Билиш жараёни ва тадқиқотчининг ижодий хислатлари - Педагогиka - Рефераты

Билиш жараёни ва тадқиқотчининг ижодий хислатлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

56.572265625 KB

Билиш жараёни ва тадқиқотчининг ижодий хислатлари Ружа: 1. Илмий билим ҳақида тушунча 2. Билиш жараёни хусусиятлари 3. Илмий фикрнинг пайдо бўлиши 4. Умумилмий тушунчалар ва уларнинг билишдаги роли 5. Тадқиқотчининг шахсий фаолияти босқичлари

Илмий билим ҳақида тушунча Таянч иборалар ва атамалар: фан, билим, билимнинг тушунар- лилиги, билимни тушунишлик, билимнинг мукаммаллиги, билимнинг чуқурлиги, билимнинг тезкорлиги (оперативлиги), билимнинг ихчамлиги, билимнинг аниқлиги ва умумийлиги, билимнинг тизимий- лиги, янги сифат босқичи, илмийлик, илмий билим, аклий фаолият. Билим тушунчаси ҳам кенг қамровли, шу сабабли ҳам унинг таъ- рифларини ҳар хил кўринишда учратиш мумкин, аммо уларда ифодала-наётган мазмун- моҳият умумийдир. Улардан баъзиларини келтирамиз. «Билим - кишиларнинг табият ва жамият ҳодисалари ҳақида ҳосил қилинган маълумотларидир ва яна билим объектив борлиқнинг инсон тафаккурида акс этишидир». «Билим - одамларнинг предметлар ва жамиятни билиш (тасаввур этиш, тушу ниш) маҳсули». «Билим-табиат, жамият ва тафаккурнинг қонуниятлари тўғрисида ги илмий тушунчаларнинг яхлит ва системалаштирилган йиғиндиси дир». Бу таъриф умумназарий қоидалар асосида ифодаланган таърифдир ва унинг ёрдамида илмий билим ҳақида ҳам тушунча ҳосил қилинади. Объектив борлиқ ҳақидаги билган маълумотларимиз билим дара жасига кўтарилиши учун куйидаги шартларни қаноатлантирилиши керак: • билган маълумотлар ахборот кўринишига келтирилиши керак (истеъмол учун тайёрланган маълумот ахборот дейилади); • бу маълумотларнинг вокеликка мутаносиблиги; • етарли даражада ишонарли бўлиши; • бу маълумотлар далиллар билан асосланган бўлиши; • улар оддийдан мураккабликка, билмасликдан билишга, мавҳум- дан аниқ ва мукаммалликка томон ривожланиб, такомиллашиб боришлиги. Бу қайд этилган шартлар биргаликда бажарилгандагина маълумотлар билим даражасига кўтарилади ва ҳаттоки бунда олдинги маълумотга нисбатан янги сифат босқичига эга бўлган маълумотларни (ахборотларни) ҳосил қилиш

жараёни учуй ҳам бу талаблар қўйилади. Бу эса илмий билим, деган тушунчани шакллантиришга асос бўлмоқда. Шу сабабли ҳам билим нисбийдир, у доимо ривожланиб, такомиллашиб боради. Булардан ташқари билим, умумлашган ёки аниқ ёки кенгроқ, мунтазам ёки тизимий каби кўринишларда бўлиши мумкин. Шунинг билан бирга баъзи билимлар фан таълим амалиёт интеграция мазмунини акс эттирувчи ҳам бўлади. Шу сабабли билимнинг объектив сифатларига тушунарлилик, илмнинг чукурлилиги ва тушунишлилиги, мукаммаллик, тезкорлиги, аниклиги, умумлашганлик, тизимлилик, субъектив сифатларига ихчамлилик мансубдир. Энди билимларга кўйилган талабларни кўриб чиқайлик: 1. Билимнинг тушунарлилиги - бу сифат, таълим олувчилар томонидан билимлар ўртасидаги алоқасини тушунишларида, муҳим ва асосий бўлмаган алоқаларини ажрата билишда, билим олиш усуллари ва тамойилларини билишда акс этади. 2. Билимни тушунишлик - бу ўзлаштириш бошқа кўрсаткичларни синтез қилувчи якуний натижаларни ифодаловчи бир мунча умумлашган сифатдир. У билимнинг чукурлилиги, мукам маллиги ва тизимланганлигига қараб бир билимнинг ўзи турлича тушунилиши, ифодаланиши ва ундан фойдаланилиши мумкин. 3. Билимнинг мукаммаллиги - буни аниқлаш учун тушунчаНинг барча белгилари ва уларнинг бир-бири билан алокасини ажратиш керак. 4. Билимнинг чуқурлиги - бунинг учун у ёки бу тушунчалар ва улар ўртасидаги ўзаро алоқаларини ҳамда улардаги муҳим белгилар сонини аниқлаш лозим. 5. Билимнинг оперативлиги (тезкорлиги) - бу ўрганилган билимлар ўзгариши мумкин бўлган кўп вариантли вазиятларни такдим этиш билан ва улардаги карорлар қабул қилишни ўз вақтида бажаришлиги билан аниқланади. 6. Билимнинг ихчамлилиги - буни текшириш топшириқни ҳал қилишда

бир неча усулларни уюштириш ёки ўхшаш масалаларни ҳал қилишда бир шаклда бўлмаган ёндошувлар ичидан масалага қулай ва мосини танлаш орқали амалга оширилади. 7. Билимнинг аниқлиги ва умумийлиги - умумлаштирилган билимнинг аниқ намоён бўлишини очиб бериш маҳорати, аниқ билимларни умумлаштириш остида якунлаш, хусусийлиқдан умумий-ликка (индукция) ўтказиш қобилиятини аниқлаш билан текширилади. 8. Билимнинг тизимийлиги - буни тогапириқларни тушунча- ларнинг иерархиясини аниқлашдаги уларнинг изчиллиги, ўзаро боғлиқлиги тизими билан текширилади. Дастлабки билимлар амалий характерда бўлиб, улар асосида фанлар шаклланган (пайдо бўлган) ва ҳозирда ҳам фаннинг турли янги соҳалари пайдо бўлиб келмоқда. Жумладан, кибернетика, атом ва ядро энергетикаси, косманавтика, электроника, генетик код назарияси, социал психология, математик лингвистика, бионика, эргономика, глобалистика, синергетика, сунъий тафаккур ва шу кабилар илм-фан тараққиёти натижасида ҳамда жамият тараққиётида сезилаётган эҳтиёжлар туфайли янги фан ёки илмий йўналишлар сифатида пайдо бўлмокда. Демак, кишилик жамияти пайдо бўлиши, ривожланиб бориши билан мое равищда ундаги яшовчи инсонлар ақли, онги, фикрларининг ҳам ривожланиши натижасида ва башарият тараққиётлари заруратлари асосида илмда ҳам, шу жумладан, фанда ҳам янгиликлар: янги билим, янги соҳа, янги йўналиш, янги фан, янги таълимот ва шу кабилар пайдо бўла бошлаган. Янгилик, маълумки, жараён ва ҳодисалар кечишидаги янги сифат босқичига ўтиш натижасида ҳосил бўлади. Бундай янги сифат босқичига ўтишни эса илмийлик дейилади, яъни мавжуд билимларни янги сифат босқичига ривожлантириб, такомиллаштириб боришини таъминловчи ижодий фаолият натижасида ҳосил бўлган янги билимни илмий билим, деб аталади. Айни пайтда яратилган, шакллантирилган илмий билим маълум вақтлар ўтиши билан, яъни унинг тўлиқ истеъмодда бўлиши билан унинг илмийлиги

йўқолади ва у ҳам ўзидан кейин келадиган илмий билимга ўз ўрнини бўшатиб беради. Шу йўсинда ҳар бир соҳада тараққиёт, ривожланиш юзага келади. Бунга кўплаб мисоллар келтириш мумкин. Жумладан, ҳисоблаш техникаси тараққиёти, ёзувнинг пайдо бўлиши ва такомиллашиб бориши, металларга ишлов бериш технологиялари жараёнлари, автомобил саноати тараққиёти босқичлари, алгоритмлаш ва моделлаш масалалари, телефон алоқа тизими ва ҳ.к. «Илмий адабиётларда билимларнинг илмий ва илмдан ташқари шакллари ҳам фарқ қилинади. Илмдан ташқари илмларга маданият, адабиёт, санъат, мифология, дин ва шу каби соҳаларга оид билимлар киради. Одатдаги фан соҳаларида тадқиқ этиладиган билимлар экзотерик (кўзга ташланувчан) билимлар деб аталса, астрология ва шу каби соҳаларга оид билимлар эзотерик (пинҳоний) билимлар дейилади. Экзотерик билимлар илм-фан қоидаларига зид келмайдиган бўлса, эзотерик билимлар бундай қоидаларга зид келиши мумкин». Демак, билимлар РШСОН ақлий фаолиятининг доимо ривожланиб, такомиллашиб борувчи жараёни бўлиб, у инсонни яратувчиликка, ижодкорликка ундар экан ва натижада уларда илмий билимлар тизими яратилади. Билиш жараёни хусусиятлари Умуман билиш деганда жараённинг ҳаракатдаги баъзи ҳолатини, муайян предметлардаги қандайдир воқеаларни амалга опшришни, баъзи жараёнларнинг кечиши ва бопща ҳолатларини тавсифловчи инсон фаолияти маҳсули тушунилади. «Билиш - таълим олувчи онгида ташқи дунё акс этишининг маълум шаклига тегишли таълим-тарбия олувчининг хотирасида сақланиб қоладиган ва унинг амалий фаолиятини тартибга солиш ва ташкил этишга йўналтирилган тасаввур ва тушунчалар кўринишидаги ифодасидир». Билиш тадкиқот усули ва унинг ёрдамида табиат ва жамият қонуниятлари ўргатилади. Бу қонуниятлар билимнинг объектив реалликка бўлган

муносабатлари асосида яратилади. Билиш жараёнининг босқичлари, шакллари, усуллари, воситалари, ишончлилиги, ҳаққонийлиги шартлари ва мезонларини билиш назарияси тадқик қилади. Улар ҳозирги замон илм-фанида қўлланиладиган тадкиқот усуллари (суҳбат, анализ (тахдил), синтез, моделлаштириш, алгоритмлаш, тажриба, дастурлаш, индукция ва дедукция, хулосалаш ва ҳ.к.) дан фойдаланиб билиш жараёни кечишини умумлаштирилади. Бу ҳақда мутафаккирлар фикрига ҳам бир эътибор берайлик. Пифагор сон - барча нарсаларнинг мохдяти, олам эса сонлар ва улар орасидаги муносабатларнинг гармоник тизимидир, деган ғояни олға суради. Бу ғояни тасдиғини моделлаш, алгоритмлаш, дастурлаш, математик индукция ва дедукция, таҳлил, синтез, тажриба каби тадқиқот усулларини жорий этишда топиш мумкин. Гераклит дунёни билиш мумкинлигига қаттиқ ишонган ва инсон ақли учун чегара йўқ, деб ҳисоблайди. Суқрот билимнинг олий вазифаси назарий эмас, балки амалиётдир ва билим умумийлик ҳақидаги фикр ҳамда тушунчалар мажмуидир, деб фикр юритади. Демокрит эса сабабиятни зарурат билан бирдай деб билган, тасодифни инкор этган, уни билмаслик натижаси сифатида талқин қилган. Унинг таълимотича, ақл воситаси билан билиш ривожланиб бораверади. Архимед кўплаб кашфиётлар қилган, шу жумладан, ричаг, гидростатика, аэростатика қонунларини кашф қилган. У кўпроқ тажрибага таянди. Архимед винт орқали экинларни суғоришни, буғдой ёки кум сингари сочилувчи экинларни юқорига кўтариш муаммоларини механизациялаштирди. Ал-Киндий биринчи бўлиб ақлнинг тўрт хил, яъни зарурий, имконий, эришилган ва намоён бўладиган тарзда кўриниши ҳакида фиклар тизимини кашф этди. Бу тизим ҳозирги замон билиш назарияси ва ИТИ жараёнида ҳам ўз долзарблигини йўқотмаган. Абу Наср Форобий - Шарқ Арастуси - «Иккинчи муаллим» - тарбия

борасида муаллим шогирдга нисбатан ўта ҳокимликка (қаттиккўлликка) ҳам, бўшликка ҳам йўл кўймаслиги лозим, чунки ўта қаттиққўллик шогирдда муаллимга нисбатан нафрат уйғотади, агар шогирд муаллимнинг бўшлигини сезса, унда муаллимга нисбатан ва ўқиётган илмга нисбатан совиш ва менсимаслик пайдо бўлади, деб таълим беради. Форобий фанларни инсон амалий фаолияти учун хизмат қилиши лозимлигини таъкидлийди. Бу фикр билиш жараёнининг ўта муҳим хусусиятларини ўзида мужассам қилган. Абу Райхон Берунийнинг фикрича, билишнинг асосини сезги аъзолари орқали олган билимлар ташкил этади. Яна у мамлакат (юрт)нинг равнақи ва ободончилиги илм-фан ривожига боғлиқ, одамнинг бахти эса унинг билими ва маърифатпарварлигидадир, деган ғояни илгари суради. Абу Али ибн Синонинг таълимотича, мантиқ инсонга шундай қоидани берадики, бу қоида орқали инсон жараёнлар ва ҳодисалар ҳақида ақл юритиб хулоса чиқаради ва бу хулосалар одамларни хато қилишдан сақлайдилар. Ал-Хоразмий ўз илмий фаолиятини, аввало, ўша даврдаги табиий фанларни ривожлантириш, табиатни ўрганиш ва дунёни тажриба йўли билан билишга харакат қилди. Бу билан у умумлаштириш тадқиқот усулига кўпроқ таянган. Шу сабабли ҳам у мантиқ ёрдамида инсон ҳақиқий билимни ёлғондан ажратади ва номаълум нарсаларни ўрганади, деган фикрни доимо олға суриб келган. Шунингдек, шу йўсинда маълумотларни кўплаб келтириш мумкин. Умуман, билиш жараёнида тажриба ва амалиётнинг катта аҳамияти борлиги ҳар қандай илмий тадкиқотчи учун сир эмас. Бу ерда амалиётни кенг маънода тушунган маъқул, чунки унинг ёрдамида инсон (ижодкор)нинг жамият тараққиётига таъсири, табият ҳодисаларини мазмун-моҳиятини очиш ва талаб этилганда табиат ва жамият ҳодисаларини ўзгартириш, шунингдек, жамият тараққиётининг истиқболини таъминлашга янги шарт-шароитлар тайёрлаш каби яратувчанлик жараёни ҳал этилади. Ва ҳаттоки, у кишиларнинг табиат ва жамият қонунлари ҳақида билимларига асосланган амалий фаолиятлари билиш жараёни, суръатини (даражасини) ҳамда илм-фан ва

техника-технология равнакини ҳам белгилайди. Одатда, амалиётни ҳақиқат мезони деб юритилади, чунки билим, тушунча, кўникма ва малакаларнинг объективлиги, ҳақиқийлиги амалиёт орқали текширилади (тажриба-синов ишлари ўтказилади) ва тасдиқланади (хулосаланади) ҳамда умумлаштирилади. Демак, билиш жараёни кенг тушунча бўлиб, у билиш қонунлари ва имкониятларини ҳамда билимнинг объектив борлиққа муносабатларини урганшпдаги асосий пойдевор экан. Шунинг билан бирга билиш жараёни инсониятнинг табиат ва жамият тараққиёти тўғрисидаги фикр (ғоя, таълимот, қараш, қонун, қонуният, усул, услубият ва ҳ.к. ларини) шакллантиришнинг ҳам мустаҳкам асосидир. Айниқса, ижодкорда илмий фикрнинг шаклланишида билиш жараёнининг роли ва ўрни беқиёсдир. Илмий фикрнинг пайдо бўлиши "Фикр" - бирор нарса, кимса ҳақидаги ўй хаёл. Фикр юргизмоқ (фикрлаш) - бирор хулосага келиш учун нарса, ҳодисаларни таққосламоқ, ўйламоқ, мулоҳаза қилмоқ, разм солмоқ. Фикрли— ўйлаб, ақл билан иш тутадиган мулоҳазали киши» . Фикрлаш эркинлиги - инсоннинг энг асосий шахсий хукуқларидан бири бўлиб, аввало, шахснинг ҳар қандай мафкуравий тазийиқидан холи, эркин эканлиги, ҳар ким ўзи учун хоҳлаган маънавий кадриятлар тизимини мустақил танлашини англатади. Фикрлаш эркинлиги инсоннинг интеллектуал ва маънавий ҳаётининг ҳамма йўналишларини ўз ичига олади. Фикрлаш эркинлиги инсоннинг мутлоқ ҳуқуки бўлиб, Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 29-моддасига кўра ҳар ким фикрлаш эркинлиги ҳукукига эга , фикр юритиш ва уни ифодалаш эркинлиги фақат давлат сири ва бошқа сирларга тааллукли бўлган такдирдагина қонун билан чекланиши мумкин. Ғоя билан фикр бир-биридан фарқ қилади. Фикр шахсий муносабатни

ифодалайди. Ғоя ижтимоий мақсадни акс этдиради. Шунинг учун ҳам ғоя тафаккур маҳсули, ижтимоий қимматга эга бўлган фикрдир. Ижтимоий максад кўпчилик, яъни жамоатчиликнинг орзу-интилишларини ифода этади. Шахсий фикрнинг ижтимоий мақсадга айланшпида ҳаёт, воқелик муҳим ўрин тутади. Афлотуннинг фикрича, фикр - фараз ва ишончга бўлинувчи ҳиссий нарсаларга тааллуқлидир. Кишилар тафаккурга эга бўлганликлари - фикрлай олганликлари учун КОСМОСга йўл очдилар, океанлардан сузиб ўтишни ва атомни парчалашни ўргандилар, унутилган тилларнинг сирларини топа олдилар. Фикр инсон олдида энг оддий бўлсада бирор муаммо ёки вазифа турганда пайдо бўлади. Фикрлай олиш қобилияти ўйин пайтида ҳам, ўқишда ҳам, ишда ҳам, меҳнатда ҳам, ижодда ҳам пайдо бўлади ва ривожланади. Бунда кўп нарса инсоннинг ўзига, унинг қатиъяти, қобилияти ва фаолиятига боғлиқ. Муҳими фикрлашдан эринмаслик, мураккаб муаммоларни бажараётганда астойдил ҳаракат қилишдан кўрқмаслик керак. 1. Биринчи бола ҳавога тош отди ва у тош ерга қайтиб тушди. Иккинчи бола ҳам ҳавога тош отди ва у ҳам ерга қайтиб тушди ва учинчи бола ҳам ҳавога тош отди ва у ҳам яна ерга қайтиб тушди. Демак, болаларда барча ҳавога отилган тошлар яна ерга қайтиб тушади, деган фикр пайдо бўлади. 2. Ўқитувчи биринчи ўқувчидан сўради 2 сони 2 сонига қолдиқсиз бўлинадими ва ўкувчи жавоб берди. Ҳа, натижа 1га тент. Худди шунингдек, ўқитувчи ўз ўқувчиларига қуйидаги саволларни берди ва қуйидаги мое жавобларни олди: 4 сони 2 сонига қолдиқсиз бўлинадими, деган саволига Ҳа, натижа 2 га тент, деган жавобни, 6 сони 2 сонига қолдиксиз бўлинадими, деган саволига Ҳа, натижа 3га тент, деган жавобни олди. Бундан, демак барча жуфт сонлар 2 сонига қолдиқсиз бўлинар экан, деган фикр пайдо бўлади. Бу кузатганлардан хулоса қилиб, шуни таъкидлаш мумкинки, инсоннинг ўз

тажрибалари асосида хулосалар чиқариш, мавжуд билимлар асосида янги билимлар ҳосил қилишдан иборат экан. Инсоннинг мана шу қобилиятида фикрлай олшпи намоён бўлади. Инсоннинг фикрлай олиш қобилияти киши кўзидан яширинган нарсаларни англаш, воқеалар орасидаги ички боғликликни илгаб олиш имкониятини беради. Айни мана шу фикрлай олиш қобилияти инсонни ер юзасидаги энг буюк ақлли шахсга айлантирди. Демак, фикр, фикрлаш, фикрли бўлиш, фикр эркинлиги, ғоя, ижтимоий максад ва шу кабилар инсоният онгли фаолияти жараёни маҳсулидир. Бу борада «Гипотеза» сўзи ва унинг маъноси мазкур мавзуни тўлиқ ва батафеил ёритиш имкониятини беради. «Гипотеза» сўзи аслида юнонча бўлиб, «фараз қилиш» маъносини беради. Фараз килиш эса бу инсон миясига келган шунчаки фикр эмас, балки синчиковликка асосланган кузатишлар, далил ва ҳисоб^-китобларни қиёслаш асосида юзага келган илмий фикрдир, чунки унинг илмий бўлишига сабаб мавжуд кузатишлар, далиллар ва шу асосидаги ҳисоб- китоблар натижасида тегишли йўналиш бўйича янгиланган (ривожлантирилган, такомиллаштирилган ёки бутунлай янги) истиқболли фикрлар шаклланади. Бунга илм-фан тараққиётида далиллар кўплаб топилади. Улардан баъзиларини келтирамиз: 1. Абу Райҳон Беруний ва Аҳмад Ал-Фарғонийлар Америка қитьасининг мавжудлигини башорат килган. Нептун сайёрасининг топилиши. Француз астраноми Леверье Уран сайёраси ҳаракатланадиган орбита ҳеч қандай ҳисоб-китобларга тўғри келмаётганига ҳайрон қолди. Сайёра ҳар сафар олим тахминига кўра бўлиши керак бўлган жойлардан бошқа жойда учар эди. Шунда Леверьеда Уранга ҳали маълум бўлмаган бошқа сайёранинг тортиш кучи таъсир қилмаяптимикан, деган фикр пайдо бўлди. Кейин Леверье бу номаълум сайёранинг тунги осмоннинг кайси жойидан ахтариб топиш мумкинлигини ҳисоблаб чиқди. Кўп вақт ўтмай, Галле исмли немис астраноми телескоп ёрдамида номаълум сайёрани Леверье тахмин қилган жойда топди. Сайёрага Нептун деб ном

берилди. Рад этиб бўлмайдиган далил орқали исботланган фикр илмий ҳакиқатга айланди. 3. Исак Ньютоннинг синчковлиги. И.Ньютон ёшлик чоғлариданоқ механик ўйинчоклар: сув тегирмонлари моделлари ва варраклар ясаш билан шуғулланган, шунинг билан бирга у томга ёмғир томчиларининг тушуши, ўйинчиларнинг шиддат билан ҳужумга ташланиши, самолётларнинг осмонга учиши, сайёраларнинг куёш атрофида айланиши ва бошқа шу каби ҳаракатлар билан қизиқиб юрган. Унинг бутун олам тортишиш қонунини кашф килишига тасодифан дарахтдан тўкилган олма сабаб бўлган. Аммо, нарсаларнинг ерга тушиши ҳаммага маълумку? Ньютонда «Нима сабабдан олма ҳеч қаёкка оғмасдан қамма вакт тўппа-тўғри ерга караб тушади», деган фикр пайдо бўлди. Ньютон ёшлик йиллариданоқ шу масала устида бош котирди ва унинг жавобини 20 йилдан кейин топди. Ньютоннинг кашфиётлари тасодифий эмас эди ва у ўз фикрлари узок йиллар ўйлар эди. Улар тўғрисидаги хулосаларнинг тўғрилиги ва аниқлиги исбот бўлгандан кейин уни эълон килар эди. 4. Автомобилнинг пайдо бўлиши. Маълумки, кишилик жамияти пайдо бўлибдики, улар истиқболли орзу-истак (орзу-ният) билан яшайдилар. Улар нималарни орзу қилмайдилар? Шулардан бири, одамлар от қўшмасдан ўзи юрар арава ясашни орзу қилган. Бу борада улар турлича фикрлар юритиб, дастлаб ричаглар, педаллар, тишли гилдираклар ясашди ва шу тариқа ҳаттоки, аравага елкан ҳам ўрнатиб кўришди. Натижада 1770 йилда француз мухандиси Кюньога аравадаги от ўрнига буғ машинасини «кўшиш» фикри келди. Бундан ҳосил бўлган машинани (курилмани) у «автомобиль» деб атади, унинг маъноси «ўзи юрувчи» демақдир. Шу йўсиндаги фикрлардан кетма-кет илмий фикрлар пайдо бўлиши натижасида барча кулайликларга эга бўлган замонавий автомобилларгача етиб келдик. 5. Архимед винти. Архимед экинларни суғориш, сочилиб кетувчи нарсаларни юқорига кўтариб бериш учун идиш ичига винтсимон вални жойлаштиради ва уни айлантириш натижасида юқоридаги муаммолар ҳал этилади. Фанда у «Архимед винти», деб ном олган. Унда бу масаладан турли

машиналарни яратишда фойдаланиш фикри пайдо бўлиб, у ҳозирди техникада кенг қўлланилмоқда ва ҳаттоки уй-рўзғор идишларида ҳам фойдаланилмокда. Буни чучварага ёки сомсага гўштни майдалаганда гўшт майдалагичда «Архимед винтини» ҳамма курган десак адашмаймиз. Интеграл ҳисоб. Ажойиб олим Иоган Кеплер тасодифан бир куни вино сотувчилар олдига келиб қолади ва уларнинг турли-туман ўлчамдаги вино бочкаларининг сиғимларини қандай ўлчаётганлари билан қизиқиб қолди. Улар бочкадаги тешикдан бочка тагидаги энг олис нуқтагача бўлган масофани ёғоч билан ўлчашар эди. Буни кузатар экан, у дастлаб лимон, олма, беҳи ва бочка шаклидаги жисмларнинг ҳажмларини ҳисоблаш учун математик формулалар яратди. Бу эса олимларнинг янги математик фанга - «интеграл ҳисобнинг » яратилишига асос бўлди. 7. «Учар гилам». Одамлар асрлар бўйи осмонга кўтарилиш ва баландца учишни орзу қилганлар. Халк оғзаки ижодида ва бошқа илмий асарларда «Учар гилам»лар тўғрисида фикрлар баён қилиб келди. Илм фан ва техника тараққиёти туфайли одамларнинг орзулари рўёбга чиқци. 1884-1885 йилларда рус денгиз офицери А.Ф.Можайский би ринчи учиш аппаратини яратди ва ўзи ясаб синовдан ўтказди. Унинг бугунги ривожи ҳеч кимга сир эмас ва демак, илмий фикр инсонни қандай юксакликларга кўтаришини қаранг! 8. Биринчи космонавт ким бўлган? Бу саволга дарҳол ўқувчилар Юрий Гагарин бўлган ва 1961 йил 12 апрель куни космосга учган, деб жавоб беради. Аслидачи, қуйидаги жавобни ўқинг: «Атоқли олим, шоир ва драматург Максуд Шайхзода бир суҳбатда «Биздан сўрасалар, дунёда биринчи фазогир Турон ўғлони, Форобий, Берунийларнинг замондоши ал-Жавҳарий бобомиз бўладилар. Камина Беруний ҳақида янги асар ёзиш учун манбалар кўраётиб, ал-Жавҳарий ва унинг жасорати ҳақида маълумот учратиб қолдим», деган эди. Яқинда эса туркиялик олим, профессор Усмон Туроннинг «Туркий халқлар мафкураси» китобида ушбу сатрларга кўзим тушиб қолди: « IX асрда турк файласуфи Форобий ва унинг ҳамшаҳари Исмоил Жавҳарий араб тилига оид «Сиҳаҳ» номли

улкан асарни, тоғаси Иброҳим ибн Исҳоқ эса «Девон ул-адаб» китобини ёзадилар. Шунинг учун ҳам казвиний «Ажабки, турк диёрининг энг чеккасида жойлашган Фароб шаҳридан чиққан бу икки олим араб тилининг устозлари бўлдилар», дейди. Физика билан шуғуланган Жавҳарий ўзи ясаган қанотлар билан учишни машқ қилаётиб йиқилади ва шу жароҳат таъсирида оғриб вафот этади». Демак, ота-боболаримизни оддий кундалик ҳайтдаги фикрлар эмас, балки илм-маърифатни юксакликка кўтарувчи ва билишнинг чексизлиги ҳақидаги фикрлар доимо қизиқтириб келган экан. Бу ҳақда она диёримизда яшаб ўтган қомусий ва ҳадисчи олимларимиз фаолиятидан кўплаб маълумотлар олиш мумкин. 9. Телеграф. «Телеграф» сўзи юнонча теле узоқ ва графо ёзаман маъноларини англатади. Демак, инсонларда узоқ масофаларга ёзма ҳабарлар юбориш фикри пайдо бўлган. Уни ҳал қилиш 1832 йилдан бошланди. Шу йили электр телеграф алоқаси учун амалда қўллаш мумкин бўлган биринчи телеграф қурилмасини Россияда П.Л.Шиллинг ишлаб чиқди. Уларни такомиллаштириш натижасида телеграф аппаратларининг бир нечта конструкциясини Б.СЯкоби яратган. Дастлабки электр телеграф аппаратларидан бирини 1837 йилда америкалик олим Сэмюэл Морзе яратган. Уларнинг бугунги кундаги истиқболи ҳеч кимга сир эмас. 10. Электр. Эътибор беринг чақмоқ ва унинг осмондаги бир зумлик изи, мамақалдироқнинг чақнаши ва ҳ.к. буларнинг сирлари билақ ким қизиқмайди, дейсиз. Одамларда уларни ўрганиш фикри доимо бўлган ва бу йўлдаги уринишлар баъзан фожеа билан ҳам тугаган (Т753 йилда тажриба вактида рус физиги Г.В.Рихман чакмоқ уриб ҳалок бўлган). Фақат 100 йилдан кўпроқ вакт илгари одамлар табиатнинг электр. кучларидан фойдаланишни ўр ган Дшгар, яъни электрни ўзларига бўйсундирдилар ва электр токини ҳосил килиниши, электронлар оқими қонуниятлари амалий фаолиятда фойдаланилиши, электромагнит майдонининг ҳосил бўлиши, радио, телефон, телеграфларда

электрдан фойдаланишларининг юзага келиши, ЭҲМларнинг турли авлодлари пайдо бўлиши фикрлар эволюцияси натижаларидир. 11. Электрон ҳисоблаш машинаси. Сизга 2 та 18 хоналик сонни кўшиб чиқиш топшириғи берилди, дейлик. Тасаввур қилинг бунга қанча вакт кетади. Одамларда ҳисоблашларни такомиллаштириш мумкин эмасмикан, деган фикр пайдо бўлди. Одамлар қадим замонларданоқ бу муаммолар устида «бош қотириб» келди. Натижада, лойдон ясалган предметлар, чўплар, аркон тугунлари, симга ўтказилган данаклар ва шу каби ҳисоблаш воситаларидан фойдалана бошладилар. Биринчи кўшиш ва айириш амалини бажара оладиган механик ҳисоблаш машинасини 1623 йилда инглиз олими Вильгелм Шиккард яратди. Биринчи айириш, кўпайтириш ва бўлиш амалиетини бажара оладиган арифмометрни 1673 йилда немис олими Готфрит Лейбниц яратган. Биринчи калкуляторни 1820 йилда Шарл де Калмар кашф этган. Биринчи аналитик - ҳисоблаш машиналари 1888 йилда АҚШ да Г.Коллерит томонидан яратилди. Биринчи ҳисоблаш машинаси 1945 йилда АҚШлик олимлар Ж.Моугли ва Р.Эккертлар томонидан яратилди. Оғирлиги 30 тонна, 18 минг лампага эга бўлган бу машина ЭНИАК деб аталди. Биринчи дастурлаш тили-Планкалкюль 1946 йилда К.Цузе томонидан яратилган. Биринчи транзисторни 1947 йилда Бельгия лабораториям ходимлари УЛЛокли, Ж.Бардин ва В.Бертейнлар яратишди. Бу хизматлари учун улар 1956 йилда Нобель мукофотини олдилар. Биринчи электрон рельели ҳисоблаш машинасини КЭҲМни 1951 йилда Украина Фанлар Академиясининг электроника, (ҳозирги Кибернетика) институтида рус олими С.А.Лебедев яратди. Биринчи марта ЭҲМда график шакллар чиқариш учун ҳаракат 1960 йилдан бошланди. Бу ҳозирда мультимедиалар дейилади. Биринчи шахсий компьютерни 1973 йилда француз олими Нроухг Ти

яратган. Лекин ишлаб чиқаришни 1977 йилда АҚШда Стив Жобс ўзининг « Apple Computer » фирмасида йўлга қўйган. Биринчи интернет тармоғи 1975 йилда АҚШ мудофаа вазирлиги буюртмасига биноан унинг компьютерларини бирлаштириш мақсадида вужудга келди. Тармоқнинг номи ARPAnet ( Advansed Research Project Agency net - Илғор лойиҳалар агентлиги тармоғи) деб аталган. Биринчи CD - ROM технологиялари такдимномаси 1987 йил Сиэтль шаҳрида бўлган Second Microsoft CD - ROM Conference конференциясида бўлиб ўтган. Биринчи интернет гиперматнлари интерфайси - WWW HHHT технологияси ва асосий тамойилари Тим Бернерс Ли томонидан 1989 йил Женевадаги Европа заррачалар физикаси лабораториясида ишлаб чиқилган. Демак, фикрнинг илмий фикрга айланиши ва унинг ҳам истеъмолда фойдаланишга ўтиши билан навбатдаги илмий фикрга жой бериши эволюцион тарзда тараққий этиб, ривожланиб келган экан, деган хулосани келтиришимиз мумкин, чунки бу борадаги исботу-далилларни хоҳлаганча келтириш мумкин. Бу ўз навбатида илм-фан тарақкиёт мезонларидан бири бўлиб ҳисобланади. Машҳур олимлар илм-фаннинг ривожланишида илмий фикрнинг (гипотезанинг) аҳамияти катта эканлигини доимо таъкидлаган. Ҳар қандай англашилмаган ҳодиса ёки сирли воқеани тушунтириш учун инсон ўз шахсий фикрини айтиш мумкин. Фақат у тахмин илмий асосланган бўлиши лозим. Унинг тасдиғини эса тажрибалар орқали аниқланади. Демак, ИТИ давомида янги илмий фикрлар вужудга келади ва уларнинг ҳакиқийлигини аниклаш учун илм-фанда кенг имкониятлар мавжуддир. Ушбу мавзуни тадқиқот долзарблиги ва ишчи фараз номли параграфда янада тўликроқ баён этилади. Умумилмий тушунчалар ва уларнинг билишдаги роли Маълумки, кишиларнинг билимлари жамият тараққиёти босқичларига мувофиқ равишда ривожланиб, такомиллашиб, оммалашиб боради ва

натижада улар амалий фаолиятнинг турли жараенларвда истеъмолда фойдаланилади. Шу сабабли ҳам билимларни тараққиёт босқичларига нисбатан нисбий деб қараймиз, чунки улар кундалик тадкиқот, тажриба ва кузатишлар асосида шаклланиб, сайқал топиб боради ҳамда йиғилади. Билимларни тадқиқ этувчи таълимот - эпистимология билимларни куйидаги шаклларда пайдо бўлиши ҳақида таълимот беради: - перцептив бу ҳиссий билим шакли; -ҳаётий-бу кундалик кузатишлар ва тажрибалар асосида ҳосил бўладиган билим шакли; -илмий-бу кишилар ижодий фаолияти маҳсули бўлиб, у илмий билим шаклидир. Гносиология, эпистимология - булар фалсафа фани бўлимлари бўлиб, улар билиш қонуниятлари ва имкониятлари, билимнинг объектив реалликка муносабатини ўрганади, билиш жараёнининг босқичлари ва шаклларини, билишнинг ишончлилиги ва ҳаққонийлиги шартлари ва мезонларини тадқиқ қилади. Фалсафа оламдаги умумий алокалар ва қонуниятларни ўрганиш билан бошқа барча фанларга методологик асос бўлувчи фандир. Фалсафа эндиликда барча моддий, табиий ва руҳий буюмлар орасидаги алоқадорликнинг умумий конуниятларини яъни оламнинг мазмун- моҳияти ва уни билиш қонунлари тўғрисидаги таълимотга айланди. Бугунги алоқадорлик қонуниятларини яратиш оламнинг мазмун-моҳиятини илмий асосда очиб бериш ва уларни билиш жараёнини таъминлашдаги ижодий фаолиятни билимлар (хусусийдан умумийликка борувчи перцептив, ҳаётий ва илмий), илмлар (хусусий илмлардан умумий илмларга ривожланувчи) ва таълимлар (узлуксиз таълим тизимидан тортиб илмий тадқиқот муассасаларидаги фундаментал муаммолар билан шуғулланишгача) тизимларисиз ҳал этиб бўлмайди. Юқоридаги кишилик жамияти олдига қўйилган муаммолар ечимини топишда умумилмий тушунчаларнинг аҳамияти катта, чунки мазкур

дарсликнинг олдинги қисмларида қайд этилганидек фикр, ғоя, билим, илм ва шу каби ижодий жараён омиллари тарақкиёт босқичлари даражасига караб, ўзидан кейин келадиган истиқболли, самарали, янги, устун бўлган шаклларига ўз ўрнини бўшатиб берадилар. Ана шундай тушунчаларнинг вақти-соати билан ўз ўрнини янгисига (мукаммалига) бўшатиб бериш жараёнининг ўзи ҳам илмийликка хос хусусиятдир. Энди умумилмий тушунчаларга келадиган бўлсак, улар ҳам юқоридаги ижодиёт омиллари каби ўз ўрнини ўзининг мукаммаллашган вариантига бўшатиб беради. Аммо улар ҳар қандай ИТИ қатнашадилар. Умумилмий тушунчалар анализ (таҳлил), синтез, моделлаштириш, алгоритмлаш, тажриба, индукция, дедукция, ва ҳ.к. ларни умумлаш- тириш оркали билишнинг фалсафий методологик асослари яратилади. Умумилмий тушунчалар умумбашарийдир, чунки улардан турли мамлакатларда яшовчи кишилар (ирқи, дини, миллати, элати ва ҳ.к. лар бўйича ким бўлишидан қатьий назар) ўз ҳаётий эҳтиёжларида фойдала- надилар. Булардан ташкари бу умумилмий тушунчаларнинг пайдо бўлишида, шаклланишида турли мамлакатлардаги олиму фозиллар меҳнати ётибди. Табиат ва жамият конунларини яратиш, такомиллаштириш ва улардан амалий фаолиятда фойдаланишда умумилмий тушунчаларнинг аҳамияти катта бўлиб, унинг ёрдамида инсоннинг жамиятга таъсири, табиат ҳодисаларининг ўзгартирилиши, янги нарсаларнинг яратилиши, жамиятнинг тараққиёти учун зарур шарт-шароитларни яратилишини амалиётда ҳам кенг маънода ўрганилишида ҳам жорий этилишига илмий-амалий тасдиқлар тайёрланади. Бу эса кишиларнинг табиат ва жамият қонунлари ҳақидаги билимларига асосланган амалий фаолиятлари билан ривожланишни, илм-фан ва техника- технологиянинг тараккиётини белгилайди. Бунинг натижасида илм-фаннинг турли йўналишлари пайдо бўлади. Тадқиқотчининг шахсий фаолияти босқичлари

Маълумки, тадқиқотчининг шахсий ижодий фаолияти муайян бир таъсирлар (ташки ва ички, бевосита ва билвосита) ёрдамида ривожланади, такомиллашади ва шулар асосида унинг интеллектуал салоҳияти ҳам ривожланиб, такомиллашиб боради. Тадқиқотчига ташқи таъсирлар асосан илмий назарий, илмий - услубий ва тадқиқотчилик (ижодкор ўкитувчилик) маҳоратини юксалтиришга йўналтирилган услубий тавсиялар ва тадбирлардан иборат. Улар ривожланган мамлакатлардаги нуфузли олий ўкув юртлари, илмий марказларда ўз илмий салоҳиятини ошириш, илмий муаммоли семинарларда илмий маърузалар билан қатнашиш, муаммоли семинарлар ташкил қилиш, конференция, баҳс-мунозарали давра суҳбатларини уюштириш, инновацион таълим технологияларни яратиш методологиясига мунтазам равишда эътибор бериб юриш, вилоят ва республика миқёсидаги илмий - педагогик семинарлар ташкил килиш ва шу кабилардан иборат бўлади. Ички таъсир эса бевосита тадқиқотчи томонидан амалга оширилиб, у бошқарув фаолиятга тегишлидир. Бу муаммонинг долзарблиги шундан иборатки, илмий адабиётлар ва тадқиқотларда охирги вақтларгача тадқиқотчи ўз ижодий фаолиятини оширишда ташқи таъсир воситалари, усуллари ва шаклларидан фойдаланишга интилади. Тадқиқотчининг ижодий фаолияти унинг ўз илмий салоҳиятини мунтазам ошириб бориши муаммолари билан боглиқ бўлган илмий- тадқиқотдир. Ўз касбининг устаси - ижодкор педагоглар (тадқиқотчи) ларнинг амалий фаолиятларини ўрганиш, таҳлил қилиш натижалари ва бу борада ҳосил бўлган хулосаларга асосланадиган бўлсак, шахсий ижодий фаолиятни куйидаги кетма- кетликда ифодалаш мумкин: - илмий-назарий, илмий-услубий адабиётлар билан танишганлик даражаси, педагогик маҳорати, имкониятлари, янги ахборот технологиялар, янги педагогик технологиялар, инновацион таълим кабилар билан танишлик даражаси ва ўз шахсий ижодий хислатларини ташхис қила билиш; - ўз ижодий фаолиятида қийинчилик ва муаммолар келганда уларни енгиб ўтиш билим, кўникма ва малакаларга эгалиги ҳамда ўз ижодий фаолиятини

ривожлантиришга йўналиш ва услубларни топа билиш; - ўз интеллектуал салоҳиятини ўстиришнинг замонавий усул ва воситаларини эгаллаганлиги, киши интеллектуал салоҳияти алифболари билан танишлиги; - ўз шахсий ижодий фаолият режаси ва дастурини ўзи мустақил туза олиши ҳамда булар асосида ўз умумпедагогик маҳоратини такомиллаштира олиши; - ўз ижодий фаолиятини назорат қила билиш ва керакли тузатишлар кирита олиш қобилияти шаклланганлиги; - мустакил ижодий фаолият натижаларини умумлаштириш, уларни ижодий фаолиятнинг мақсад ва вазифалари билан тақкослаш, истиқболли йўналишларни белгилаш ҳамда шу асосда илмий тадқиқот ишининг истиқболли режасини тузиш. Бу кайд этилган кетма-кетлик тадқикотчидан тадқиқотларнинг долзарб муаммоларини, шу соҳадаги янгиликларни, ислоҳий тадбирларни ва булар асосида пайдо бўладиган янги вазифаларни кўндаланг кўяди ва ундан мунтазам равишда изланиш, ижодкорликни талаб этади. Бу эса тадқиқотчидан ўз-ўзини мунтазам равишда ижодий фаолиятини назорат килиб боришни ва шу асосда умумпедагогик қобилиятлар, кўникма ва малакалар ҳамда уларнинг намоёнлик даражасини ўзида мавжудлигини аниқлашни талаб этади. Умумпедагогик қобилиятларни мавжудлигини текширишда қуйидаги кобилият кирраларига аҳамият бериш лозим: дидактик қобилият; академик қобилият; нуткий малакалар; ташкилотчилик қобилиятлари; бошқа тадқикотчилар фаолиятини таҳлил қила билиш қобилияти; истиқболни кўра билиш қобилияти (педагогик тасаввур, прогноз); диққатни таксимлай олиш қобилияти; ўз ижоди натижаларини педагогик фаолиятда жорий қилишдаги педагогик самарадорликларни аникдаш мезонларидан самарали фойдаланиш қобилияти ва шу кабилар. Тадқиқотчидаги умумпедагогик қобилиятлар, уларнинг шахсий ижодий фаолиятини ривожлантиришдаги асосий пойдевордир. Тадқиқотчи шахсий

ижодий фаолияти бевосита унинг шахсий ижодий режаси билан боғлиқ бўлиб, у қуйидаги манбаларга таянади: - илмий-назарий, илмий-услубий, педагогик, психологик, бошқа услубий манба ва адабиётларга; - илғор педагогик тажрибалар, айниқса, инновацион таълим натижаларига; - мавзуга тааллуқли илмий-тадқиқот ишлари натижалари ва уларнинг таълимни ривожлантириш, такомиллаштиришдаги педагогик самараларига; - ахборот ва ахборот технологиялари, шунингдек, «Интернет» хизматидан фойдаланиб, таълимни технологиялаштиришга; - мавзуга мое халқаро ва республика миқёсидаги илмий - амалий конференцияларда кўтарилаётган долзарб муаммолар ечимларига; - мавзуга мое давра суҳбати, илмий - услубий семинарлар фаолиятларига ва шу кабилар. Демак, бу кайд этилганлар бўйича хулоса чиқарадиган бўлсак, ҳар қандай ўқитувчи аввало ижодкор бўлиш керак, айниқса, унинг шахсий ижодий фаолияти бу соҳада олиб бориладиган тадқиқотлар сифат даражасини янада юқори кўтаришга муҳим асос бўлади. Маълумки, ижод ёки ижодкорлик мураккаб руҳий жараён бўлиб, бу тадкиқотчи ижодий қобилиятларининг асосий категориялари бўлиб ҳисобланади, чунки булар тадқиқотчининг фикрлаши, дунёқараши, мустакил ва эркин фаолият кўрсатиши, хотираси, диққат, илмий тафаккури ва иродаси билан чамбарчас боғлангандир. Шахсий ижодий фаолият ҳам инсон камолотида, айниқса, унинг интеллектуал салоҳиятини белгилашда асосий кўрсаткичлардан бири бўлади, чунки инсоннинг етуклиги унинг ўзига, бошқа инсонларга ва манбаларга бўлган оқилона ижодий муносабатларида намоён бўлади. Тадкиқотчи интеллектуал салоҳияти ривожланишида, унинг шахсий ижодий фаолият асосий кўрсаткичлардан бири эканлигига ҳакидаги хулосани чиқаришга изланишларимиз натижалари асос бўлди. Маълумки, интеллектуал салоҳият илм-фаннинг дастлабки кўрсаткичларидан бошланиб, то ҳозиргача

бўлган даврда шаклланиб, такомиллашиб ва ривожланиб келади. Шу маънода бугунги кундаги замонавий тадқикотчиларимизга шартли равишда тадкикотчининг шахсий ижодий фаолияти билан узвий боғланган интеллектуал салоҳият босқичларини тавсия этеак фойдадан холи бўлмайди. Энди куйида улар тўғрисидаги қисқача маълумотларни келтирамиз: Ёзув - муайян бир тилда қабул этилган ва кишилар ўртасидаги мулоқотга хизмат қиладиган ёзма белгилар ёки тасвирлар тизими. Ёзув - кишилик жамияти маданий тараққиётининг том маънодаги ибтидоси, башариятнинг узоқ ва мураккаб тадрижий такомили жараёнидаги омилларнинг энг асосийларидан биридир. Китоб - ахборотларни, ғоя, образ ва билимларни саклащ ҳамда тарқатиш, ижтимоий-сиёсий, илмий эстетик қарашларни шакллантириш воситаси; билимларни тарғиботи ва тарбия куроли; бадиий ва илмий асар ҳамда ижтимоий адабиёт. Халқаро статистикада ЮНЕСКО тавсиясига кўра, ҳажми 48 саҳифадан кам бўлмаган, табоклаб тикилган нодавлат нашрни, шартли равишда, китоб дейиш қабул қилинган. Босма табоқ - нашрнинг ҳақиқий (амалдаги) ҳажми ўлчов бирлиги. Бичими (формати) 60x90 см. бўлган қоғоз варағининг бир томонидаги нусха. Стандарт ўлчамли ва бошка ўлчамларга эга бўлган коғоздаги нусха шу ўлчамлар учун физик босма табоқ деб аталади. Нашр маҳсулотларини ҳисобга олишда ҳар қандай ўлчамдаги когоз учун ҳисобланган босма табоқ 60x90см. бичимидаги қоғоз ўлчов бирлиги сифатида олиниб, шартли табоқларга қайта ҳисобланади. Таълим - бу илм-фан асосларини, назарий билимларни ўрганиш орқали ўзлаштиришдир. Тарбия - бу ўкитувчининг таълим олувчиларда, касб- ҳуннарни (санъатни) эгаллаш учун, муайян маънавии меъёрларини ва амалий билимларини ишлаб чиқишга қаратилган фаолиятдир. Мактабгача таълим - миллий педагогик кадрлар тайёрлашнинг бошланғич

шакли. Мактабгача таълимнинг вазифаси болани соғлом, ҳар томонлама камол топиб шаклланишини таъминлаш, улардаги ўқишга интилиш ҳиссини уйғотиш ва уни мунтазам таълим олишга тайерлашдан иборатдир. Мактабгача таълим бола 6-7 ёшга етгунча давлат ва нодавлат мактабгача тарбия болалар муассасаларида ҳамда оилаларда амалга оширмоқда. Унинг мақсади, вазифаларини рўёбга чиқаришда маҳаллалар, жамоат ва хаирия ташкилотлари, халқаро фондлар иштирок этмоқда. Бошланғич таълим - умумий ўрта таълимнинг дастлабки босқичи. ЎзРда бошланғич таълим 1-4 синфларда болаларга илк таълим бериш, уларни маънавии камол топтиришнинг бошланиш даври ҳисобланади. У 1-4 синфларни ўз ичига олади ва ўқиш 6-7 ёшдан бошланади. Бошланғич таълим умумий ўрта таълим олиш учун зарур бўлган саводхонлик, билим ва кўникма асосларини шакллантиришга каратилган бошланғич таълим синфлари учун ўкув режаси ва дастурлари мавжуд. Бошланғич таълимда мактаб дастурида белгиланган билим, кўникма ва малакаларни ўргатиш ҳамда ҳосил қилишга эришиш учун таълимнинг турли усуллари, шакллари ҳамда воситаларидан фойдаланиш асосида иш олиб бориш талаб қилинади. Ўрта умумий таълим - умумий ўрта таълимнинг кейинги босқичи. Ўзбекистон Республикасида ўрта умумий таълим 5-9 -синфларни ташкил этиб, ундан ўрта махсус, касб-хунар коллежлари ва академ лицейларга ўқувчилар тавсиялар оладилар. Аттестат - лотинча « afttestoer » сўзидан олинган бўлиб, «гувоҳлик бераман»- деган маънони билдиради ва ходимнинг малакасини, ўқитувчиларнинг билим даражасини белгиловчи хужжат. Гимназия - Ўзбекистон ва айрим хорижий мамлакатларда умумий ўрта таълим ўқув юрти. Гимназиялар муайян фан бўйича ихтисослаштирилган бўлиб, шу фандан чукурлаштирилган таълим беради. Академик лицей - ўрта махсус ўқув юрти. Унта ЎзРда 1997 йил 29 августда

кабул қилинган «Таълим тўғрисидаги» Қонун ва «Кадрлар тайёрлаш миллий дастурига» мувофиқ умумий ўрта таълим мактаблари (9-синф)ни тугатган ўкувчилар кабул қилинади. Таълим муддати 3 йил бўлиб, унда ўрта махсус маълумот беради. Ўқувчиларнинг интеллектуал қобилиятини жадал ўстиришни, уларнинг чуқур, табақалаштирилган ва касб - ҳунарга йўналтирилган билим олишларини таъминлайди. Академик лицейларда ўкувчилар ўзлари танлаб олган таълим йўналиши (гуманитар, техника, аграр ва бошқалар) бўйича билим савияларини ошириш ҳамда фанларни чуқур ўрганишга қаратилган махсус билим олиш имкониятига эга бўладилар. Академик лицейни битирувчиларга давлат томонидан тасдиқланган диплом берилади ва у таълимнинг кейинги босқичларида ўқишни давом эттириш ёки эгаллаган ихтисослик бўйича ишлаш имкониятини беради. Касб ҳунар коллежи — ўрта махсус, касб - ҳунар ўкув юрти. Унга ЎзРда 1997 йил 29 августда қабул қилинган КТМД ва «Таълим тўғрисидаги» конунга мувофиқ, умумий таълим мактаблари (9-синфни) тугатган ўкувчилар қабул қилинади. Бундай ўқув муассасаларида ўқиш муддати 3 йил. Касб ҳунар коллежида ўрта махсус, касб-хунар таълими берилади ва унга ўкувчиларнинг касб ҳунарга мойиллиги, билим ҳамда кўникмаларни чуқур ривожлантириш, танлаб олинган касб ҳунар бўйича бир мутахассислик ва 2-3 ишчи касб малака кўникмаларини эгаллаш имкони яратилади. Касб-ҳунар коллежларида ўкув дастурлари олдинги ўкув босқичи- умумтаълим мактаблари ва кейинги поғонада турган олий ўкув юртининг ўкув дастурлари билан ўзаро мутоносибликда бўлиб, таълимнинг узлуксизлик ва изчиллик тамойилларига амал килади. Касб-ҳунар коллежлари замонавий асбоб ускуналар, ўкув-услубий куроллар, кўргазмали воситалар, ахборот технологиялари ва компьютерлар билан жиҳозланади. Сертификат лотинча «сеггкапшьтасдиқланган. Сертификат бирор далилни

тасдиқловчи хужжат. Масалан, маълум курени (циклни) битирганлиги (тинглаганлигини тасдиқловчи хужжат). Бу педагогик ходимларни қайта тайёрлаш ва малакасини оширишини тасдиқловчи хужжат сифатида кўпроқ фойдаланилади. Мустақил таълим - олинган билим, кўникма ва малакаларни мустаҳкамлаш, қўшимча маълумот ёки материални мустақил ўрганиш мақсадида ташкил этиладиган ўқув шакли. Инновацион таълим - бўлажак мутахассисни янгича шароитларда ишлашга тайёрловчи жараён бўлиб, у олдинги олган билимлари асосида таълимни такомиллаштиришга самарали янгича ёндашув қилишдан иборатдир. Компьютерли дастур - юнонча «ргогатта»-эълон, кўрсатма. Дастур, бажариладиган иш ёки бирор фаолият режаси. Дастур, бирор масалани ечишда компьютер бажариши лозим бўлган амалларнинг изчил тартиби. Компьютерда дастурлаш - компьютер учун дастур тузиш жараёни; компьютер дастурлари, дастурлар тузиш усуллари, уларни текшириш ва мукаммаллаштириш ҳақидаги фан. Ҳар бир ЭҲМ тузилиши, команда кодлари жиҳатидан бир - биридан фаркданиб, фақат маълум элементар амаллар (арифметик ва мантиқий) тўпламинигина бажара олади. Аммо бу амаллар ёрдамида исталган мураккаб операцияларни бажариш мумкин. Дастурлаш ечилиши лозим бўлган масала алгоритмини компьютер тилига, яъни, Машина тилига ўтказишдир. ЭҲМ учун дастур тузиш масалани ечиш усулини машина командаларининг шундай мажмуи дастурига келтиришдан иборат бўлиб, бу командалар ЭҲМ хотираси ячейкаларида жойлашиб, тартиб билан амалга ошади ва бирбирини ишга тушириб, тегишли ҳисоблашларни бажаради. Дастурлашни соддалаштириб, ўрта мактабда арифметик масалапарни ечишда саволлар тарзида режа тузиш билан такқослаш мумкин. Дастурлашда, одатда, амалларнинг бир эмас, бир неча кетма- кетлиги берилади ва улардан қайси бирининг бажарилиши масаланинг оралиқ ечим

натижаларига боғлиқ ҳолда танланади; дастурда баъзи бўйруқлар бир неча карра бажарилиши мумкин, неча марта такрорлаш ҳам автоматик равишда аниқланади; дастур бажарилиш вактида ўзини аввалдан кўзда тутилганидек ўзгартириб борицш ёки қисман ўз шаклини ўзгартириши мумкин. Дастурлаш жараёни, одатда, қуйидаги босқичларга бўлинади: масаланинг қўйилиши; масаланинг алгоритмик тавсифини тузиш; масалани юқори даражадаги дастур тилида дастурлаш; масалани тахминий-машина тилида дастурлаш ва масалани машина тилида дастурлаш. Дастурлаштирилган таълим - ўқув жараёнини муайян тартиб (дастур) асосида ташкил этиш. Дастурлаштирилган таълим кибернетика, информатика, математик логика ва ҳисоблаш техникасининг самарали тамойиллари ва мураккаб тизимларидаги бошқариш воситалари педагогикада жорий этилиши натижасида бўлиб, у XX асрнинг 50 - йилларида пайдо бўлди. Дастурлаштирилган таълим ўкув материалини кичик - кичик қисмларга бўлиш, уни муайян тартибда баён этиш, ушбу қисмларнинг биридан иккинчисига ўтиш тартиби қоидаларини белгилаш, хусусан, ҳар бир қисмни ўзлаштириш юзасидан аник кўрсатмалар, топшириқлар бериш, ўз - ўзини назорат қилишни таъминлаш каби йўллар билан амалга оширилади. У ҳар бир таълим олувчиларни билимларини ўзлашти- ришини, кўникмалар, малакалар ҳосил қилишини бошқариб боришни назарда тутади. Бериладиган тоганириқларнинг мантиқий равишда ўнлик саноқ системасида ифодаланган материаллар ўқитувчининг ўқувчиларни мантиқий фикрлашга ва уларни ақлий меҳнатнинг самарали кўникмаларини эгаллаб олишга ўргатишга ёрдам беради. Дастурлаштирилган таълимнинг дастури, яъни ўргатувчи дастур (ўргатувчи алгоритм) махсус ўргатувчи қурилмалар (машинали дастурлаштирилган таълим) ёки дастурлаштирилган дарсликларга (электрон дарслик, электрон ўкув қўлланма ва ҳ.к) киритилади. Бугунги кунда баъзи ҳолларда дастурлаштирилган таълимни гоҳ ўргатувчи ва ўрганувчи меҳнатини илмий асосда ташкил этиш тизими сифатида қаралса, гоҳида анъанавий таълимнинг ўрнини эгаллайдиган педагогик тизим, баъзан

қандайдир кибернетик дидактика, таълимнинг янги методи ёки мустақил ишлашнинг алоҳида тури деб қаралмокда. Лекин, бундан қатьий назар, дастурлаштирилган таълимнинг мақсади равшан, яъни у таълим олувчининг билимларини ўзлаштириш жараёнини бошқаришни оптималлаштиришдир. Малака - ходимнинг касбий тайёргарлиги даражаси, ундаги маълум ишни бажариш учун зарур бўлган билим, кўникма ва малакаларнинг мавжудлиги. У ходимнинг малакасини белгиловчи кўрсаткич бўлиб, категория ёки дипломнинг мавжудлиги билан белгиланади. Малака талаблари - узлуксиз таълимнинг тегишли босқичи битирувчисининг умумий билим ва касб тайёргарлиги даражасига қўйилган талаблар. Кўникма - инсоннинг илгариги тажрибалари асосида муайян фаолият ёки ҳаракатни амалга ошириш қобилияти. Кўникманинг физиологик асоси бош мия катта ярим шартлари пўстлоғида ҳосил бўладиган мураккаб шартли рефлекслардир. Кўникма малака билан узвий боғлиқ, аммо кўникма муайян ҳаракатларни бажаришда махсус машқларсиз ҳам вужудга келиши мумкин. Бундай ҳолларда кўникма мавжуд билим ва малакаларга таянади. Масалан, велосипед ва автомобилни ҳайдаш кўникмасига мотоциклни бошқариш қонун - коидалари ҳақидаги билимлар қўшилганда, машқларсиз, ҳам мотоциклни ҳайдаш кўникмаси пайдо бўлади. Кичик мутахассис — бу таълим дастурини муваффақиятли ўзлаштирган ўрта махсус, касб-хунар таълими муассасалари битирувчиларига бериладиган малака даражаси. Кичик мутахассис: - тегишли ижтимоий ишлаб чикариш соҳасида унинг унумли фаолият кўрсата олишини таъминлайдиган назарий ва амалий билимлар мажмуасига, касбий билим, малака ва кўникмаларга эга; - мазкур жамиятда ўзининг муваффақиятли ҳаёт даражасини таъминлайдиган умумий ва касбий маданиятга, ижтимоий аҳамиятли хусусиятлар ва шахсий сифатларга эга.

Касб - махсус тайёргарлик ва иш тажрибаси натижасида маълум бир соҳада касбий фаолиятни амалга ошириш учун назарий билимлар мажмуасини, амалий кўникма ва малакаларни эгаллаган, унга жисмоний имконият, ақлий қобилият ва юридик ҳукуқларни таъминловчи инсоний меҳнат фаолиятининг ( машғулотининг) туридир. Касб - кишининг меҳнат фаолияти, доимий машғулот тури; муайян иш турини малакали бажаришга имкон берадиган билим, маҳорат, тажрибани талаб этади. Касблар ичида меҳнат фаолиятининг энг тор соҳаси билан ажралиб турадиган ихтисослар бор. Масалан, врачлик касбида хирург, офтальмолог, невролог, дерматолог ва бош-қалар. Касб одатда, шахснинг асосий тирикчилик манбаи ҳисобланади. Ихтисослик - бирорта касб доирасида маълум бир фаолият тури учун махсус тайёргарлик ва иш тажрибалари билан эришилган зарурий билимлар, кўникма ва малакалар мажмуаси. Олий таълим - узлуксиз таълимнинг юқори малакали мутахассислар тайёрловчи мустақил тури бўлиб, у олий таълим муассасаларида амалга оширилади. Талабалар (лотинча-кунт билан ишловчи, шугулланувчи) - олий ўкув юртининг ўкувчиси. Қадимги Римда илм билан шугулланувчи барча шахслар талаба дейилган. Ўн иккинчи асрда Университетлар ташкил топиши билан улардаги ўқувчилар талаба деб атала бошлади. Илмий-техника тараккиётига мое равишда талабанинг ўрни ва таркиби ҳам ўзгарди. Маълумотли кадрларга зарурат талабалар сонининг ўсишига сабаб бўлди. 1913 йилда Европада ҳар 10000 аҳолига 7-11 талаба тўғри келган бўлса, Ўзбекистонда 175 талаба тўғри келади. Ўзбекистонда олий ўкув юртларида талаба иштироки билан 1600 дан ортиқ мавзу ишлаб чиқилди. 125 талаба фан ва техниканинг турли соҳаларидаги илмий ишлари учун мукофотландилар.

Олий таълим бакалавриат ва магистратурадан иборат бўлиб, у икки босқичга эга. Бакалавр - олий таълимнинг тегишли босқичига мувофиқ дастурларни муваффақиятли ўзлаштирган шахсларга бериладиган академик даража. Бакалавр - (лотинча baccalaria - васалнинг ер мулки) кўп мамлакатлардаги дастлабки илмий даража. Ўрта асрда - Ғарбий Европа университетларида таълимнинг биринчи босқичини тугаллаган талабаларга берилган. Ўзбекистонда 1997 йилдан бошлаб Таълим тўғрисидаги Қонун ва КТМДга мувофиқ университет ва олий ўкув юртлари биринчи босқичи - бакалавриатни тугатганларга бакалавр академик даражаси берилади ҳамда давлат томонидан тасдиқланган намунадаги, касб - ҳунар фаолияти билан шугулланиш ҳукуқини берадиган диплом топширилади. Баъзи мамлакатларда (жумладан, Францияда) ўрта маълумотга эга бўлиб, олий ўкув юртларига кириш ҳуқукига эга бўлган шахе ҳам бакалавр деб аталади. Бакалавриат - кўп мамлакатларда олий таълимнинг дастлабки босқичи. Ўзбекистонда бакалавриат мутахассисликлар йўналиши бўйича фундаментал ва амалий билим берадиган таянч олий таълимдир. Ундаги ўкиш муддати камида 4 йил бўлиши керак. Бакалавриат таълим дастури тугаллангандан кейин, битирувчи- ларга бакалавр академик даража берилиб, давлат аттестацияси якунларига кўра давлат томонидан тасдиқланган намунадаги олий маълумот тўғрисидаги диплом топширилади. Магистр - олий таълимнинг тегишли босқичига мувофиқ дастурларни муваффақиятли ўзлаштирган шахсларга бериладиган академик даражалар. Магистр - лотинчада magister - бошлиқ. Магистр - кўпгина ривожланган мамлакатлар олий ўкув юртларида бериладиган академик даража бўлиб, у олий ўкув юртларини тугатиб, барча назоратларни муваффақиятли топширган ва магистрлик диссертацияларини ҳимоя қилган шахсларга берилади. Магистратура - бакалавриат негизида ўкиш муддати камида икки йил

бўлган аник мутахассислик бўйича олий таълим. Таълим дастури - ўкув фанларининг бакалавриат йўналишлари ёки магистратура мутахассисликларига қуйиладиган малака талабларига мувофиқ кадрларнинг зарурий ва етарли даражадаги тайёргарлигини таъминловчи, блокларга жамланган рўйхати. Академик даража - икки босқичли олий таълимда бериладиган (бакалавр ва магистр) даражадир. Олий маълумот даражаси - шахе томонидан олий таълимнинг муайян таълим дастурини мазкур маълумот ҳақида тегишли давлат хужжати берилган ҳолда ўзлаштириш даражаси. Олий таълимнинг давлат таълим стандарт - таълимнинг бакалавриат муайян йўналиши ёки магистратура мутахассислигига кўйиладиган малака талаблари, таълим мазмуни, бакалавр ёки магистр тайёргарлигининг зарурий ва етарли даражасини, кадрлар тайёрлаш сифатини баҳолаш даражаларини белгилайдиган эталон даражаси. Диплом (юнонча diplo ) - икки буклайман. Диплом - шахенинг олий, ўрта махсус, касб-ҳунар ўқув юртини тугатганлиги ёхуд илмий даражага эгалгини тасдикловчи ҳужжат. Диплом - турли танлов, мусобақа, кўргазма ва бошкаларда юқори кўрсаткичларга эришганлик учун мукофатланганлигини тасдиқловчи ҳужжат. Олий маълумот ҳақида давлат хужжати (диплом) - аккредитациядан ўтган олий таълим муассасалари битирувчйларига бериладиган ва уларнинг олий таълимнинг таълим дастурларини бажарганликларини тасдиқловчи давлат намунасидаги хужжат. Ҳужжат узлуксиз таълимнинг кейинги босқичларида ўқишни давом эттириш ёки олинган академик даражага мувофиқ ишлаш ҳукуқини беради. Аспирант — лотинча aspirans - бирор нарсага интилувчи - илмий- тадқиқот ишига лаёқати бўлган ҳамда илмий - тадқиқот институти ёки олий ўқув юртлари аспирантурасида номзодлик диссертацияси устида илмий - тадқикот ишлари олиб бораёттан олий маълумотли ёки магистр академик даражасига эга бўлган

мутахассис. Аспирантура - узлуксиз таълим тизимининг таркибий қисми, олий малакали илмий ва илмий- педагогик кадрлар (фан номзодлари) тайёрлаш шакли. Ўзбекистонда аспирантура 1930 йилларда ташкил этилди. Аспирантура Узбекистан Республикаси Фан ва технологиялар маркази ҳамда Узбекистан Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги олий аттестация комиссияси билан келишган ҳолда Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси ҳайъати, вазирликлар ва идоралари ҳайъатларининг қарорлари билан илмий - тадқиқот институтлари, олий ўқув юртлари ва бошқа илмий муассаса ҳамда ташкилотларда тегишли мутахассис- ликлар бўйича очилади. Аспирантура ишлаб чиқаришдан ажралган ва ажралмаган ҳолда ташкил қилинади ҳамда унда илмий-тадқиқотчи ишлаб чиқаришдан ажралган ҳолда 3 йил, ишлаб чиқаришдан ажралмаган ҳолда 4 йил таҳсил олади. Ишлаб чиқаришдан ажралган ҳолдаги илмий ходимлар ёши 30 ёшгача, ишлаб чиқаришдан ажралмаган ҳолдаги илмий ходим ёши эса 40 ёшгача даврда аспирантурада таҳсил олиш мумкин. Аспирантларга, уларнинг илмий фаолиятларига раҳбарлик қилиш учун фан доктори ва профессорлардан илмий раҳбарлар тайинланади. Баъзи ҳолларда, истисно тарзида шу соҳада маълум илмий муваффақиятга эришган ҳамда докторлик диссертацияси устида илмий- тадкиқот олиб бораёттан катта илмий ходим ёки доцент илмий унвонига эга фан номзодлари ҳам илмий раҳбарликка тайинланишлари мумкин. Аспирантлар диссертация мавзулари бўйича илмий изланишларни илмий- тадқиқот институтлари ва олий ўқув юртларининг лаборатория, кафедра ва бошқа илмий бўлимларида олиб борадилар. Зарурият топилганда улар шартнома асосида ривожланган мамлакатлар илмий марказ ва олий ўкув юртларига юборилиши мумкин. Аспирантлар номзодлик диссертацияларини ихтисослаштирилган илмий кенгашларга ҳимоя учун тақдим этишдан олдин олий аттестация комиссияси

томонидан белгиланган номзодлик имтиҳон минимум ларини топшириши зарур. Илмий ва илмий-педагогик кадрлар тайёрлаш шаклларидан бир идора ичида ва идоралараро мақсадли аспирантура ҳам мавжуд. Мақсадли аспирантура тузилган шартнома асосида муассаса ва ташкилотлар томонидан юбориладитан олий маълумотли мутахассислар ва магистрлар танлов асосида қабул килинади. Аспирантура асосан академик ва малакавий имтиҳонларни топшириш ҳамда илмий-тадқиқот ишлари натижаларини, яъни номзодлик диссертациясини ҳимоя қилганда олий аттестация комиссияси қарори билан тегишли фан соҳаси бўйича фан номзоди илмий даражаси берилиб, давлат томонидан тасдиқланган намунадаги диплом топширилади. Илмий-тадқиқот - янги билимларни ишлаб чиқиш жараёни, билиш фаолияти турларидан бири. Унга объективлик, ишончлилик, аниқлик хос. Илмий - тадқиқот ҳамма шартларга амал қилиб такрорланганда ҳамиша бирдек натижа бериши, баҳс этилаётган масалани исботлаши лозим. Илмий - тадқиқот бир - бири билан боғланган икки қисм тажриба ва назариядан иборат. Илмий-тадқикотнинг асосий компонентлари: мавзуни белгилащ, мавжуд ахборотни, тадқиқот соҳасидаги шарт - шароитлар ва методларни, илмий фаразларни олдиндан таҳлил этиш, тажриба ўтказиш, олинган натижаларни таҳлил қилиш ва умумлаштириш, келиб чиққан фаразларни олинган далиллар асосида текшириш, янги факт ва қонунларни ифодалаб бериш, илмий башорат юритиш. Илмий- тадқиқотларни фундаментал ва амалий, миқдорий ва сифатий, ноёб ва комплекс тадқиқотларга ажратиш кенг тарқалган. Илмий ходим - илмий-тадқиқот муассасалари ёки олий ўкув юртларида фаннинг бирор соҳаси бўйича тадқиқотлар олиб борувчи мутахассис Ўзбекистонда катта илмий ходим унвони ва лавозими ҳамда кичик илмий ходим лавозими бор. Катта илмий ходим илмий унвони фан доктори ёки фан номзоди илмий даражаларига эга, илмий ишлари эълон килинган ва илмий- тадқиқот

муассасаларида мустакил илмий-тадқиқот ишларини олиб борувчи шахсларга берилади. Бу унвонни талабгор ишлаб турган илмий муассаса илмий кенгаши тавсиясига кўра Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси хузуридаги олий аттетация комиссияси томонидан берилади. Илмий даража - муайян фан соҳасидаги мутахассиснинг илмий малакаси даражаси. Ўзбекистонда фан номзоди ва доктори илмий даражалари таъсис этилган. Илмий даража юқори малакали илмий ходимларга фанни бойитувчи тадқиқот ишлари, илмий муаммоларни амалий ёки назарий жиҳатдан ҳал кила оладиган мустакил илмий-тадқиқоти ёки янги муаммоларни илмий асосланганлигига бағишланган диссертация-ларнинг махсус илмий кенгашларида очиқ ҳимоя натижаси асосида илмий кенгаш ва Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси хузуридаги олий аттестация комиссияси эксперт кенгаши тавсиясига биноан, олий маълумотга эга бўлган шахсларга олий аттестация комиссияси томонидан берилади. Докторантура олий малакали илмий ва илмий - педагогик кадрлар (фан докторлари) тайёрлаш шакли. Ўзбекистонда узлуксиз таълим тизимининг таркибий кисми ва олий босқичи. Докторантура Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси, вазирлик ва идоралар тасарруфидаги илмий муассасалар олий ўкув юртлари ва ташкилотларида очилади. Обрўли илмий мактаблар, етарли илмий салоҳият ҳамда зарур лаборатория тадқиқот базаларига ва ихтисослашган илмий кенгашга эга илмий тадқиқот институтлари, олий ўкув юртлари, илмий муассаса ва ташкилотлар қошида фан ва техниканинг энг муҳим мутахассисликлари бўйича фундаментал тадкиқотларни ривожлантириш, республика ва унинг минтақаларида илмий-техника тараққиёти ҳамда ижтимоий-иктисодий ривожланишни таъминловчи давлат илмий-техника дастурларини амалга ошириш мақсадида ташкил этилади. Докторантурага одатда, ҳимоя қилинган номзодлик диссертациясига мое мутахассислиги бўйича докторлик диссертациясига камида 50% ҳажмда асос бўла оладиган, илмий

натижалар билан салмоқли ютуқларга эришган, ўзини қобилиятли ҳамда истиқболли илмий ёки илмий-педагогик ходим сифатида намоён қилган, фундаментал тадкиқотларни юксак савияда олиб бориш ва халқ хўжалиги ҳамда ижтимоий - иқтисодий муҳим илмий муаммоларни ҳал қилиш қобилиятига эга бўлган 45 ёшдан ошмаган фан номзодлари кабул қилинади. Докторантура асосан илмий-тадқиқот ишлари натижаларини яъни докторлик диссертациясини ихтисослаштирилган илмий кенгашларда ҳимоя килиш билан якунланади. Диссертацияни ҳимоя қилган шахсларга Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси хузуридаги олий аттестация комиссияси қарори билан тегишли фан соҳаси бўйича фан доктори илмий даражаси берилиб, давлат томонидан тасдиқланган намунадаги диплом топширилади. Илмий унвон - олий ўкув юртлари ўқитувчилари ва илмий тадқиқот институтлари илмий ходимларига бериладиган унвон. Ўзбекистонда олий ўкув юртларида доцент ва профессор, илмий тадқиқот муассасаларида катта илмий ходим, профессор илмий унвонлари жорий этилган. Профессор, доцент, катта илмий ходим унвони илмий даражаси бўлган ва олий ўкув юртлари ёки илмий тадқиқот муассасасида педагогик ёки илмий - тадқиқот ишларини бажариш жараёнида етарли малака кўрсатган шахсларга олий ўкув юртлари ёки илмий - тадқиқот институтлари илмий кенгашлари тавсиясига асосан Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридан олий аттестация комиссияси томонидан берилади. Доцент - (лотинча dosene -таълим берувчи) бир қанча мамлакатларда олий ўкув юртлари ўқитувчиларнинг илмий унвони ва лавозими. Ўзбекистонда доцент унвони кафедра мудири ва бошка лавозимларга танлов бўйича сайланган ёки шу лавозимларда шартнома асосида ишлаётган ёхуд олий ўкув юртининг ректори (ўкув ва илмий ишлар бўйича проректори), малака ошириш институти ва унта тенглаштирилган ўкув юртларининг директорлари (директор ўринбосари) лавозимларини эгаллаб турган, уларда ўкув йили давомида муваффақиятли фаолият кўрсатган, олий ўкув юртлари ёки малака ошириш институтларида камида 3 йил педагог бўлиб ишлаган ҳамда

педагогик амалиётида фойдаланилаётган, шу жумладан диссертация ҳимоясидан кейин матбуотда эълон қилинган илмий ва ўкув-методик ишларга эга бўлган фан докторлари ва номзодларига берилади. Олий ўкув юртида камида 5 йиллик педагогик иш стажига эга, коллеж, лицей, гимназия, ўрта махсус касб ҳунар ўкув юртлари учун дарелик ёки ўкув кўлланмалари, умумий ўрта таълим мактаблари учун дареликларнинг якка муаллифлари бўлиб, танлов бўйича ёки шартнома асосида кафедра мудири доцент лавозимига тайинланган ва мазкур лавозимларда ўкув йили давомида муваффақиятли ишлаган олий маълумотли юқори малакали мутахассисларга ҳам илмий даражаси бор йўклигидан қатъий назар доцент унвони берилиши мумкин. Доцент унвонини, кайси идорага бўйсинишидан қатъий назар республика олий ўкув юртлари ва илмий-тадқиқот муассасалари илмий (илмий-техника) кенгашларининг тавсиясига биноан Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги олий аттестация комиссияси беради. Доцентларга белгилаб қўйилган намунада аттестатлар топширилади. Ўзбекистон Республи- касида олий аттестация комиссияси ташкил этилган 1992дан бери 2002 йил биринчи январгача 3088 киши доцент унвонига эга бўлди. Профессор - (лотинча professor -муаллим, ўкитувчи) - олий ўкув юртлари ўкитувчиси ёки илмий муассаса ходимининг илмий унвони, лавозими. Профессор термини дастлаб Рим империясида (милоддан аввалги биринчи аср ўрталари-милодий бешинчи аср охири) грамматика ва воизлик мактаби ўқитувчилари, мураббий - ўқитувчилар ва бошқаларга нисбатан кўлланилган. Ўрта асрларда диний мактаб ўқитувчилари, ўн иккинчи асрдан бошлаб университет ўкитувчилари профессор деб аталган. Ўрта асрларда профессор термини магистр ёки фан доктори фалсафа, илоҳиёт илмий даражаларига синоним сифатида ишлатилган. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги олий аттестация комиссиясининг Илмий даража ва илмий унвонлар бериш тартиби ҳақидаги Низомига мувофиқ профессорлик илмий унвони олий ўкув юртлари ва илмий- тадқиқот муассасалари илмий кенташининг тавсиясига биноан олий аттестация

комиссияси томонидан асосан куйидагиларга: - танлов йўли билан кафедра мудири ёки профессор лавозимига саиланиб, шунингдек, олий ўкув юртлари ректори ёки проректорлигига тайинланиб, шу лавозимларда камида бир йил муваффақиятли ишлаган ҳамда диссертация ҳимоясидан сўнг илмий ва ўқув-методик ишлари эълон қилинган фан докторларига; - камида 10 йил илмий-педагогик иш стажи бўлиб, олий ўкув юртларида юксак илмий ва методик даражада маърузалар ўкувчи фан докторларига; - илмий-тадқиқот муассасалари (илмий-ишлаб чиқариш бирлаш-малари) да директор, илмий ишлар бўйича директор ўринбосарлигига тайинланиб ёки илмий бўлим, илмий-тадқиқот сектори, лаборатория мудирлигига саиланиб, шу лавозимларда камида бир йил ишлаган, камида 10 йил илмий-педагогик иш стажига эга бўлган, илмий мактаб раҳбари сифатида ўзини кўрсатган ва шогирдлари бўлган фан докторларига берилади. Чет элларда профессорлик унвони ординар, экстра-ординар, хизмат кўрсатган профессорларга бўлинади. Ординар профессор олий ўкув юртларининг доимий штатидаги ўқитувчиси бўлиб, одатда, кафедрани бошқаради. Экстра-ординар профессор вақтинчалик, штатсиз ўкитувчилар (кўпинча бошка олий ўкув юртлари ва ҳатто, бошқа мамлакатлардан таклиф этилади) бўлиб, кафедра ва олий ўкув юртларининг ишларида ҳал этувчи овозга эга бўлмаган ҳолда маълум курс бўйича маърузаларга кўйилади. Хизмат кўрсатган профессорлик унвони катта илмий ва педагогик стажга (25 йил) ва мутахассислиги бўйича йирик илмий асарларга эга бўлган профессорларга берилади. Академия - юнонча сўз бўлиб, у AKademos - афсановий қахромон Академ номидан олинган. Академия кўпгина илмий муассаса, жамоат ташкилотлари ва ўкув юртларининг номи. Академик - юксак илмий унвон. Ўзбекистон Республикасида Ўзбекистон Республикаси Фанлар академиясида академиклар сайланади. Академиклик унвони Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси ва бошка илмий ҳамда

ўқув масасаларининг олим ва ижодкорларига, шунингдек айрим шахсларга берилади. Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академиясида академикликка илм - фанни жаҳон андозалари талаблари даражасида юксак илмий аҳамиятга эга бўлган илмий ишлар билан бойитган, илмий жамоатчилик томонидан тан олинган мактаб яратган, илмий ютуклари мамлакатнинг интеллектуал ва иктисодий салоҳиятини ривожлантириш ва кучайтиришга жавоб берадиган, ёши 65 дан ошмаган Ўзбекистон Республикаси фуқароси бўлган фан докторлари сайланади. Фанлар Академияси академиги илмий-тадқиқотларда фаол иштирок этади; тадқиқотларнинг истиқболли ва илғор йўналишларини шакллантиради ва фаннинг ўзи сайлаган соҳасининг юксак илмий даражаси учун масъулдир; юқори малакали илмий кадрлар ва мутахассислар тайёрлаш ишларида, илғор илмий мактабларни шакллантириш ва ривожлантиришда бевосита иштирок этади; илмий-тадқиқотларни амалга оширишда, юқори малакали илмий кадрлар тайёрлашда шахсан эришган ютуклари, илмий асарларини ўз ичига олган илмий ва илмий- ташкилотчилик фаолияти ҳақидаги йиллик ҳисоботни ҳамда ўзи сайланган фан соҳасини ривожлантиришга оид таклиф ва тавсияларни ҳар йидда Фанлар Академиясига тақдим этади; Фанлар Академияси ҳайъати, Фанлар Академияси президенти, вице-президентлари ва бош илмий котибнинг топшириқларини бажаради, Фанлар Академиясининг умумий масаласи ишида фаол қатнашади. Академиклар Фанлар Академияси илмий муассасаларида илмий- тадқиқот ишларини бажариш, Фанлар Академияси илмий муассасаларида танловдан илмий лавозимларни эгаллаш, ўзининг илмий асарларини нашр этиш, Фанлар Академияси умумий мажлиси ва ҳайъатида кўриб чикиш учун илмий ва илмий-ташкилий масалаларни киритиш ва уларнинг муҳокамасида иштирок этиш, белгиланган тартибда академикликка номзодлар кўрсатиш, вице-президентлар ҳузуридаги Илмий кенгашлар фаолиятида улар фаннинг кайси йўналишига таалуқли эканлигидан қатьий назар, иштирок этиш, вице- президентлар ҳузурида илм-фаннинг долзарб йўналиышари бўйича муайян

Илмий кенгапшар тузиш ҳақида таклифлар киритиш ҳукуқига эгадирлар. Интеллект - лотинча intellectus билиш, тушуниш, идрок қилиш демакдир. У инсоннинг ақлий қобилияти; ҳаётни атроф муҳитни онгда айнан акс этгириш ва ўзгартириш, фикрлаш, ўқиш - ўрганиш, дунёни билиш ва ижтимоий тажрибани қабул қилиш қобилияти; турли масалаларни ҳал қилиш, бир қарорга келиш, оқилона иш тутиш, воқеа- ҳодисаларни олдиндан кўра билиш лаёқати. Интеллект таркибига идрок қилиш, хотирлаш, фикр юритиш, сўзлаш ва ҳ.к. психик жараёнлар киради. Интеллектуал мулк - ижодий ақлий фаолият маҳсули. Ихтирочилик ва муаллифлик манбаи хукуқи мажмуига кирувчи, фан, адабиёт, санъат ва ишлаб чиқариш соҳасида ижодий фаолиятнинг бошқа турлари, адабий, бадиий, илмий асарлар, ижрочи актёрлик санъати, жумладан, овоз ёзиш, радио, телевидение асарлари, кашфиётлар, ихтиролар, рационализаторлик таклифлари, саноат намуналари, компьютерлар учун дастурлар, маълумотлар омбори, ноу- хаунинг эксперт тизимлари, товар белгилари, фирма атамалари ва бошқа ақлий мулк манбалари киради. Демак, тадқиқотчи юксак инсоний фазилатларга эга бўлиши, ўз даврининг замонавии илмларини эгаллаганлиги, жараён ва ҳодисаларга онгли-ижодий муносабатда бўлишлиги, ақлан ва ахлоқан бойиб боришлиги каби олижаноб хислатларга эга бўлиш керак экан. Ана шундагина бугунги XXI аср интеллектуал асрнинг фаол иштирокчисини, яъни ижодкорини тарбиялашга эришамиз ва шубҳасиз улар илмий-тадқиқот ишларининг энг самарали ва истиқболли йўналишлари бўйича эркин ва мустақил фаолият кўрсата оладилар ҳамда бу орқали Республикамиз Президенти И. А. Каримов томонвдан ёшлар олдига кўйилган баркамол авлод тарбиясига буюк ҳисса кўшилади.

Адабиётлар рўйхати: 1.ўрақулов Х.А. Илмий ижодиёт методологияси. Т.: Фан, 2007 . 2.Тўрақулов Х.А. Педагогик тадқиқотларда ахборот тизимлари ва технологиялари. Т.: Фан, 2006. 3.Абдураҳмонов А. Саодатга элтувчи билим. Т.: Мовароуннаҳр, 2002. 4.Тўрақулов Х.А. Илмий ижодиёт методологияси. Т.: Фан, 2007. 5.Фалсафа: Қомусий луғат. Т.: Шарқ, 2004 6.Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 4 ж. Т.: ЎМЭ Давлат илмий нашриёти, 2002. 7.Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 8 ж. Т.: ЎМЭ Давлат илмий нашриёти, 2004.

Похожие

Психолог-тадқиқотчининг касбий-этикавий тамойиллари

Илмий тадқиқот ишлари ва унинг мазмун моҳияти

Психологик билиш жараёнлари

Тарбия жараёни ва тарбия методлари

Ўқитиш жараёни таълим мазмуни ва воситалари