Илмий тадқиқот ишлари ва унинг мазмун моҳияти - Педагогиka - Рефераты

Илмий тадқиқот ишлари ва унинг мазмун моҳияти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

39.533203125 KB

Илмий тадқиқот ишлари ва унинг мазмун моҳияти Режа: 1. Илмий тадқиқот асослари" фанининг мақсад ва вазифалари 2. Илмий ижодиёт муаммо сифатида. 3. Илмий ижодиётнинг ижтимоийлиги. 4. Илмий тадқиқот фаолияти жараёни ва тараққиёти омиллари. 5. Илмий муаммо ва унинг долзарблиги. 6. Илмий тадқиқот жараёни босқичлари.

Илмий тадқиқот асослари" фанининг мақсад ва вазифалари Таянч иборалар ва атамалар: "Учар гилам", "Ойнаи жаҳон", фан, техника, технология, илм-фан, ахборотлаштирилган аср, таълим, тарбия, ақлий фаолият, илмий тадқиқот, муаммо, мақсад, вазифа, бўлажак мутахассислар, замонавий ахборот тизимлари, рационал усуллар, интерактив, автоматлаштириш, компьютерда моделлаштириш, диссертация, оптимал ечимлар. Кишилик жамияти тараққиёти босқичларига бир назар ташлайлик. Дастлаб оловнинг пайдо бўлиши, тошлардан иш қуролларининг ясалиши, металларнинг пайдо килиниши орқали металларга ишлов бериш технологиясининг яратилиши, ёзувнинг пайдо бўлиши орқали китобнинг вужудга келишини, бу орқали эса маълумотларни ахборотларга айлантириш муаммосининг ҳал бўлиши, шунингдек, электрнинг бир турдан иккинчи турга айланиш муаммосининг илмий асосланиши, "Учар гилам" (авиация) ва "Ойнаи жаҳон" (телевидение) ларнинг кишиларнинг турмуш зарурияти учун фойдаланишга кенг йўл очилиши, нисбийлик назариясининг яратилиши ва ҳ.к. Умуман олганда " XXI аср - интеллектуал аср" яъни "Ақл - заковат асри" ёки "Ахборотлашган жамият сари асри" нинг юзага келишларининг барчаси, кишилик жамияти таракқиётига мое, унда яшовчи илғор ижодкор инсонлар аклий - ижодий фаолияти натижаси туфайли юзага чикқанлиги гувоҳи бўламиз. Бугунги кунда жамиятимизда ҳар бир одам, алоҳида олинганда фан ва техника ютуқларининг тобора ривожланиб бораётгани таъсири остида яшамокда. Бу яна шуниси билан ҳам характерлики, унда техника ва технологиялар кун сайин, соат сайин такомиллашиб, ривожланиб бормокда ва натижада шунга мое етук мутахассислар тайёрлаш зарурати ҳам туғилмоқда. Бунда илм-фан, умуман олганда ижодиёт, илмий тадқиқот ишларининг тадқиқий ва техникавий ечимларидан бошлаб, олинган натижаларни амалиётда (ишлаб чиқаришда, таълимда, тарбияда, санъатда ва ҳ.к.) қўллашгача бўлган барча босқичларни самарали амалга оширишга эришса, ўз вазифасини мувафаққиятли бажарган бўлади.

Ахборотлаштирилган асрда ахборотлар оқими мунтазам равшцца ортиб боради ва табиий уларга мое муаммо ҳамда уларнинг ечимлари ҳам тез ўзгариб боради. Демак, ушбу жамиятга мое ва унда фаол қатнашувчи бўламан деган, ходим (аъзо, шахе) яъни мутахассис ҳам илмий ахборотларни излаш, тўплаш ва ундан фойдаланиш учун олинган ахборотларни тизимларга ажратиш, муаммога хос фикр ва техникавий (технологик) ечимларнинг оптимал вариантларини танлаш усулларини билишлари зарур. Маълумки, бундай аклий фаолият бевосита ижод билан боғлиқ бўлиб, у инсоннинг янги моддий ва маънавий неъматлар яратиш фаолиятидир. Ўз навбатида тадкиқот ва ижодий мулоҳазалар ҳам замонавий мутахассисдан илм- фан ютуқларидан ижодий фойдаланиш орқали истикболли янги вазифаларни мустакил қўйиш, уни оптимал ечимини танлай билиш ва ўзининг амалий фаолиятида турли кўринишлардаги тадқиқотлар ва тажриба - синов ишларини ўтказишини талаб килади. Ана шундай замонавий мутахассислар тайёрлаш давр талаби эканлигини эътиборга олиб "Илмий тадкиқот асослари" фанини ўрганишга куйидаги мақсадни қўйдик: МАҚСАД: Олий ўкув юртларида магистратурани битириб чиқаётган мутахассисни замонавий педагогик ва ахборот технологияларидан, ўкув- тарбия ищларининг интерактив усулларидан фойдалана оладиган қилиб ҳамда ўзидаги педагогик фаолият маҳоратини ва кўникмаларини янада такомиллаштириш, ривожлантириш устидаги фаолиятни илмий ташкил килаоладиган қилиб шунингдек, уларни мустакил илмий - тадқиқот, илмий - педагогик ва касбга дойр бошқарув фаолиятига тайёрлаш. Бундай муҳим муаммони (мақсадни) - амалга ошириш учун мазкур фанни ўқитиш давомида куйидаги ВАЗИФАЛАР ечимлари изланади: • бўлажак мутахассисларни илм-фаннинг моҳияти, уни ташкил қилиш ва уларнинг жамиятдаги ўрни билан таништириш; • бўлажак мутахассисларга илмий ходим ва илмий тадқиқот ҳамда уларнинг мазмун - моҳияти ҳақида тушунча бериш; • илмий тадкиқот ишларини ривожлантириш, ўтказиш ва уларнинг тажриба

- синов ишлари ҳамда уларнинг таҳлили ҳақида тушунча бериш; • бўлажак мутахассисларни танланган мутахассислиги бўйича илмий тадқиқот ишларнини бажаришга, шунингдек, фан - техника ва технологиянинг замонавий ютукларини амалиётда жорий этишга йўналтирилган касб тайё'ргарлигига эга қилиш; • бўлажак мутахассисларнинг касб вазифаларини автоматлаш- тириш ва компьютерда моделлаштириш методларини, оптимал ечимлар топишнинг рационал усулларини топишни ўргатиш; • илмий тадкиқот ишлари олиб боришда замонавий ахборот тизимларидан фойдаланадиган инновацион таълим технологиялар ва интерактив таълим усулларидан фойдаланишни ўргатиш; • диссертация тайёрлаш ва уни расмийлаштириш ҳамда ҳимоя қилиш ҳақидаги маълумотларни етказиш. "Илмий тадқиқот асослари" фанининг мақсади: Олий ўкув юртларида магистратурани битириб чиқаётган мутахассисни замонавий педагогик ва ахборот технологияларидан, ўкув - тарбия ишларининг интерактив усулларидан фойдалана оладиган қилиб ҳамда ўзидаги педагогик фаолият маҳоратини ва кўникмаларини янада такомиллаштириш, ривожлантириш устидаги фаолиятини илмий ташкил қила оладиган, шунингдек, уларни мустакил илмий - тадқиқот, илмий - педагогик ва касбга дойр бошқарув фаолиятига тайёрлаш; •"Илмий тадқиқот асослари" фанининг вазифалари: бўлажак мутахассисларни илм-фаннинг моҳияти, уни ташкил этиш асослари ва уларнинг жамият тарақкиётидаги аҳамияти билан қуроллантириш асосида уларга илмий ходим, илмий тадқиқот ва улар фаолияти мазмун - моҳияти ҳақида тушунча бериш; Илмий тадқиқот ишлари (ИТИ)ни ривожлантириш, ташкил этиш, уюштириш ва уларнинг тажриба-синов ишлари ҳамда уларнинг таҳлили ҳақида тушунча бериш; бўлажак мутахассисларни танланган мутахассислиги бўйича ИТИ ни бажаришга, шунингдек, илм-фан ва техника-технологияларнинг замонавий ютукларини амалиётда жорий этишга йўналтирилган касб тайёргарлигига эга қилиш; бўлажак мутахассисларнинг касб вазифаларини

автоматлаштириш ва компьютерда моделлаштириш методларини, оптимал ечимлар топишнинг рационал усулларини топишни ўргатиш; ИТИ олиб боришда замонавий ахборот тизимларидан фойдаланиладиган инновацион таълим технологиялари ва интерактив таълим усулларидан фойдаланишга ўргатиш; диссертация таиёрлаш ва уни расмийлаштириш ҳамда ҳимоя қилиш ҳакидаги маълумотларни етказиш. • тадқиқотчи ИТИ ни бошлаш ва уни олиб бориш давомида юқоридаги ифода қилинган курс максадидан фойдаланиш мумкин. Бу ерда умумий мақсад кўйилган. Бунда тадқиқотчи ўз олдига кўйилган муаммога қараб унинг маълум (керакли) кисмидан фойдаланиш мумкин; • тадқиқотчи кўйилган муаммо бўйича бажариладиган ишлар кетма- кетлиги, алгоритмик тизими, яъни ИТИ вазифаларини белгилаб олишда юқорида келтирилган фаннинг вазифаларини асос қилиб олиши мумкин ва ҳаттоки ушбу қисмга тегишли инновацион ёндашув қилишга ҳам ҳаракат қилинса яхши бўлар эди. Илмий ижодиёт муаммо сифатида «Ижод - инсоннинг янги моддий ва маънавий неъматлар яратиш фаолияти» «Ижод (арабча) - кишининг яратувчилик маҳорати: бадиий, илмий асар ёки моддий бойлик яратиш, вужудга келтириш; яратувчилик, ижодиёт» Демак, ижод - аклий фаолият бўлиб, у инсонни фикри, билими, ғояси, карашлари, яъни тафаккурини ишга солиб яратувчилик фаолиятини шакллантиради. Бунда инсоннинг тафаккури, хотираси, тасаввури, диқкат- эътибори, иродаси муҳим рол ўйнайди ва бу жараёнда инсонни билимлилиги, тажрибалилиги, истеъдодлилиги ва хуллас ижодкорлиги намоён бўлади. Ижод даставвал инсон тасаввурида фикр шаклида юзага келади, кейин улар ривожланиб, такомиллашиб ғоя, қараш кўринишига ўтади ва уларга тааллукли масалалар юзасидан изланишлар бопшанади.

Изланишлар олиб боришда ўрганилаётган тадқиқот ишигача бўлган ишланмалар (предмет, буюм, курилма, механизм, машина, метод, методология, технология, алгоритм, модель ва ҳ.к.) таҳлилий кўриб чиқилади, яъни таҳлил ва синтез, умумлаштириш ва хулосалаш, тажрибада синаб кўриш, кузатишлар ўтказиш, мантикий хулосалар чиқариш, ички фаразларни ифодалаб олиш каби ишларни амалга оширади. Натижада изланиш давомида нотўғри бўлиб "қолган ишланмалар муаммо мақсадига мое қилиб тўғриланади ёки янгиси ишлаб чиқилади. Маълумки, изланиш, ижодий фаолият юритиш натижасида бирор янгиликка эришиш демакдир. Натижалар ижод хусусиятига қараб турли шаклларда бўлиши мумкин, яъни реферат, тезис, мақола, китоб, автореферат, диссертация, монография ёки шаклланган фикр, ғоя, карашлар (концепция), таълимот ёки курилма, механизм, машина, ихтиро, патент, кашфиёт ёки модель, алгоритм, тамойил, мезон ва ҳ.к. Демак, ижод, илм-фан, техника - технология, маданият ва шу кабиларни ривожлантириб, уларнинг ҳозирги ҳолатини янги сифат босқичига кўтаради. «Ижодни шартли равишда 2га: илмий ижод ва бадиий ижодга бўлиш мумкин. Олимлар фаолияти илмий ижодга, санъаткорлар, ёзувчилар фаолияти бадиий ижодга қаратилган. Баъзи кишиларда ҳар икки ижод ривожланган бўлиши мумкин. Илмий ижодда табиат ва жамият ҳаётининг объектив қонуниятлари акс этеа, бадиий ижодда маънавий ҳаёт муаммоларига санъаткорнинг субъектив, ўзига хос карашлари, ҳис-туйғулари акс этади». Юқоридаги ижод тушунчасига берилган иккала таърифда ҳам яратувчилик фаолияти, яъни янги моддий ва маънавий неъматлар яратилишининг қайд этилиши, ушбу фаолиятнинг (жараённинг) муаммо ечимларини излашлик хусусияти билан чамбарчас боғлиқлигини кўрсатади. Демак, ижоднинг ўзи ҳам қатор муаммолар ечимини изловчи бош муаммолардан ҳисобланар экан. Киши ижод қилиши учун, унда куйидаги кўрсаткичлар (омиллар) шаклланган бўлиши керак: акл, онг, фикр, илм, билим, хотира, тасаввур, диққат, эксперимент, тажриба, дунёкараш, тасаввур, ирода, идрок, истеъдод ва ҳ.к.

Энди уларнинг қисқача мазмунини қайд этиб ўтамиз. АҚЛ - инсон миясининг дунёни акс эттириш ва шахснинг воқейликка бўлган муносабатларини бошқариб турадиган фаолияти. ОНГ - кишининг фикрлаш қобилияти ёки инсоннинг ижтимоий ҳаётни тушуниши, сезиши ва унга бўлган шахсий муносабати. Онг- тафаккур маркази, унда фикр ва маълумотлар жамланади. Онгда қалбдаги эътиқод асосида дунёқараш шаклланади. ФИКР - бу нарса, ҳодиса ёки жараён тўғрисидаги инсоннинг ўйи ёки хаёли. ИЛМ - инсоннинг ўқиш, ўрганиш ва шахсий ҳаётидаги тажрибалар, кузатишлар натижасида шаклланган билим ва малакалар мажмуаси. Инсон камолатидаги илм эгаллаш кобилияти, унинг улкан фазилатлардан бири ҳисобланади. Чунки, инсон илм билан шон- шарафга эришади -шуҳрат қозонади. БИЛИМ - кишининг табиат ва жамият ҳодисалари асосида шаклланган ахборотлари мажмуи. ХОТИРА - атроф-муҳитдаги воқеликни бевосита ва билвосита, ихтиёрсиз ва ихтиёрий равишда, пассив ва актив ҳолда, репродуктив ва продуктив тарзда, вербал ва новербал шаклда, мантиқий ва механик йўл билан акс эттирувчи эсда олиб қолиш, эсга тушириш, унитиш ҳамда таниш, эслашдан иборат руҳий жараён, алоҳида ва умумийлик намоён қилувчи ижтимоий ҳодиса, барча таъсирларни ижодий кайта ишлашга йўналтирилган мнемик хотира, фаолият. Хотирани 5 та муҳим мезонга мувофиқ равишда турларга (кўринишларга) ажратиш мумкин: • Руҳий фаолиятнинг фаоллигига кўра хотира куйидаги турларга бўлинади: а)ҳаракат ва мотор ҳаракатли хотира; б) образли хотира; в) ҳис- туйғу ёки ҳиссиёт хотираси; г) сўз-мантиқ хотираси. • Руҳий фаолиятнинг мақсадига биноан: а) ихтиёрсиз, ихтиёрий, механик. • Руҳий фаолиятнинг давомийлигига кўра: а) қисқа муддатли; б) узок муддатли; в) оператив.

• Руҳий фаолият қўзғатувчисининг сифатига караб: мусиқий эшитиш. • Руҳий фаолиятнинг инсон йўналишига эътиборан: феноменал касбий. ТАСАВВУР - идрок қилинган, ҳис этилган нарса, ҳодиса ва жараённинг киши онгида пайдо бўлиши ҳамда улар тўғрисидаги таассуротларнинг гавдаланиши. ДИҚҚАТ - фалсафа, руҳшунослик тушунчаси; инсон фаолиятининг барча турларини муваффақиятли амалга ошириш ва самарадорлигини таъминловчи муҳим омиллардан бири. Шахе фаолияти қанчалик мураккаб, машаққатли, масьулиятли бўлса, у диққатга шунчалик юксак талаблар қўяди. Инсоннинг зийраклиги, сезгирлиги, фаросатлилиги, синчковлиги, дилкашлиги, ҳозиржавоблиги учун турмуш шароити ва шахслараро муносабатида муҳим омил бўлиб хизмат қилади. Диққат ақлий фаолиятнинг барча турларида иштирок этади, инсоннинг ҳатти - ҳаракатлари ҳам унинг иштирокида содир бўлади. Онгни муайян бир нуктага тўплаб, муайян бир объектга фаол қаратилишидан иборат бўлган психик фаолиятга диққат дейилади [3]. ИРОДА - инсоннинг бир максад сари онгли интилиши, бошланган ишни охирига етказиш қобилияти - билимлар, тажрибалар, кузатишлар, тарбия ва ўз- ўзини бошқаришнинг натижасидир. ИДРОК - инсоннинг билиш, тушуниш кобилияти ва зеҳни ҳамда фаҳм- фаросати. ИСТЕЪДОД - инсоннинг маънавий-марифий, маданий ва шу каби жиҳатлар асосидаги камол топишидаги даражаси. ТАЖРИБА - вокеликни амалий жиҳатдан ҳиссий-эмпирик билиш жараёни. Тажриба кенг маънода - ўқув, малака ва билимнинг бирлигидан иборат. Шунингдек, фалсафада билишнинг эмпирик усулларидан бири - экперимент усули ҳам тажриба деб аталади. Тажриба қадимдан фалсафа тарихида муҳим тадқиқот объекти бўлиб келган. Шарқ фалсафасида бирор нарсадаги муайян хосса ёки хусусиятни текшириб кўриш мақсадида ўтказиладиган синов ҳам

тажриба деб аталади. Абу Райҳон Беруний тажрибани эксперимент ва кузатиш билан боғлаб тушунтириш тарафдори бўлган. У ибн Сино билан мунозарада фикран фараз қилиб кўришга нисбатан амалий эксперимент ишончлироқ маълумот беришини таъкидлаб, фикрий мулоҳазалар оғиздан-оғизга ўтиш билан ўзгариб бориши ва асл маъносини юкотиши мумкин деб амалий тажрибанинг аҳамиятини юқорикўйган. ЭКСПЕРИМЕНТ - фан ва билиш соҳасида фавқулодда ҳолатдан чиқиш, муаммоли вазиятни хал килиш жараёнлари, шахснинг ҳис туйғулари, характера, қобилияти, ақл заковатини ўрганишда қўлланиладиган усул. Эксперимент табиий ва лаборатория усулларига ажратилади. Табиий усул психологик-педагогик масалаларни ҳал қилишда қўлланилади. Бу усулнинг илмий асосларини А.Ф.Лазурский таърифлаб берган. Табиий шароитда инсон психикасини ўрганишда синалувчиларнинг ўзлари бехабар бўлиши, таълим жараёнида берилаётган билимлар тадқиқот максадига мувофиклаштирилиши, катта ёшдаги одамларга тарбиявий таъсир ўтказиш кундалик меҳнат тарзи доирасида амалга оширилиши, завод ва фабрикада эса моддий маҳсулот ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишга қаратилиши лозим. Лаборатория усули ёрдами билан диққатнинг_сифатлари, сезги, идрок, хотира ва тафаккурнинг хусусиятлари, эмоционал, иродавий ҳамда ақлий зўриқиш сингари психик ҳолатлар текширилади. Кўпинча лаборатория шароитида кишилар (ўқувчи, ҳайдовчи, оператор, электрончилар) ва кутилмаган тасодифий вазиятлар (ҳалокат, портлаш, издан чиқиши, шовкин кўтарилишининг) моделлари яратилади. Эксперимент аниқловчи, таркиб топтирувчи (тарбияловчи) ва назорат (текшириш) қисмларига бўлинади. ДУНЁҚАРАШ - фалсафа фанининг энг муҳим категорияларидан бири. Фалсафанинг асосини ташкил қилади, олам ва одам ҳакида бир бутун қарашлар, ғоялар тизимини яратади. Энг муҳими инсоннинг оламга муносабати, дунёдаги ўрни, моҳияти, ҳаётий йўналиши, ўзлигини англаш каби саволларга жавоб беради. Зероки, фалсафанинг асоси ҳам соғлом ақл тафаккури ва унинг ривожига мое келадиган дунёқарашни яратишдир. Бунинг учун инсон, энг

аввало, мукаммал билимга эга бўлиши лозим. Мазкур ўкув қўлланмада биз кўпроқ илмий ижод тўғрисида фикр юритамиз. Илмий ижод ўз навбатида қатор муаммолар ечимининг излаш имкониятини беради. Улар: - инсонларни илмли ва билимли бўлишидаги фаолиятни самарали бўлишини таъминлайди; - кишиларни илмий иш билан шуғулланишда асосий пойдевор бўлиб хизмат қилади; - илмий даража ва унвонларни қўлга киритишга шароит яратиш, шунингдек, илмий ходим бўлиб фаолият кўрсатиш имконини беради; - илмий муассаса ва ташкилотлар ҳамда марказлар очишга асос бўлади; - табиат ва жамиятдаги ҳодиса ва жараёнларни ўрганиш, ривожлантиришга шарт-шароитлар яратади ва ҳ.к. Демак, илмий ижодиётнинг МАҚСАДИ давлат, жамият, ташкилот, муассаса, жамоа, оила ва инсонларнинг замонавий ҳаётий эҳтиёжларини қондириб бориш борасидаги янги моддий ва маьнавий неъматларни мунтазам равишда яратиб боришдан иборат. Ушбу мақсадни амалга ошириш учун қуйидаги вазифаларга доимо эътибор бериб бориш керак. 1. Инсоният ҳаётий эҳтиёжи учун зарур нарса ёки предметларни (амалий фаолиятда фойдаланишга кулайлигини ўйлаган ҳолда) такомиллаштириб, улар қаторига янгиларини қўшиб бориш. 2. Инсонлар турмуш тарзини юксалтириб бориш борасидаги замонавий ижодий ишлар кўламини кенгайтириб бориб, жисмоний ишларни кўпроқ ақлий меҳнат фаолияти жараёни билан алмаштиришга эришиш. 3. Жамият интеллектуал салоҳиятини юксалтирувчи ижодий ишлар кўламини кенгайтириб бориб « XXI аср - интеллектуал аср»ининг фаол иштирокчиларини тайёрлашга эриша бориш, яъни ҳар қандай замонавий техника ва технология билан «тиллаша» оладиган мутахассислар тайёрлашга эришиш. 4. Соҳалар бўйича (қишлоқ хўжалиги, курилиш, саноат, санъат, тиббиёт,

маориф ва ҳ.к.) ижодий ишларни самарали йўлларини излаш ва уларга мое илмий ходимлар ҳамда юқори малакали мутахассислар тайёрлашнинг янги технологияларини яратиш. 5. Фундаментал тадқиқотларга кенг ўрин бериш ва уларнинг амалий аҳамиятига эътибор беришда Ватанимиз равнаки ва тараққиётини ўйлаш. 6. Рақобатбардош замонавий илмий-педагогик ходимлар тайёрлаш нинг истиқболли технологияларини яратиш. 7. Ёшларимизни миллий истиқлол мафкураси руҳида тарбиялаш- нинг истиқболли ва ахборот технологиям методологиясини яратишга кенг эътибор бериш. 8. Жамиятни ахборотлаштириш сари бораётган бир пайтда мута хассисларимизнинг компьютерли саводхонлигини оширишни таъмин лашнинг оптимал йўлларини яратиш ва улардан амалий фаолиятда мунтазам фойдаланишга эришиш. • ижод - инсоннинг янги моддий ва маънавий неъматлар яратиш фаолияти; • изланиш - бу ижодий фаолият юритиш натижасида бирор янгиликка эришиш жараёни; • ақл - инсон миясининг дунёни акс эттириш ва шахснинг воқеликка бўлган муносабатларини бошқариб турадиган фаолияти; • онг - кишининг фикрлаш қобилияти ёки инсоннинг ижтимоий ҳаётини тушиниши, сезиши ва унта бўлган шахсий муносабати; • фикр - бу нарса, ҳодиса ёки жараён тўғрисидаги инсоннинг ўйи ёки хаёли; • илм - инсоннинг ўқиш, ўрганиш ва шахсий ҳаётидаги тажриба- лар, кузатишлар натижасида шаклланган билим ва малакалар мажмуаси; • билим - кишининг табиат ва жамият ҳодисалари асосида шаклланган ахборотлар мажмуаси; • хотира - атроф-муҳитдаги воқеликни бевосита ва билвосита, ихтиёрсиз ва ихтиёрий равишда, пассив ва актив ҳолда, репродуктив ва продуктив тарзда, вербал ва новербал шаклда, мантиқий ва механик йўл билан акс эттирувчи эсда

олиб колиш, эсга тушириш, унитиш ҳамда таниш, эслашдан иборат руҳий жараён, алоҳида ва умумийлик намоён қилувчи ижтимоий ҳодиса, барча таъсирларни ижодий қайта ишлашга йўналтирилган мнематик хотира, фаолият; • тасаввур - идрок қилинган, ҳис этилган нарса, ҳодиса ва жараённинг киши онгида пайдо бўлиши ҳамда улар тўғрисидаги таассуротларнинг гавдаланиши; • диқкат - фалсафа, руҳшунослик тушунчаси: инсон фаолиятининг барча турларини муваффақиятли амалга ошириш ва самарадорлигини таъминловчи муҳим омиллардан бири; • идрок - инсоннинг билиш, тушуниш қобилияти ва зеҳни ҳамда фаҳм- фаросати; • ирода - бу инсоннинг бир мақсад сари онгли интилиши, бошланган ишни охирига етказиш қобилияти - билимлар, тажрибалар, кузатишлар, тарбия ва ўз-ўзини бошқаришнинг натижасидир; • истеъдод - инсоннинг маънавий-маърифий, маъданий ва шу каби жиҳатлар асосидаги камол топишидаги даражасидир; • тажриба - воқеликни амалий жиҳатдан ҳиссий эмпирик билиш жараёни; • эксперимент - бу фан ва билиш соҳасида фавқулодда ҳолатдан чиқиш, муаммоли вазиятни ҳал қилиш жараёнлари, шахснинг хис туйғулари, характери, қобилияти, ақл заковатини ўрганишда қўлланиладиган усул. • илмий ижодиётни олиб боришда замонавий ҳаётий эҳтиёжларни қондириб бориш борасидаги ИТИ га ҳаракат қилинг; • қилаётган ишингиз мавжудларини тўлдирсин, тўлиқ янги фикр ёки қарашни ҳал қилсангиз янаям яхши бўлади ва бунда тадқиқотнинг индукция методидан фойдалансангиз адашмайсиз; • шуғулланаётган ИТИгиз аввало, магистрлик диссертациясига, қолаверса, Ватанимизнинг маънавий-маърифий ва ижтимоий-иктисодий равнақига мое тушеин.

Илмий ижодиётнинг ижтимоийлиги Кишилик жамияти пайдо бўлиши билан ундаги онгли одамлар табиат ва жамият ҳодисаларининг сир-синоатларини билишга қизикиб келади. Инсондаги акл, онгнинг ривожланиб бориши натижасида табиат ва жамиятдаги ҳодиса ва жараёнлар кечишини ўрганишга, уларни имкон бўлганда бошкаришга бўлган кизикиш, интилиш ҳамма вакт ҳам долзарб муаммо бўлиб келган. Энг асосийси булар масофа ҳам, ирқ ҳам, миллат ҳам танламади. Умуман олганда, ижтимоий мақсад кўпчилик, яъни жамоатчиликнинг орзу-интилишларини ифода этади. Бу борада шахсий фикрнинг ижтимоий мақсадга айланишида ҳаёт, вокелик муҳим ўрин тутади. Бунга инсоният тараққиёти боскичларидан хоҳлаганча мисол келтириш мумкин, яъни инсоният кашф этган ғилдирак, олов, металларга ишлов бериш, «Учар гилам», «Ойнаи жаҳон», ёзув, китоб, буғ ва ички ёнув двигателлари, электр, атом, электроника, компьютерлар ва шу кабиларнинг пайдо бўлиши (яратилиши) инсонлар орзу-истаклари рўёбидир. Булар инсониятнинг ўзаро яқинлашувини таъминлайди, десак хато бўлмайди. Демак, дунё сирларини ёки умумий дунёни инсонлар ақл, онг, илм, билим билан фан орқали билишга ҳаракат қилади ва камолотга эришади. Бундай кишилар олимлардир. Шу сабабли ҳам мафкурани ва тараққиёт босқичлари савиясини олимлар (комил инсонлар) ривожлантирадилар ва уларни ҳаётга тадбик этадилар. Олимларнинг вазифаси илм мағзини чақиб, уни одамлар қалбига жойлаштиришдан иборатдир. Демак, онгли инсон пайдо бўлибдики, фикр, ғоя, қараш, мафкура, илм, фан, техника ва технология тадрижий (эволюцион) тарзда ривожланиб келмокда ва такомиллашиб бораверади. Интеллектуал салоҳиятнинг тарихий - тадрижий ривожланишида Яқин ва Ўрта Шарк мамлакатларининг файласуф олимлари, шоирлари: Форобий, ибн

Божжа, ибн Руша, Абу Али ибн Сино, Жалолиддин Румий, Алишер Навоий, Абу Юсуф Яъкуб ибн Исҳоқ ва бошкалар ўз асарларидаги карашларида ва тадқикодларида муносиб ҳиссаларини қўшганлар. Айниқса, ушбу фикрни, унинг қамровини кенгайтириб дунё бўйича олимларнинг ишларига эътибор берсак, Платон (Афлотун), Сукротнинг шогирди Аристотел (Арасту),Афлотуннинг энг яқин шогирди Геродот {Херодат), Сократ (Суқрот, унинг шогирдлари Платон, Антисфен, Аристенн, Эвклид), Эвклид (Уклидус), Архимед, Аристинн, Гиппократ (Букрот, тиббиётнинг отаси), Гален (Жолинус), Птолемей (Ал- Мажистий), Пифагор, Демокрит, Фалес , Гераклит (Гиппократнинг отаси), Левкипп, Ал-Хоразмий, Ал-Фарғоний, Абу Мансур, Марвазий, Ал-Жавҳарий, Муса ибн Шокир, Сағоний, Марварудий, Абу Наср Фаробий, Ал- Киндий, Ал-Куҳий, Козизода Румий, Абу Али ибн Сино, Абу Райҳон ал-Беруний, Мирзо Улугбек, Жамшид Коший, Исмоил Журжоний, Марғиноний, Замахшарий, Махмуд Қошғарий, Али Қушчи, Умар Ҳайём, Леонардо да Винчи, Ян Гвелей, Николо Конерник, Галилео Галилей, Жордано Бруно, Рене Декарт, Г.В.Лейбниц, Исаак Ньютон, Жеймис Уатт, Майкл Фарадей, Леонард Эйлер, Карл Фридрих Гауе, Вейерштрас, М. Колмогоров, М.Кельдеш, М.Королев, Т.А. Саримсоков, С. А. Сирожиддинов, М. Салоҳиддинов, М. Ўразбоев, Ҳ. А. Абдуллаев, В. К.Қобулов, О. Содиков, Қ.Н.Ниёзий ва бир қанча олимларнинг ишлари ўрганилганда, юқоридаги фикримиз ўз тасдиғини топганлигининг гувоҳи бўламиз. Ушбу соҳа яна шуниси билан кизиқки, гарчи биз « XXI аср-интеллектуал асрда» яшаётган бўлсакда, оловни, ғилдиракни, металга ишлов беришни, ёзувни, қоғозни ва Ҳ.К.Ларни ким яратганини билмасакда, удан ирқи, миллати, элати, мансаби, масхаби, мафкураси, ёзув, тили, этник келиб чиқиши ким бўлишидан қатьий назар инсонлар улардан баб-баравар фойдаланмокдалар. Ўтмишда олимлар илм - фаннинг турли турлари (соҳалари, йўналишлари) билан шуғулланганлар ва натижада кишилик жамияти тараққиётига катта ҳисса қўшганлар. Жумладан, китоб босишни (И.Гутенбург), буғ двигателини

(Ж.Уатт), электрни (М.Фарадей), ички ёнув двигателини (Г.Даймлер, К.Бенц), алгоритмни (Ал-Хоразмий), учинчи даражали тенгламалар ечимини (Умар Ҳайём) кашф этган бўлсаларда, улардан ҳам Ер юзидаги барча халқлар ўз эҳтиёжларини қондиришда фойдаланмокдалар. Бу билан олимлар ўзларидан кейинги келадиган авлодга муносиб мерос қолдирган. Бу йўналишни давом эттириб, ҳозирги кунда ҳам илм- фан, адабиёт, фалсафа ва бошқа соҳаларда ижод қилганларни номларини йўқлаш, қилган ишларидан фойдаланиш илм-фан тарақкиётига муносиб ҳисса бўлиб кўшилади, чунки улар фанларнинг махфий сирларини очиш учун ўз бўйинларига олган қийинчиликлар ва меҳнатларини шарафли иш, деб биладилар. Хулоса ўрнида қуйидаги маълумотни келтиришни лозим топдик. Ал-Хоразмий ўзининг «Ал-жабр вал—муқобола» рисоласида олимларни, уларнинг ишлари характери бўйича 3 гуруҳга бўлган: 1. Улардан бирлари ўзларигача қилинган ишларни қилиб, уни келажак авлодга қолдириб. ўзгалардан ўзиб кетадилар. 2. Ўзгалар ўтмишдошлари меҳнатларини шархдаб берадилар ва бу билан қийинчиликларни енгиллаштирадилар, кулфларни очадилар, йўлларни ёритадилар, бу эса тушунишни осонлаштиради. 3. Бу одам баъзи китоблардаги нуқсонларни топади ва узилганларни улайди. Шу синфлаш бўйича Хоразмий ўзини «Алгебранинг» муаллифи сифатида биринчи гуруҳга, «Арифметикаси» билан иккинчи гуруҳга киритилиши мумкин. Демак, ер юзида яшаётган одамлар ташки қиё'фаси жиҳатидан ҳам, яшаш тарзи бўйича ҳам, тафаккури ҳам, мафкураси, урф - одати, ирқи, дини, тили, миллати, касб-кори, миллий қадриятлари ва бошқа хислатлари билан бир- биридан сезиларли фарқланиб туради ва онгли омма (олимлар) томонидан яратилиб бизга қолдирилган илмий меросдан, яъни интеллектуал мулкдан улар баб-баравар ўз ҳаётий эҳтиёжларини қондиришда фойдаланаверадилар. Ана шу

сабабли ҳам илмфан халқларни бирор мақсад атрофида бирлаштиради ва жипслаштиради. Илмий ижодиётнинг ижтимоийлиги ҳам ана шундадир. Илмий тадқиқот фаолияти жараёни ва тараққиёти омиллари Жамиятимиз XXI асрга қадам кўйди. Янги аср, ўз навбатида зиммамизга муҳим вазифаларни кўймокда. Бу эса мазкур асрнинг фаол иштирокчисидан жаҳон андозалари талаблари бўйича ахбор'от маълумотлари билан ишлаш йўналишидаги саводхонлигини ошириш муаммосини кўймокда. Бугунги кунда ҳеч кимга сир эмаски, ҳар кзндай ҳодиса ва жараённи ўрганиш ёки бошқаришга ижодий ёндашилмас экан кўзланган мақсадга эришишнинг оптимал вариантини ҳар доим ҳам танлай олиш кафолатланмайди. Бу эса инсон тафаккури махсули бўлган замонавий билимлар билан боғлиқдир. Илм-фаннинг ривожланиши инсоният илмий, ижодий фаолияти маҳсули бўлганлиги сабабли ҳам мазкур фаолият орқали кишилар илмий билимларни топади, ўзлаштиради, тизимлаштиради ва кейинги фаолиятда улардан фойдаланади. Ушбу жараёнларни ҳисобга олиб илмий билимларни шартли равишда қуйидагича тузилмага (ташкил этувчиларга) эга деб аташимиз мумкин: - билим соҳалари бўйича: табиий фанлар; ижтимоий-гуманитар фанлар; математика ва ҳ.к.; - илмий фаолият натижаси бўйича: реферат, аннотация, тезис, мақола ва ҳ.к. Маълумки, илмий фаолият билим олиш ва уларнинг таҳлили ҳамда синтези, ундан илмий ижодиётнинг кейинги боскичини такомиллаш- тиришида фойдаланиши каби жараёнларга йўналтирилган бўлади. Илмий фаолият таракдиёти куйидаги омиллар оркали баҳоланади: илмий натижани кўлга киритишда тадқиқотчининг замонавий фантехника ва таълим технологияларидан оғишмай фойдалана олишлик, яъни билим, кўникма ва малакага эгалиги; кўлга киритилган натижа (ишланма, метод, методология,

технология, техника ва ҳ.к.)нинг янгилиги; илмий билимнинг ўзига хослиги, яъни замонавий фан- техника ва колаверса жамият таракқиётига ҳисса кўшишининг қандай сифат даражасига эгалиги; олинган илмий билимнинг ноёблиги, олдинги мавжуд билимлардан мукаммалиги ва истеъмол учун фойдалана олиш мумкинлиги; илмий билимни эгаллаш жараёнини аник алгоритмик тизимга эга бўлишлиги ва режалаштирилган натижага эришишнинг кафолатланганлиги; қўлга киритилган илмий ишланмалар амалий фаолиятда фойдаланишга услубий тавсияларни ишлаб чиқа олишлиги; илмий натижаларнинг назарий ва амалий аҳамиятини ҳар кандай шароитда тадкиқотчининг тасаввур эта олишлиги ва шу кабилар. Бундай илмий фаолият куйидаги кўринишларда намоён бўлиши мумкин Демак, илмий фаолият натижалари жамият тараққиёти учун муҳим фундаментал асос бўлиб, улар илм-фан ривожини таъминлаш билан бирга, соф илмий-назарий тадкикотлар (фундаментал тадкикотлар), илмий-тажрибавий ва назарий-амалий тадқиқотларни олиб боришининг ҳаракатлантирувчи кучи экан. • илмий билимлар тузилмаси куйидаги кетма-кетликда бўлади: 1. Билимлар соҳаси бўйича: табиий фанлар; ижтимоий-гуманитар фанлар; математика ва ҳ.к.; 2. Илмий фаолият натижаси бўйича: реферат; аннотация, тезис; мақола ва ҳ.к. • илмий фаолият тараккиёти омиллари куйидагилардан иборат: илмий натижани кўлга киритишда тадқиқотчининг замонавий фан техника ва таълим технолдогияларидан оғишмай фойдалана олишлик, яъни, билим, кўникма ва малака эгалиги; кўлга киритилган натижа (ишланма, метод, методология, техника, технология ва ҳ.к.) нинг янгилиги; илмий билимнинг ўзига хослиги, яъни замонавий фан техника ва колаверса жамият таракқиётига ҳисса кўшишининг қандай сифат даражасига эгалиги; олинган илмий билимнинг ноёблиги, олдинги мавжуд билимлардан мукаммаллиги ва истеъмол учун фойдалана олиш мумкинлиги; илмий билимни эгаллаш жараёнини аниқ алгоритмик тизимга эга бўлишлиги ва режалаштирилган натижага эришишнинг

кафолатланганлиги; кўлга киритилган илмий ишланмалар амалий фаолиятда фойдаланишга услубий тавсияларни ишлаб чиқа олишлиги; илмий натажаларнинг назарий ва амалий аҳамиятини ҳар кандай шароитда тадқиқотчининг тасаввур эта олишлиги ва шу кабилар. Илмий муаммо ва унинг долзарблиги Мавзу (арабчада жойлаштирилган, кўйилган, деган маънони англатади) муҳокама, маъруза, суҳбат, даре, илмий асар ва бошкаларнинг асосий мазмунини ҳзида ўисўа ва ихчам ифода этган номланиш. Мавзу, одатда ижодкор томонидан танланади ва асосланади. Мавзу ижодий фаолият жараёнининг ғоясини ифодалайди ва уни танлашда муаллифнинг ғоявий (фикр, ғоя, қараш ва ҳ.к.) мавқеи ва ижодий камолати даражаси катта аҳамият касб этади. Улардан ташқари муаммо қўйилиши ва уни ҳал қилишдаги вазифалар кўламига қараб мавзу ва мавзучалар танланиши мумкин ҳамда буларнинг ҳар бири муаммо ечимининг бирор томонини ифодалайди. Муаммо, одатда кишилик жамияти олдига қўйилган инсонларнинг орзу- истаги сифатида пайдо бўлади. Масалан, «Учар гилам» (Самолётлар), «Ойнаи жаҳон» (Телевидение), «Оташ арава» (Поездлар) ва ҳ.к. Ёзма манбалардаги ёки халқ оғзаки ижодидаги кишиларнинг бундай орзу - истагини илм-фан юзага чиқаради ва натижада одамларни қийнаб ётган оғир жисмоний меҳнатлар аклий меҳнатга алмаштирилиб табиат ва жамиятдаги муаммоли вазиятлар аста секин барҳам топади. Бу эса илмнинг хосияти бўлиб, у кишиларнинг интеллектуал салоҳиятга боғлиқ. Энди илмий муаммо ҳақида қисқача тушунча берайлик. Мазкур дарсликнинг «Кириш» қисмида «Илмнинг» қискача таърифини келтирган эдик. Маълумки, илмий муаммо бевосита «Ним» билан боғлиқ. Шу сабабли ҳам илмий муаммони қуйидагича ифодаласак, мақсадга мувофиқ бўлади: Илмий муаммо бу табиат ва жамиятнинг айни пайтида номаълум, аммо келажакда юзага келиши ёки ўрганилиши мумкин бўлган воқеа ва

ҳодисаларни, жараён ва предметлар (қурилма, механизм, машина, метод, методология, технология ва ҳ.к. ни) илмий қонуниятлар асосида очиб бериш. Илмий муаммо ижодий жараён бўлиб, унинг ёрдамида табиат ва жамият тараққиётининг объектив қонунлари яратилади ва натижалар илм фаннинг тегишли соҳаларида ўз ўрнини топади. Илмий муаммо ечимига воқейлик ҳақида йўлланган билим ва тажрибаларга (илм-фан ютукларига), воқейликнинг ўзгариш ва ривожланиш конуниятларига таянган ҳолда чиқариладиган, илмий жиҳатдан асосланган хулосалар асосида эришилади. Илмий муаммо ўз моҳиятига кўра қуйидагича куринишларда учраши мумкин: - ижтимоий ҳодисаларнинг ривожланиш конуниятларига таяниб жамият тараққиётининг долзарб масалаларини ҳал этиш; - жамият таракқиётига хизмат қилувчи динамик ва статистик қонуниятларни яратиш; - жамият тараққиётига ва инсоният манфаатларига хизмат қилувчи иқтисодий масалаларни ҳал этиш методологиясини яратиш; - демографик ва сиёсий соҳалардаги давлат бошқарувининг демократик тамойилларини яратишга қаратилган илмий изланишлар; - комилинсон тарбияси ва унинг жамият тараққиётидаги роли ва ўрнини ижтимоий жиҳатларини илмий асослаш ва ҳ.к. Ҳар қандай турдаги муаммо ва унинг ечимидан давлат, жамият, жамоа, одам ва шу кабилар албатта самара (фойда) кўриш, яъни илгариги мавжуд даража янги сифат даражасига ўтиш керак, чунки инсоннинг муаммо ва унинг ечимини топиши ижодкорликдир. Маълумки, ижодкорлик-янгилик учун курашиш демакдир. Бунда илм- фан ва техника-технологиянинг энг сўнги ютуқларини таҳлил кила билиш ва ундан ўзининг илмий фаолиятида оқилона фойдаланишга эришиш, доимо ўз устида ишлаш орқали эришилади. Демак, ҳар қандай илмий муаммони ҳал қилишда унинг янгилигига, яратувчилигига, ривожлантирувчилигига ва шу кабиларга эътибор бериш керак

бўлиб, у муаммо дрлзарблигини баҳолаш жараёнида керакли кўрсаткичлардир. Умуман олганда, муаммо дрлзарблигини аниклашда қуйидагиларга эътибор берилса мақсадга мувофиқ бўлади: - шакллантирилаётган (режалаштирилаётган) муаммо тегишли соҳа (йўналиш) ва унинг жамият ҳамда давлат олдидаги истиқболини билиш; - режалаштирилаётган муаммога тегишли соҳа (йўналиш) бўйича илм-фан ва техника-технологияларнинг энг сўнги ютуқларидан ҳабардорлик; - танланаётган муаммонинг унга тегишли бўлган соҳа (йўналиш)даги ўрнининг аниқланганлиги; - танланаётган муаммонинг ечимини топиш натижасида тегишли соҳа (йўналиш)даги ривожланиш, яратувчанлик ҳақидаги ишчи фаразнинг мавжудлиги; - танланган мавзу ёки унга яқин бошқа мавзуларнинг ишланганлик даражаси ва улар эришган ютуқларнинг амалий ҳаётдаги ва айниқса, режалаштирилаётган тадқиқотни олиб бориш жараёнидаги аҳамиятини ҳамда унга нисбатан янгилиги ҳақидаги билим ва тасаввурларга эгалик; - танланган муаммонинг илм-фан ёки техника-технологияни ривожлантириш учун хизмат қила олишлиги ҳақидаги фикрнинг шаклланганлиги ва унинг нечоғлик мустаҳкам ифодаланганлиги ва ҳ.к. Демак, илмий муаммо долзарблигини тўғри ифодалаш, объектив дунё нарса- ҳодисаларнинг муҳим қонуний алоқадорликларини (муносабатларини) акс эттириш ва шу асосда воқейликни ижодий ўзгартириш ҳақидаги тасаввурни шакллантириш имконини беради. Бунда илмий фикрнинг теранлиги, танқидийлиги, уйғунлиги, кенглиги ва тезлиги муаммо долзарблигини баҳолашда энг муҳим сифатлар бўлиб ҳисобланади. Илмий тадқиқот жараёни босқичлари Маълумки, илм-фан ижтимоий онг шаклларидан бири, уларни турли

ҳолатларда учратиш мумкин. Одатда, улар табиат ва жамиятдаги қонуниятларни қондирип1 жараёни сифатида қаралади ва қонуниятлар улардаги барча боғланишлар (алоқадорликлар)ни ўрганишга яроқли бўлмоғи лозим. Илм- фаннинг билиш жараёнининг асоси эканлиги ҳам ушбу хусусият билан белгиланади. Шу сабабли ҳам илм-фан табиат ва жамиятдаги жараёнларни ўрганиш ҳамда улар натижалари таҳлили асосидаги билимларни ҳосил қилишни ҳал этади ва бунга илмий тадқиқот жараёни, деб қаралади. Албатта, ҳар бир жараён кечиши ва ҳодиса рўй бериши маълум кетма-кетлик асосида бўлади, яъни уларни шартли равишда алгоритмик тарзда ифодалаш мумкин. Демак, табиийки, уларни акс эттирадиган (ўрганадиган ва таҳлил қиладиган) илмий тадқиқот жараёни ҳам алгоритмик тарзда шаклланади. Бунда аниқлаш, ўрганиш, яратиш натижаси, таҳлил қилиш, синтезлаш, хулосалаш ва тавсия бериш борасидаги ишларида илм-фан имкониятлари чексизлиги ҳақидаги тушунчани тадқикотчининг билишлиги ниҳоятда муҳим. Шунинг учун, тадқиқотчининг билиш жараёни мазмуни ва шахеий кўникмаларидан қатьий назар, илмий тадқиқотлар жараёни ҳамма вақт маълум бир босқичлар кетма- кетлиги бўйича олиб борилади. Маълумки, илмий тадқиқот бу объектив борлиқни, қонунийликни ва дунё барқарорлиги ҳодисалари алоқадорлигини ўрганадиган жараён-дир. Билиш инсон онгининг ва фикрининг илмий тадқиқот ёрдамида бошқариладиган ноаниқликдан аниқликка ёки оддийдан мураккабга ёки тўлиқмасликдан тўлиқликка йўналтирилган мураккаб жараён. Демак, бу жараённи мураккаб яъни кўп қиррали ва кўп вариантли динамик тизим сифатида қараш мумкин бўлади. Шу сабабли уни бошқариш ҳам ўзига хос инновацион ёндашувни талаб этади ва улар мазкур жараённи бошқаришнинг оптимал вариантларини яратиш имконини беради. Уларни шартли равишда куйидаги тартибда ифодалашни лозим топдик. Энди ушбу жараённинг ҳар бир босқичига қисқача маълумот бериб ўтамиз. Бунда асосан соҳа, йўналиш ва ундаги мавзуни танлаш амалга оширилади. Мавзу танлашда тадқиқотчининг соҳага, йўналишга қизиқиши ва бу борадаги

илмий салоҳияти эътиборга олинади. Бунда тадқиқотчининг ўзи шуғулланмоқчи бўлган соҳанинг ютуқ ва камчиликларини мустақил ўрганиш орқали мавзуни танлаш имкониятига эга бўлади. Мавзу танланаётганда шуғулланиши керак бўлган соҳанинг йирик истиқболли мутахассислари маслаҳатига амал қилинса яхши самаралар беради. Мавзуни асослашда эса танланган мавзу бўйича қилинган ишлар атрофлича ўрганилади, тахдил қилинади, соҳа бўйича ютуқ ва камчиликлар таҳлил қилинади ва муаммонинг қўйилишига замин тайёрланади. Муаммонинг қўйилиши бевосита мавзуни долзарблигини асослашнинг давоми ҳисобланади ва у соҳа бўйича ютук, камчиликлар таҳлили натижаси асосида ифодаланади. Бу тадқиқ қилиниши керак бўлган муаммони излаш билан боғлиқ бўлиб қолмасдан, илмий тадқиқотнинг вазифаларини (ҳал қилинадиган масалаларни) аниқ ва равон ифодаланишини ҳам ўз ичига олади. Муаммонинг кўйилишида маълумот йиғиш ва уларни қайта ишлашга катта эътибор берилади. Ундаги назарий усуллар ва техник ечимлар, ўхшаш муаммоларини ечимини топиш воситалари, тадкиқотга яқин соҳадаги тадқиқотлар натижалари ҳақидаги маълумотлар ва бошқа махсус маълумотлар йиғиш тадқиқот бошлангунга қадар эмас, балки бутун тадқиқот давомида амалга оширилади. Дастлабки фараз, яъни ишчи фараз аниқ ифодаланган тадқиқот муаммосига ва йиғилган дастлабки материалнинг танкидий таҳдили натижасига таянган ҳолда шакллантирилади. У бир неча вариантда ифодаланади ва уларнинг ичидан муаммо қўйилипшга моей танлаб олинади. Ишчи фаразни ифодалашнинг турли усуллари бор. Улар, асосан тадқикот муаммосини аниқлашда ва мавзу долзарблигини асослашда назарий маълумотларга асосланади ва тадқиқот манбасини чуқурроқ ўрганиш имконини беради. Ишчи фаразни шакллантиришда анкета сўровлари, суҳбатлари, мутахассис-олимлар билан маслаҳатлар ва айрим ҳолларда дастлабки тажриба-синов ишлари ҳам ўтказилади.

Адабиётлар рўйхати: 1.Ўрақулов Х.А. Илмий ижодиёт методологияси. Т.: Фан, 2007 . 2.Тўрақулов Х.А. Педагогик тадқиқотларда ахборот тизимлари ва технологиялари. Т.: Фан, 2006. 3.Абдураҳмонов А. Саодатга элтувчи билим. Т.: Мовароуннаҳр, 2002. 4.Тўрақулов Х.А. Илмий ижодиёт методологияси. Т.: Фан, 2007. 5.Фалсафа: Қомусий луғат. Т.: Шарқ, 2004 6.Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 4 ж. Т.: ЎМЭ Давлат илмий нашриёти, 2002. 7.Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 8 ж. Т.: ЎМЭ Давлат илмий нашриёти, 2004.

Похожие

Педагогик илмий тадқиқот ишлари ва уларга мос инновацион таълим технологиялари

Илмий тадқиқот жараёнини моделлаш

Илмий тадқиқод ишлари (ити)

Касб психологиясининг илмий тадқиқот методлари

Педагогика фанининг илмий тадқиқот методлари