик кўникмалари: масалан, мулоқот матни яратиш, буюмларнинг дизайнини ишлаш, конструкциялаш ва ҳоказо. Суқротона савол-жавобдан таълимнинг турли соҳаларида амалга ошириладиган ўқув-билув жараёнида фойдаланиш мумкин. қуйидагилар суқротона савол-жавоб методидан кенг фойдаланишга монелик қилади: 1. Ўқитувчилар мазкур методни ўқув-билув жараёнига қўллашга тайёр эмасликлари. 2. Суқротона савол-жавоб методини қўллашга имкон берадиган ўқув материалларининг йўқлиги. 3. Мазкур методни қўллаш имконини берадиган дарс босқичларининг дидактик жиҳатдан асосланмаганлиги. Бир сўз билан айтганда, ўқувчиларнинг мустақил фикрлаш, ижодкорлик кўникмаларини шакллантиришга йўналтирилган таълим жараёнини назарий асослаш ҳамда амалий жиҳатдан таъминлаш бугунги кунда дидактиканинг 5

етакчи муаммоларидан биридир. Бу сирада амалга ошириладиган тадқиқотлар ўқув-билув жараёнини ўқувчи шахсига йўналтиришга қаратилмоғи лозим. Назарий таҳлиллар, амалий кузатишлар давомида педагогик ғояларнинг у ёки бу жиҳатини эътибордан четда қолдириб бўлмайди. Ўқувчи шахсига йўналтирилган ўқув-билув жараёнига комплекс жиҳатдан ёндашган ҳолда унинг назарий жиҳатларини таҳлил қилишимиз лозим. Чунки, бундай таҳлил ва кузатишлар айни ҳақиқат бўлиб, биз назарий хулосаларимизни амалиётни кузатиш асосида ҳосил қиламиз ва айни шу амалиётга назарий ҳамда дидактик ишланмалар сифатида тақдим этамиз. Таълим-тарбиянинг турли қирралари ва муайян босқичларининг ўзаро алоқадорлиги ҳамда унинг мақсади, мазмуни давлат ва жамият томонидан таълим олдига қўйилган ижтимоий буюртмага мос тарзда белгилаб берилиши керак. Бугунги кунда тадқиқотчилар олдига таълим-тарбияга нисбатан бундай ягона назарий ёндашувни аниқлаш талаби қўйилмоқда. Мазкур ёндашув бирор бир таълим йўналиши ёки педагогик ғоянинг ривожланишига алоҳида қараш мумкин бўлмаган ҳолатлардагина зарурдир. Таълимда бундай ёндашув ўқувчи шахси характерининг бир-бирига қарама-қарши томонлари кўриниши билан намоён бўлади. Масалан, бу ҳолат шахс ва жамиятнинг эҳтиёжлари, ўқувчининг жисмоний ва руҳий саломатлиги, мантиқий ҳамда образли тафаккурида яққол кўринади. Шу билан бир қаторда мазкур ёндашув мунтазамлик касб этувчи тоифаларга алоқадордир. Бугунги кунга қадар таълимнинг барча босқичларида қуйидагилар назарда тутилмаяпти: а) истиқболга йўналтирилган таълим мазмунида жамият ва инсоният учун қимматли бўлган қадриятларни ифодалаш; б) ўқув-билув жараёнида аниқ ҳаракат қила оладиган, илғор ўқувчиларни шакллантириш. 6

Таълимнинг турли қирраларига турлича ёндашувлар орасида ўқув фанлариаро интеграциянинг мавжуд эмаслиги кузатиш ва таҳлиллар натижасида аён бўлди. Бунинг натижасида таълим жараёнида ўқувчи шахсининг ривожланиши учун зарур бўлган мувозанатнинг бузилиши вужудга келмоқди. Ўқитишнинг жамоавий шаклидан хусусийликка, атеистик тарбиядан диний тарбияга, қаттиқ қўллик, якка ҳокимликдан мустақилликка ҳамда ўқув-билув жараёнининг режали бошқарув тизимига ўтилишига эҳтиёж сезилмоқда. Курашчанлик, эзгуликка интилиш, демократик нуқтаи назар, муваффақиятларга интилиш каби шахсий сифатлар ўқувчиларда кўпроқ шакллантирилиши лозим. Бу эҳтиёж биринчи навбатда мустақиллик омили туфайли рўй бераётган бўлса, яна бошқа бир томондан, ташқи дунё билан кенгроқ алоқа ўрнатилиши натижасида вужудга келмоқда. Ўқувчи шахсини ривожлантиришга йўналтирилган таълим жараёнини ташкил этишда ўқувчининг ўзига хослигини кўпроқ намоён қилишига имкон яратишга урғу бериш лозим. Бунда кўп фаолиятлиликка асосланган таълим жараёни элементларини уйғунлаштириш асосий ўринда туради. Ўқув–билув жараёнини лойиҳалаштиришда ўқувчи шахсини ҳар томонлама ривожлантирувчи моделларини танлаш муҳим аҳамиятга эга. Бунда қуйидагиларни кўрсатиш мумкин: 1. Ўқувчини ақлий-интеллектуал жиҳатдан ривожлантиришга асосланган ўқув моделлари. Бу ривожлантирувчи ўқув тизими воситасида амалда татбиқ қилинади. Халқ оғзаки ижоди намуналари, ҳаракатли ва таълимий ўйинлар, компьютер дастурлари, машқ ва масалалар воситасида ўқувчиларнинг ақлий-интеллектуал, ижодий, ҳиссий қобилиятларини ривожлантириш назарда тутилади. Ўқувчи шахсига йўналтирилган ўқув- билув жараёнида таълим натижасининг сифати кафолатланади. 2. Ўқувчиларни экологик, иқтисодий билим ва тушунчалар билан қуроллантириш, ўлкамиз табиати, ноз-неъматлари, бойликларини асраш, тежаш, кўпайтириш руҳида тарбиялашга хизмат қиладиган ўқув моделлари. 7

Буларнинг барчаси ўқув-билув жараёнини таҳлил қилган ҳолда амалга оширилган прогнозлаш натижаларидан келиб чиқиб, энг самарали ўқувчи шахсини ривожлантирувчи ўқув моделларини танлаш имконини беради. Ҳар қандай янги педагогик парадигма таълим жараёнини такомиллаштириш асосида ўқувчи шахсини рвожлантиришга хизмат қилади. Шунинг учун ҳам ўқувчи шахсига йўналтирилган таълим жараёнини ташкил этиш янги педагогик парадигма сифатида муҳим амалий қимматга эга. Ўқувчи шахсини ривожлантиришга йўналтирилган таълим жараёнида унинг ақлий-интеллектуал, ижодий, ҳиссий хусусиятлари намоён бўлади. Бу хусусиятлар уч босқичда рўёбга чиқади: а) ўқувчининг ақлий-интеллектуал, маънавий, ахлоқий ривожланиши; б) унинг ёшига кўра улғайиши; в) ўқувчи шахсининг мустақиллигида; Ўқувчиларнинг инсоний фазилатлари, раҳмдиллиги, ғамхўрлиги, эзгу фикрларининг вужудга келиши, ўз хатти-ҳаракатлари учун масъулликлари ҳам ўқувчи шахсини ривожлантиришга йўналтирилган ўқув-билув жараёнида таркиб топади. Ўқувчи шахсини ривожлантиришга йўналтирилган ўқув- билув жараёнини ташкил этишда бир қатор таълим тамойилларига амал қилиш муҳим аҳамиятга эга. 8

Похожие

Таълим жараёнида ўқувчи шахси

Умумий ўрта таълим ўқув юртларида биологик таълим мазмуни

Умумий ўрта таълим муассасаларига методик хизмат кўрсатиш

Ўқувчи шахсига қаратилган таълим қоидалари

Таълим технологияларининг ривожлантириш боскичлари