Педагогика фанининг илмий тадқиқот методлари - Педагогиka - Рефераты

Педагогика фанининг илмий тадқиқот методлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

78 KB

Педагогика фанининг илмий тадқиқот методлари Р е ж а: 1. Фаннинг илмий тадқиқот методлари ҳақида тушунча ва уларга қўйиладиган талаблар. 2. Илмий тадқиқот методларига тавсиф бериш.

Таянч сўз ва иборалар. Метод, усул, йўл, тадқиқ этиш, ўрганиш, тажриба ўтказиш, синаш, таълим-тарбия, маълумот, кўникма, малака, ўзлаштириш, тадбиқ этиш, назария, ўқувчи, шахс, фаолият, суҳбат, кузатиш, эксперимент, анкета, тест, мактаб ҳужжатлари, ижодни ўрганиш, статистика, кибернетика, социология ва ҳоказо. Илмий тадқиқот методалри. Ҳар бир предмет унинг методлари билан чамбарчас боғланган. Педагогика ёш авлодни тарбиялаш, билимли қилиш ва ўқитишнинг реал жараёнларига хос бўлган ички алоқа ва муносабатларини текшириш ҳамда билиш усуллари ва воситалари мажмуини тушунамиз. Фан методлари унинг методологиясига моҳияти ва принципларига боғлиқ бўлади. Педагогиканинг бундай мустаҳкам ва ишончли фалсафий асоси диалектик методдир. Педагогиканинг ҳодисаларини ўрганиш ва уларнинг қонуниятларини аниқлаш масаласида бир-бирига қарама-қарши иккита йўналиш метофизик ва диалектик йўналиш мавжуддир. Метофизиклар педагогиканинг ҳодисалари ва фактларини ўзгармас, вақт, жой ва конкрет шароитлардан ташқари бошқа ижтимоий ҳодисалар билан алоқаси бўлмаган ҳодиса сифатида олиб қарайдилар. Диалектик метод эса метофизика талқинига қарама-қарши ўлароқ, ўқитиш, билим бериш, тарбиялаш жараёнларини ва уларнинг моҳиятларини қуйидагича ўрганишни талаб этади: 1. Уларнинг умумий алоқаси бир-бирини тақоза этиши ва ўзаро таъсир жараёнида болаларни тарбиялаш, ўқитишнинг турмуш, сиёсат, идеология, маданият, фан, аҳлоқ, санъат, таълим-тарбия муассасаси тармоқларининг ва ижтимоий, мактаб ва оилавий тарбияларини ўзаро боғлиқлиги ва бошқа. 2. Уларнинг тўхтовсиз ҳаракати, ўзгариши ва тараққий этиши жараёнида ижтимоий ва илмий вазифаларининг туғилиши натижасида келиб чиқадиган ўқитиш ва тарбиялаш вазифалари, форма ва методларининг ўзгариши; тарбиялаш қисқа муддатли ва тез олиб бориладиган иш эмас,

балки қийин ва мураккаб жараёндир, болаларни андоза, универсал схема асосида ўқитиш ва тарбиялаш мумкин эмас. 3. Болаларнинг ўсишида миқдор ва сифат ўзгаришлари жараёнида ҳар бир мактаб ёшининг ўзига хослиги, тарбия ва таълим бола шахсининг сифат жиҳатидан ўсиш ва таркиб топиши эканлиги, онг ва аҳлоқнинг, сўз ва ишнинг бирлиги ва бошқа мезонлар. 4. Қарама-қарши томонларни, анъаналарни, қарашларни ва фикрларни аниқлаш ва очиш жараёнида тарбия ва таълимда турмуш диалектикасида, янги ва эски ўртасидаги кураш, шахс ва жамоа ўртасидаги қарама- қаршиликлар ва ҳоказо. 5. Педагогиканинг қонуниятларини объектив ўрганишда диалектика категориялари ҳодиса ва моҳият, сабаб ва натижа, зарурият ва тасодиф, мазмун ва шакл, тарихий ва мантиқий, умумий ва шахсий, асосий ва хусусий, аниқ ва абстрак каби категориялар муҳим аҳамиятга эгадир. Диалектиканинг юқорида кўрсатилган принциплари асосидаги педагогика ҳодисалари, фактлари ва жараёнларини илмий текшириш, уларнинг тараққий этиш қониниятларини билиш мумкин. Бинобарин, педагогик тадқиқот методларига объективлик ўқитувчилик педагогик фаолиятини оширишга қаратилган тадқиқот вазифаларининг аниқлиги, ўқувчиларнинг ёш хусусиятларини, болалар психологияси қонуниятларини ҳисобга олиш каби талаблар қўйилади. Лекин, болаларни ўқитиш ва тарбиялаш амалиётининг ўзи ҳамма вақт педагогик тадқиқотларнинг манбаи ҳисобланади. Фақат мактаб тажрибаларигина ҳар бир илмий назариянинг ҳаққонийлиги ҳисболанади. Тадқиқот методларининг танлаш фаннинг ўзи учун муҳим аҳамиятга эгадир, унинг методлари қанчалик мукаммал бўлса, шу фан олдида турган актуал вазифалар шунчалик муваффақиятли ҳал этилади. Ҳозирги педагогик тадқиқотларнинг методлар тизимини тўла ҳал этилга деб бўлмайди.

“Педагогика тажрибасини ўрганишда қуйидаги методлар: кузатиш, эксперимент, суҳбат, ўқувчилар ижодини ўрганиш, тарбия муассасаларини ҳужжатларини ўрганиш турли хилда қўшиб олиб борилиши мумкин”. 1. “Илмий - педагогик тадқиқотнинг асосий методлари кузатиш, суҳбат, текшириш, эксперимент методлари сингари фаолият натижаларини ўрганишдан иборат” 2. Ҳозирги вақтда қуйидаги методлар асосида ишлайди. Булар: педагогик кузатиш, сўраш, ўқувчилар фаолияти натижалари ва ўқув -тарбия муассасалари ҳужжатларини ўрганиш, педагогик эксперимент, моделлаштириш, илғор тажрибаларни ўрганиш ва ёйиш, социологик, математика ва статистика материалларини ишлаш кибернетика, анкета, интервью олиш ва тасвирга олиш сингари методлардан фойдаланилади. Педагогик кузатиш мураккаб ва махсус хусусиятга эгадир. Бунда кузатилаётган педагогик ҳодисанинг моҳиятини кўра билиш, ўқитувчи ва ўқувчи ҳаракатларининг ўзаро алоқаси диалектикасини, улардан ҳар бирининг индивидуаллигини аниқлай олиш лозим. Ҳар педагог кузатувчан бўлиши айрим ҳодиса ва далилларнинг тавсилотларини пайқай олиш, уларни таҳлил қила билиш қобилиятига эга бўлиши лозим. Кузатишлар бирор мақсадга қаратилган ҳолда амалий ва системали йўлга қуйилган бўлса, энг керакли далилларни, мазкур кузатишдан ўз вақтида чиқарилган педагогик - психологик хулосаларни ҳисобга олган ҳолда ташкил қилинса, самарали бўлади. Кузатиш таълим-тарбия жараёнини яхшилаш ва такомиллаштириш мақсадида олиб борилиши мумкин. Масалан, ўқитиш жараёнида болаларнинг қандай ўсаётганлиги, дарслар жараёнларида билим бериш ва тарбиялаш вазифалари бирлиги қандай амалга оширилаётганлиги; фан асосларини ўрганишда ўқувчиларниг тафаккури қандай фаоллашаётганлигини ва бошқалар аниқланади. Илмий кузатишда баъзан тадқиқотчи чидамсиз, шошқалоқ ва системали иш кўрмаслиги сингари ҳолатларга йўл қуйилса унинг самарадорлиги пасаяди.

Суҳбат методи. Илмий мақсадда олиб бориладиган суҳбатнинг аниқ мақсади, вазифаси, шакли ва уларни ўтказиш методикаси мавжуд. Суҳбатлар индивидуал, гуруҳли ва жамоа турлари бор. Тадқиқотчи суҳбат олиб боришни ва уни керакли мақсадли томонга йўналтира олиши ғоят муҳимдир. Суҳбат олиб борувчи қуйидаги педагогик қоидаларга риоя қилиши шарт: а) суҳбат саволларини олдиндан белгилаш; б) вақти ва жойини белгилаш; в) суҳбат иштирокчиларини белгилаш (сони, миқдори); г) қулай шароит яратиб очиқ суҳбатлашиш; д) суҳбатдошга ўз фикрини айтишга имкон бериш; е) сергак ва бачкана бўлмаслик; ж) суҳбатдош ҳақида биографик маълумотга эга бўлиш; з) олинган материални ўз вақтида ишлаб чиқиш ва қўшимчалар қилиш. Суҳбатдан илмий хулоса чиқариш. Мактаб ҳужжатларини таҳлил қилиш методи . Мактаб ҳужжатларини таҳлил қилиш давлат қонунларининг амалда бажарилиш даражасини, ҳар бир ходимнинг фаоллигини аниқлаш, уларнинг амалий ҳаётдаги фаолиятидаги камчилик ва хатоларни аниқлашга ва уларнинг топширилган иш учун масъулиятини оширишга имкон беради. Мактаб ҳужжатларини; режалаштиришнинг барча турлари; умумий таълимга доир ҳисоб ва ҳисобот; дарс жадвали; ўқувчилар таркиби сони; сифати; таълим- тарбия ишларини тақсимлаш; ўқувчиларнинг делолари; синф журналлари; ўқувчининг кундалик дафтарлари; буйруқлар дафтарлари; педагоглар кенгаши қарорлари дафтари; мактаб сметаси; мактаб паспорти; инвентарлар дафтари ва ҳоказолар. Ҳужжатларни таҳлил қилишда ўқувчилар контингентининг ўсиши ва камайиши тавсифига, болаларнинг мактабга кетиб қолишига, уларнинг айримлари ва синф бўйича ўзлаштириш даражасига, рағбатлантириш ва жазолаш чораларини тўғри ташкил қилинишига, мактаб педагоглар таркибига ва мактабнинг ўқув - моддий базасига алоҳида эътибор берилади.

Болалар ижодини ўрганиш методи. Ўқувчилар ижодини ҳамда уларнинг турли фаолиятини (хатлари, кундаликлари, иншо, баён солган суратлари, бажарган амалий ишлари, намуналари, ражалари ва ҳисоботларини) ўрганиши ва таҳлил қилиш педагогик тадқиқотнинг самарали методларидан биридир. Болалар ижодининг аҳамияти шундаки, унда ёш авлоднинг типик лаёқати ва хусусиятлари аниқ очиб берилади. Бу методни қўллашдан асосий мақсад ҳозирги ёш авлод ижодининг манбалари ва факторларини чуқур бўлишига ҳамда ривожлантириш ва такомиллаштиришнинг тўғри йўлларини кўрсатиб беришга қаратилгандир. Бизда болалар ижоди шакллари турличадир: олимпиадалар, тематик конкурслар, мактаб кўргазмалари, турли хил мусобақалар, походлар, қувноқ стартлар, зийраклар ва топқирлар, истеъдодлар ва ҳоказолар. Эксперимент метод. Бу сўз лотинча синаб текшириб кўриш, илмий мақсадга қаратилган тажриба маъносини англатади. Таълим-тарбия ишларида қўлланиладиган бирор шакл, метод ва воситанинг фойдалилигини аниқлаш ва текшириш учун ўқув юртларида ўтказилади. Эксперимент методлари шароитига қараб турли хил қўлланилади. 1. Табиий эксперимент (яратувчи, ихтиро қилувчи экспериментлар. Асл ҳолича таълим-тарбия муаммолари маълум, суҳбат, кузатиш ва анкета асосида ўқувчининг ўқиш жараёнида, ўз-ўзини назорат қилиш сингарилар) аниқланади 2. Ўқувчиларнинг онглилигини яратувчи эксперимент. (тадқиқотчи бирор маъно бўйича тахминий режа асосида ўқувчи фаолиятининг ўқув жараёнида ўзини-ўзи назорат қилиш усулларини, йўллари текширилиб маълум бир илмий педагогик хулоса чиқариладиган тажриба дейиш мумкин). Бу методдан чиқарилган хулосалар бошқа ҳамма мактаблар ҳаётига тадбиқ қилиниши учун назорат экспериментидан ўтказдирилади. Чиқарилган педагогик хулоса эса ўз навбатида мазкур масалани ҳал қилишнинг назарияси ва методологияси бўлиб педагогика ютуғи ҳисобланади.

3. Табиий эксперимент бунинг асосчиси рус психологи А..Ф.Лазурский ҳисобланади. Бу методда мактаб фаолияти асл ҳолда ўрганилади. Масалан, мактаб интернатининг тарбиячилари ўқувчиларнинг ўзлари ҳақидаги ғамҳурлигини табиий текширишда печда ёқадиган ҳўл ва қуруқ ўтин воситасида аниқланган. Болалар яшайдиган бинода яқин жойда ҳўл ўтин борлиги, узоқроқ жойда қуруқ ўтиндан фойдаланишнинг самарасини текширишни кўрсатиш мумкин. Шундай қилинса натижа ҳақиқий бўлади. Эксперимент методлари ўз мазмуни, тури ва характерига кўра қуйидаги турларга бўлиниш мумкин: дидактик, тарбиявий, мактабшунослик, чоғиштирма педагогика ва ҳоказо. Илғор тажрибани ўрганиш ва ёйиш методи . Мактаб таълим- тарбиясида назарий асосланиб, тажрибада илғор ўқитувчилар фаолиятида синалиб ўрганишга тавсия қилинган педагогик хулоса дейиш мумкин. Буюк рус педагоги К.Д.Ушинский бу метод ҳақида “ўтказилган, хулоса қилинган асл тажриба тўҚҳғрисида эмас, балки келинган, узатилган, қилинган фикрдадир” - деган эди. “Передается мысль, выведенная из опыти, -но не самый опыт”. Статистика маълумотларини анализ ва синтез қилиш методи . Педагогик тадқиқот керакли статистика маълумотларини маълум бир мақсад билан системали ўрганиш ва умумлаштиришсиз амалга ошмайди. Чунки бу маълумотлар жамиятимизда маданият, фан, тарбия ва таълимнинг барқ уриб тараққий этиш қонунларининг ривожланишида муҳимдир. Халқ маорифи бюджетининг ошиши, ўқув юртларида болалар сонининг кўпайиши, мактабдан ташқари тармоқларнинг кенгайиши, дарсликлар, кўргазмали қуроллар, техника воситалариниг ортиши, ўқитувчи кадрлар тайёрлаши кабилар статистика маълумотлари билан исботланади. Анкета методи. Анкета французча сўз бўлиб, текшириш деган маънони англатади. Анкета методи ўқувчилардан сўраш методи бўлиб, у ўқувчилар таркибининг сифати тўғрисида керакли маълумотларни олиш учун, уларнинг фикрлари ва қарашларини аниқлаш учун, шунингдек касбга

йўллашни белгилаш учун маълум бир шаклда ўтказилади. Бу методни қўллашда қуйидаги талабларга амал қилиш керак: 1. Анкеталар ўқувчиларнинг педагогик ва руҳий тавсифини тузишнинг манбаи ва универсал воситасига айлантирмаслиги керак. 2. Анкеталар жуда катта ва ноаниқ бўлмаслиги керак. 3. Анкетани ўтказишда болаларнинг ёш хусусиятларини ҳисобга олиш ва вақт нормада берилиши керак ва ҳоказо. Кибернетика методи. Кибернетика грекча сўз бўлиб, ролни бошқараман, идора этаман, бошқариш санъати деган маънони англатади. Кибернетика ишлаб чиқаришни, техникани, тирик организмларни, кишилик фаолиятини бошқаришнинг умумий принцип ва воситаларини ишлаб чиқади. Кибернетика мазмунини информация, дастурлаштириш, бошқарувчи тизимлар, модел ясаш сингари асосий назариялар ташкил этади. Педагогика кибернетика ўқув жараёнини,ўқитиш ва билим бериш жараёнларини бошқаришнинг алоҳида шакли сифатида ўзига хос хусусиятга эга,чунки педагогик жараён билан ишлаб чиқариш жараёнларини автоматлаштириш ўртасида жуда катта фарқ бор. Социлогик метод . Юқоридаги санаб кўрсатилган методлар қўллашда тадқиқ қилинаётган ўқувчилар сони чегараланган уларнинг камчилиги ҳам шунда эканлигини билишимиз даркор. Бундай пайтда ўқувчиларнинг кўпчилиги билан оммавий равишда педагогика фанининг у ёки бу муаммосини ҳал этишда социологик методини қўллаш талаб қилинади. Мисол учун мактаб ўқувчилари ўзларининг бўш вақтлардини қандай ўтказишини аниқлаш учун тезликда анкета саволлари асосида сўраш кўплаб ўқувчилардан ўтказилади ва аниқ бир хулосага келинади. Кейинги йилларда педагогика фанида математик метод ва хусусан статистика материлларини ишлаш методлари кенг қўлланилмоқда. Масалан; мактабларнинг бирида математика фани бўйича ўқувчиларнинг уй ишларини бажарилиши ўрганилганда IV синфда уй вазифаларини мустақил бажариш - 80  , VI синфда-75  , VIII синфда-55  ташкил қилганлиги аниқланган.

Бунинг асосий сабаби нималиги аниқлаш даркор. Бунинг сабаби икки томонлама юз бериши мумкин. Биринчидан , мазкур математика фанининг ўқуа дастури мураккаблашганлигидан ёки шу фанни ўқитиш сифати пастлигидан излаш керак . Педагогика илмий текширишлари методларидан бири назарий педагогик ғояларни таҳлил қилиш методидир. (Метод теоретического анализа педагогических идей). Бу метод таълим-тарбиянинг чуқур муҳим масалаларини илмий умумлаштириш билан эмас. Балки уни амалга оширишда янги қонуниятларни тажрибага асосланган(эмприк метод) ёрдамида амалга оширилади.Буни қуйидаги мисол билан исботлаш мумкин. Шахсни умумий мақсадли ривожлантириш, шахсни ҳар томонлама ривожлантириш билан ўзаро алоқадорликда амалга ошади. А.С.Макаренко таъкидлаганидек, одам организми алоҳида-алоҳида ҳолда ривожланмайди, балки барчалари ўзаро узвий боғлиқликда бир вақтда ривожланади деган хулосага келган. Бундан шундай хулоса чиқариш тўғри бўлади. Тарбия жараёни шахсни ҳар томонлама ривожлантиришини таъминламоғи керак. Моделлаштириш - бу реал мавжуд педагогика тизимига айнан ўхшаш махсус андоза (модел) ни яратиб, унда бу тизимни ташкил қилиш ва фаолият кўрсатиш принципларини такрорлаган ҳолда унинг моддий ёки ҳаёлий таразда ишлаб кўриш демакдир. Моделлаштириш ёрдамида тизимнинг ушбу аниқ ҳолатда муҳим бўлмаган хусусиятларидан четга чиқиш мумкин. Тадқиқотчи педагог бу методдан фойдаланаркан, айрим хусусиятлар, шакллари ва жараёнларни аналитик тарзда ўрганиш ўрнига назорт қиладиган шароитлардаги яхлит тизимларни синтетик тарзда билиш имкониятига эга бўлади. Турли фанлардан дарс берадиган ўқитувчилар ўқувчилар билан ишлашда ўз мақсадларига эришишда ўзига хос илмий тадқиқот методларидан фойдаланишди. Масалан, математика ўқитувчиси кибернетика методидан, физика ўқитувчиси ўқувчилар ижодини ўрганиш методидан,

химия ўқитувчиси анкета методидан бошланғич синф ўқитувчиси суҳбат методидан фойдаланиб ўз мақсадига эришди. 1. Вазиятни таҳлил қилинг ва уларнинг иш усулларига баҳо беринг? 2. Сиз мутахассис сифатида ўз мақсадингизга қандай илмий тадқиқот методларидан фойдаланган ҳолда эришмоқчисиз? 3. Сиз бу муаммони қандай ижодий ҳал қиласиз?

Адабиётлар: 1.Маҳкамов М. «Бўлажак тарбиячиларнинг педагогик мулоқат маданиятини шакллантириш” номзодлик диссертацияси. Т., 2005. 2. Султонова Г.А. Педагогик маҳорат. Т.:ТДПУ.-2005.-149 б. 3.«Педагогика» В.А.Сластёнин, И.Ф.Исаев, А.И.Ми ҳёнко, Е.Н.Шиянов. Москва. «Школғная пресса». 2004 4.Волжский А. Методика воспитателғной работў с молодежғю. – М. 2003. 5.Котов В. Воспитателғная работа в школе: опўт и проблемў. – СПб: Сев.сияние 2003. 6 .Тарбиявий ишлар методикаси. П.И.Рувинский. – Т. 1991 й.

Похожие

Педагогика фанининг предмети ва илмий тадкикот методлари

Касб психологиясининг илмий тадқиқот методлари

Педагогика фан сифатида. Педагогик тадқиқот методлари

Педагогика фан сифатида. Педагогиканинг тадқиқот методлари

Педагогика фанининг илмий тадкикот усуллари