Психологик билиш жараёнлари - Педагогиka - Рефераты

Психологик билиш жараёнлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

71 KB

Психологик билиш жараёнлари Сезгилар Билиш жараёнлари шуғулланувчи спотчи (ўқувчи, болалар) учун жисмоний машкланиш ва ўқув материалларини билишнинг асоси бўлиб хизмат қилади. Шунинг учун ҳам жисмоний тарбия ўқитувчиси, спорт мураббийи ўз кулостидаги шуғулланувчи спотчи (ўқувчи, болалар) билиш жараёнларининг ривожланиш даражасини билиши лозим. Инсонга уни ўраб турган ташқи оламни ва ўз-ўзини билиб олишига имкон берувчи психологик жараёнларга билиш жараёнлари дейилади. Сезгилар, идрок, диққат, хотира, тасаввур, ҳаёл, тафаккур ва нутқ билиш жараёнлари ҳисобланади. Билиш сезгилардан бошланади. Сезиш ташқи қўзғатувчининг тана юзасига, аниқроғи, у жойда жойлашган нерв толаларига таъсир этиши натижасида пайдо бўладиган нерв кўзғалишларидир. Кейинчалик ушбу қўзгалиш нерв тўқимасига, у ердан эса бош мияга узатилади. Сезги орқали нарсаларнинг ранги, шакли, мазаси, вазни, ҳиди, товушлари ва хоказоларни акс эттириш мумкин. Одамнинг тегишли сезги органларига моддий оламдаги нарса ва ҳодисалар таъсир кўрсатган пайтида улардаги айрим хоссаларнинг акс эттирилишидан иборат бўлган энг содда руҳий жараёнга сезги дейилади. Масалан, қаршимизда турган бирон-бир нарса, чунончи, стол билан иш кўрар эканмиз, кўриш ёрдамида биз унинг рангини, шаклини, катта- кичиклигини аниқлаймиз; туйиш орқали унинг қаттиқлигини, силлиқлигини биламиз; қўлда силжитиб кўриш билан унинг оғирлигига ишонч ҳосил қиламиз. Буларнинг барчаси мазкур моддий буюмнинг алоҳида сифатлари бўлиб, улар ҳақидаги маълумотларни бизга сезгилар беради. Атроф-муқит одамга беқиёс даражада турли-туман таъсир этиб туради. Ёруғлик хамда ҳаво тўлқинлари, иссиқлик ҳамда ультрабинафша нурлари ва бошқа кузатувчилар шулар жумласидандир. Аммо радиоаппарат қайси тўлқинларга мосланган бўлса, шу тўлқинларни қабул қилганидаёқ одам организми ҳам сон-саноқсиз ташқи таъсирлар ичидан қайси хилига мувофиқ

келувчи «радиоприёмниги» бўлса, фақат шундай хилнигина тутиб олади. Жамики ўзгартувчиларнинг барча иси гўё таҳлил қилинади ва уларни тегишли аппаратлар қабул қилади(кўз ёруғлигни, кулоқ товушларни қабул қилиб олади ва ҳоказо). Бу сезги органлари мия катта ярим шарлари фаолияти билан ўзвий боғланган бўлиб, асаб тизимининг ташқи олам билан алоқа боғлашидан иборат. Катта ярим шарлар кузгатувчиларни тахлил қилиш органи бўлиб, сезгиларнинг пайдо бўлишини таъмин этувчи барча физиологик аппаратга анализатор дейилади. Анализатор уч қисмдан иборат: 1) ташқи таъсирни қабул қилувчи асбоб ёки рецептор(кўз турпардасининг нерв хужайралари ёруғликни қабул қилади ва кўриш рецептори ҳисобланади); 2) ўтказувчи нерв йўллари(марказга интилувчи асаб йўллари) рецепторда вужудга келган қўзғалиш шу асаб йўллари орқали мияга етказиб берилади; 3) мия катта ярим шарлари пустлоғидагй махсус ҳужайралар (масалан, мия пўстлоғининг кўриш маркази деб аталувчи қисмидаги хужайралар кўриш учун ихтисослашган асаб хужайраларидир). Агар анализаторларнинг учта қисмидан биттаси зарарланса, сезги вужудга келмаслиги мумкин. Масалан, агар кўз соққаси тагидаги ретина(махсус модда) емирилса, ёки мияга борувчи кўз нерви, ёхуд катта ярим шарлар пустлоғининг энса қисмидаги кўриш маркази зарарланса, одам кўриш қобилиятини йўкотади. Одамда пайдо бўлувчи сезгиларни уч гуруҳга ажратиш мумкин. Биринчи гуруҳга танамизнинг ташқи томонига жойлашган сезги органлари орқали вужудга келувчи сезгилар киради. Бу сезгилар бизда ташқаридаги нарсаларнинг хусусиятларини акс эттиради. Кўриш, эшитиш, ҳид билиш, маза, тери ва туйиш сезгилари шундай сезгилар жумласидандир. Рецепторлари ички органларга жойлашган сезги органлари орқали вужудга келувчи сезгилар иккинчи гуруҳга киради, Органик сезгилар деб аталувчи сезгилар (очликни, чанқашни сезиш)иккинчи гуруҳга киритилиши керак Учинчи гуруҳга ҳаракат сез гилари киради, бу сезгилар харакатлар ва

гавданииг фазодаги ҳолати билан боғлиқдир. Ҳаракат сезгисининг рецепторлари мускулларда ва пайларда жойлашган бўлади. Кўриш сезгиси ҳаётимизда алоҳида аҳамиятга эга бўлиб, ташқи олам ҳақида оладиган маълумотларимизнинг 78 фоизи ушбу орган ҳиссасига тўғри келади. Айрим олимларнинг одамни «кўрувчи ҳайвон» деб аташлари бежиз эмас. Кўриш сезгила ри нарсаларга урилиши туфайли қайтарилган ёруғлик тўлқинларининг таъсири натижасида вужудга келади. Ёруғлик тўлқинлари кўз қорачиғи орқали ўтиб, кўриш рецептори ҳисобланувчи кўз тўр пардасига таъсир этади. Одам кўриш сезгилари орқали нарсаларнинг ранги ҳақида маълумотлар олади, кўриш сезгиси ҳаракат сезгилари билан бирга қўшилиши натижасида эса нар саларнинг шакли, катта-кичиклиги, олис-яқинлиги, фазовий ҳолати ва ҳаракати тўғрисида хабарлар бўлади. Эшитиш сезгилари ҳам одамлар, айниқса шуғулланувчи спортчи (ўқувчи,бола) ҳаётида катта аҳамиятга эга, Эшитиш сезгилари туфайли биз нутқ ва товушларни эшитамиз, бошқа одамлар билан мулоқот қилиш хамда жисмоний тарбия ва спорт фаолият билан шуғулланиш имкониятига эга бўламиз. Товуш тўлқинлари эшитиш сезгиларини хосил қилувчи кузатувчи ҳисобланади. Бу товуш тўлқинлари эшитиш анализаторига таъсир кўрсатади, у ердан асаб толалари орқали бош мияга жўнатилади, натижада одам товушни сезади. Бизнинг эшитиш органимиз товушларнинг дар сонияда 16 дан то 20000 мартагача тебранишдаги хилларини сеза олади. Хид билиш сезгилари бизга хушбўй ҳидлардан хузурланиш, шунингдек саломатлик учун зарарли нарсалардан сақланиш имконини беради. Хидли моддаларнинг заррачалари ҳид билиш сезгисининг кузатувчилари ҳисобланади, улар ҳавога тарқалиб, бурун ковагидаги ҳид билиш ҳужайралари жойлашган шиллиқ пардаларга келиб урилади. Таъм-маза билиш сезгиси ҳам муҳим аҳамиятга эга. Масалан, одамнинг димоғи ҳидни сезмаса, у овқат еган пайтида мазасини дам яхши била олмайди.Таъм сезгиси рецепторлари тил ва юқори танглай юзаларида ҳамда

жағнинг орқа қисмида жойлашган. Таъм сезгиси тўрт хил бўлади: ширин, нордон, аччиқ ва шўрни сезиш. Тери сезгилари ёрдамида биз танамизга бирон нарсанинг текканлигини, иссиқни, совуқни ва оғрикли сезамиз. Бу сезгилардан ҳар бирининг майдонга келиши учун терида ва шиллиқ пардаларда махсус сезувчи нуқталар мавжуддир. Бу нуқталар жуда кўп миқдорда бўлиб, улар махсус вазифаларни бажаради. Масалан, 250 мингта махсус нуқталар ёрдамида одам фақатгина совуқни сезади, 30 мингта бошқа нуқталар билан эса фақат иссиқни сезади. Бу сезувчи нуқталар тери юзасида бир текис тақсимланган эмас: терининг айрим жойида бу нуқталар кўп миқдорда бўлса, бошқа жойларда камроқ бўла ди. Шу сабабдан ҳам одамдаги тери сезгирлиги тананинг турли жойларида ҳар хил. Тери сезгиси оғриқ сезгиларига, ҳарорат сезгиларига, тактил сезгиларига бўлинади. Оғриқ сезгиларига жуда хилма хил кузаткичлар (иссиклик механиқ ва химиявий кўзгаткичла)р томонидан улар организмнинг тирик тукималарини бўза бошлаши биланоқ пайдо бўла бошлайди. Бу сезгилар химоявий аҳамиятга эга бўлиб, шу маънода улар жуда мухим роль ўйнайди. Ҳарорат сезгилари (иссиқлик) иссиқ ва совуқни сезишдан иборат. Иссиқ ёки совуқни сезишнинг алохида алохида асаб учлари бўлади. Улар терининг турли қисмларида нотекис жойлашган. Масалан, қўлимиз терисида орқамиздагига қараганда ҳарорат нуқталарининг сони камроқ орқанинг иссиқ-совуқ ортиқ даражадаги сезгирлиги мана шу билан изохланади. Тактил сезгиларининг рецепторлари ҳам терининг юза қатламида жойлашган асаб учларидир. Улар қўл бармоқларининг учида ва тилда энг зич жойлашган бўлади. Тактил сезгиларга бирон нарсанин текканини, босимини ва тебранишини сезишлар киради. Тери ва ҳаракат сезгиларининг бирга қўшилишидан тўй иш сезгилари пайдо бўлади. Қўл ёки тананинг бошқа қисми билан буюмни пайпаслаб

кўриш орқали одамда туйиш сезги лари вужудга келади. Туйиш сезгиларининг махсус рецепторлари йўқ-ҳаракат ва тери сезгиларининг рецепторлари туй иш сезгиларининг ҳам рецептори бўлиб хизмат қилади. Очликни, чанқашни, тўқликни ва кўнгил озишини сезиш органик сезгилар жумласига киради. Бу сезгилар ички органлар фаолияти бузилганлиги ҳақида огоҳлантиради. Ҳаракат сезгилари эса бизга ўзимиз қилган ҳаракатлар ҳақида хабар беради, ҳар бир одам ҳатто кўзларини юмиб олган бўлса ҳам ўз қўли, оёги, танасининг бошқа қисми қандай ҳолатдалигини сезиб туради. Ҳаракат сезгиларининг ре цепторлари пайларда, бўғинларнинг устида ва асосан мускул ларда жойлашган бўлади. Мувозанат сезгилари бошимизнинг, бинобарин, бутун гавдамизнинг ҳаракати ҳамда фазодаги ҳолати ҳақида дарак бе ради. Мувозанат сезгиларининг рецепторлари ички қулоқда жойлашган. Бу органларнинг меъёрдаги фаолияти издан чиққан пайтда одам ўзини нохуш сезади (масалан: бош айланади). Тебраниш сезгилари бошқа сезгилар орасида алоҳида ўринни эгаллайди, бу сезгилар нарсаларнинг тебраниши ҳақида хабар беради. Буюмларнинг ва ҳавонинг тебранишлари бу сезгиларнинг кузатувчиларидир. Тананинг бутун устки юзаси кузатувчиларнинг таъсирини қабул қилади. Ҳар қандай предмет ёки ҳодиса ўзига хос сифат ва хусусиятлар билан характерланади. Масалан, машқланиш шароити ёруғлик товуш, ҳарорат ва бошқа сифатлар билан характер ланади. Демак жисмоний тайёргарлик холатни канчалик тўғри бахолаши ушбу барча сифатларни унинг онгида қанчалик тўғри акс этишига боғлик бўлади. Сезгилар инсоннинг атрофии ва ўз-ўзини билишида энг бирламчи, ягона манба бўлиб ҳисобланади. Лекин, бундан билиш жараёнини сезгилар йиғиндисидан иборат бўлган нарсадек тасаввур қилиш ярамайди. Сезгилар фақатгина кейинги мураккаб билиш жараёнлари учун дастлабки-бирламчи манба бўлиб хизмат қилади, халос.

Шубҳасиз, сезги органларининг иш фаолияти жисмоний тарбия ва спорт фаолияти даврида катта рол ўйнайди. Шунинг учун ҳам шуғулланувчи спортчилар (ўқувчи, болалар) жисмоний машқ билан шуғулланиш олдидан махсус тиббий кўрикдан ўтадилар. Сезги органларининг сезувчанлигини ривожлантириш шуғулланувчи спортчиларни (ўқувчи, болаларни) ҳаракатларни бажаришга психологик тайёрлашнинг таркибий қисми ҳисобланади. Бундай тайёргарликни ташкил қилиш учун эса жисмоний тарбия ўқитувчиси ва спорт мураббийи сезиш жараёнининг конуниятларини ҳамда сезги органлари иш фаолиятини билиши лозим. Бундай крнуниятларга куйидагилар киради: • сезишнинг қуйи ва юқори чегараси; • фарқлаш чегараси; • кўникиш (адаптация). Сезишнинг куйи чегараси шундан иборатки, айнан шу чегарада сезиш органи ташқи таъсирни кабўл қилади сеза бошлайди. Сезишнинг қуйи чегараси қанчалик паст бўлса, сезги органининг сезувчанлиги шунча юқори бўлади ёки аксинча. Сезги органларининг сезувчанлиги муҳит шарт-шароитларига боғлиқ бўлади. Масалан, сукунатда товуш яхши эшитилади, кузатувчи етарлича ёритилган буюмни яхши кўради. Шунингдек сезувчанликка рецепторнинг ҳолати ҳам таъсир этади-кучли ёруғлик таъсирида чарчаган кўз ўз сезувчан - лигини йўқотади. Бундан ташқари сезги органлари сезувчанлигига бош мия ҳолати ҳам таъсир этади. Бунга мисол қилиб қуйидагиларни кўрсатишимиз мумкин:  Ақлан ва жисмонан қаттиқ чарчаш;  Қўрқиш;  Ҳаяжонланиш;  Маст бўлиш;  Апатия ва бошқалар,

Аксинча, сезги анализаторларининг сезувчанлигини оши-рувчи омилларга қуйидагилар киради:  Жисмоний тайёр эканликни ҳис қилиш;  Маълум бир шароитнинг мавжудлиги;  Вазифанинг моқиятини тушуниш;  Маълум фаолият соҳасидаги мустахкам билим ва кўникмаларга эга бўлиш;  Диққат;  Кайфият. Одам керакли пайтда физиологик воситаларни қўллаб, ўз сез ги органлари иш фаолиятини ошириши мумкин. Масалан, чарчаган пайтда совуқ сув билан танани артиш, тез-тез ҳамда чуқур нафас олиш, енгил (суст) жисмоний ишларни бажариш ва хоказо. Бундан ташқари сезгирликни оширишнинг фармакологик воситалари ҳам мавжуд. Бу табиий кофе ҳамда кофеин препарати. Бу воситалар сезувчанликни 1/3 мартагача оширишга ёрдам беради. Сезишнинг юқори чегараси тушунчаси. Шуни айтиб ўтиш керакки, сезишнинг қуйи чегараси бўлгани каби унинг юқори чегараси ҳам мавжуд, Бизнинг сезги органларимиз кузатувчининг кучи маълум бир юқори даражага етгунча сезади, ушбу чегарадан кейин сезиш йўқолади. Ушбу чегара сезишнинг юқори чегараси дейилади. Сезишдаги фарқлаш чегараси тушунчаси. Сезги органига бирданига иккита кузатувчи таъсир этганда, нафақат бу иккала кузатувчи сезилади, балки уларнинг кучи ва сифати ўртасидаги фарқ ҳам сезилади. Мана шу ҳодисага сезишдаги фарқлаш чегараси дейилади. Кўникиш (Адаптация) ходисаси ҳақида тушунча. Кўникиш бу сезги органларининг унга кўрсатилаётган таъсир кучига мослашуви натижасида муайян сезгиларнинг ўзгаришидан иборат бўлган ҳодиса. Адаптация ҳодисасида сезгирлик ортиш томонига ҳам, камайиш томонига ҳам ўзгариши мум кин. Кучли таъсиротдан кучсиз таъсиротга ўтганда, сезгир лик аста-секин

ортиб боради, таъсирот кучайганда эса, сез гирлик аксинча камайиб боради. Адаптация қонунияти органик сезгилардан бошқа барча сезгилар соҳасига хосдир, Масалан, кўрув адаптацияси, эшитув адаптацияси, ҳид билиш адаптацияси ва ҳоказо. Органик сезгилар-организмнинг ички муҳитида содир бўлаётган жараёнларни акс эттирувчи сезгилар. Органик сезгиларнинг органи интерорецепторлардир. Органик сезгиларга очлик ва чанқоқлик сезгилари, жинсий сезгилар, нафас олиш ва қон айланиши билан боғлиқ бўлган сезгилар, шунингдек оғриқ сезгилари киради. Кўникиш ҳодисаси органик сезгиларга хос эмас. Бундан ташқари сезгиларга «кетма-кет ҳосил бўладиган образлар» ҳодисаси ҳам хос. Бу нарса ва ҳодисаларни идрок қилиш тўхтагандан кейин ҳам, уларнинг образларининг қисқа вақт ичида онгимизда сақланиб қолишидан иборат қонуният бўлиб, у кўрув, эшитув, маза ва ҳид билиш каби сезги ларга хосдир. Масалан, кучли ёритилган электр лампочкага тикилиб қарайликда, кейин нигоҳимизни деворга қаратайлик Шу захоти кўзимизга деворда ёрқин доғ кўринади, лекин у кўздан тезда ғойиб бўлмайди. Анализаторда вужудга келган қўзғалиш бир оз вақт давом этиб туради ва тезда сўниб кўлламайди, шу туфайли одамда юкррида айтиб ўтилган ходиса юз беради. Сезги жараёнининг асосий қонуниятлари мана шулардан иборат.

Похожие

Жамоадаги психологик муҳит

Билиш жараёни ва тадқиқотчининг ижодий хислатлари

Спорт фаолиятининг психологик хусусиятлари

Болаларнинг мактабга психологик тайёргарлиги

Қобилият ва қизиқишнинг психологик тавсифи. Иқтидорли болалар психологияси. ўқитувчининг психологик қобилиятлари.