Касб психологиясининг илмий тадқиқот методлари - Педагогиka - Рефераты

Касб психологиясининг илмий тадқиқот методлари

Загружено в:

14.03.2020

Скачано:

0

Размер:

71.5 KB

Касб психологиясининг илмий тадқиқот методлари Режа: 1. Кузатиш методи. 2. Тест методи. 3. Биография (таржимаиҳол) методи. 4. Анкета методи. 5. Сосиометрия методи. 6. Фаолият маҳсулини таҳлил қилиш методи.

Кузатиш методи - Аввало методлар ҳақида икки оғиз сўз. Метод сўзи - юнонча метҳодос бўлиб тадқиқот, текшириш деган маънони беради. Назаримизда юқоридагиларга яна йўл, усул сўзларини ҳам киритиш мумкин. - Методлар тадқиқот ишларида ҳам, билим беришда ҳам қўлланилади. Ушбу бобда билим бериш методлари ҳақида эмас, балки фан учун, унинг ривожланиши учун зарур бўлган маълумотларни тўплашдаги қўлланиладиган тадқиқот методалари ҳақида сўз боради. Психология фанининг эмпирик (амалий) методлари туркумидан муҳим ўрин эгаллаган диагностик хусусиятли методларидан бири - кузатиш методидир. Мазкур метод фанимизнинг энг қадимги тадқиқот воситаси бўлиб ҳисобланиб, узоқ ўтмиш замонидан то ҳозирги давргача илмий изланувчиларнинг асосий текширув қуролларидан бири бўлиб, кенг кўламда фойдаланиб келинмоқда. Лекин бугунги кунда унинг объекти, кўлами янада кенгайди, мураккаб психологик жараёнлар, ҳолатлар, ҳодисалар, кечинмалар, фаолият ва муомала хусусиятлари ўрганиш имконияти туғилди, сифат ҳамда мазмун жиҳатидан катта ўзгаришлар юзага келди. - Кузатишнинг технологияси такомиллашди, унинг янги шакллари, воситалари, усуллари пайдо бўлди, холисоналик (объективлик) даражаси ортди, ишончлилигини ифодаловчи мезонлар, ўлчовлар яратилди. Бунинг натижасида кузатиш психология фанининг универсал тадқиқот методлари қаторига кириб, унинг барча соҳаларида қўлланилмоқда, айниқса, татбиқий имкониятининг юксаклиги, статистик ҳисоблашга берилувчанлиги хусусияти билан бошқа методлардан ажралиб туради. Юқоридаги мулоҳазалардан келиб чиққан ҳолда унинг ёритилмай қолиб кетган жиҳатлари, таркиблари, ёрдамчи жабҳалари юзасидан мулоҳаза юритамиз. Кузатиш методининг технологияси қуйидагилардан ташкил топади: - Воқели (атроф- муҳит, инсон шахси)ни кузатиш оқимини муайян қисмларга, йўналишларга ажратиш (немисча-лотинча «квантификасиялаш», яъни зарур, биринча даражали жиҳатларини саралаш);

- Кузатишнинг кўлами (ҳажми), хусусияти ва ўзига хослигини аниқлаш, яъни унинг нималарга қаратилганини белгилаб олиш; - Кузатиш жараёнида барча ҳолат, ҳодиса, аломат ва ташқи қиёфа, кўринишнинг ўзига хослигини қайд қилиш (уларни ёзма нутқда ифодалаш, яъни французча - лотинча «фиксасиялаш»); -Кузатиш давомида тўпланган омиллар, маълумотлар, натижаларни математик статистик методлар ёрдами билан ҳисоблаб чиқиш ва миқдорий таҳлил якунларибўйича психологик сифат талқинини амалга ошириш. - Психологик кузатиш олиб боришдан кўзланган мақсад мана булардан иборат: - Кузатилувчи вазият, ҳолат ва объектни максадга мувофиқ танлаш, унинг оқилона эканлигига ишонч ҳосил қилиш; - Кузатишнинг дастурини ишлаб чиқиш, уни амалиётга татбиқ қилиш, схематик ифодаланишни яратиш, йиғилган натижаларни чизма асосида акс эттириш. Кузатишнинг объекти ва предмети қуйидаги тузилишга эга: - Кузатишнинг объекти - инсон, гуруҳ, жама шахслараро муносабатлар, эмоционал- ҳиссий кечинмалар, ҳайвонот олами, шахснинг фаолияти ижодиёти, муомаласи кабиларни ўрганишдан иборатдир. - Кузатишнинг предмети - инсоннинг хилма-хил ҳолати, жараёни, ҳаракатининг кучи, жадаллиги узлуксизлиги, динамикаси, ўзига хослиги, унинг ҳамкорликдаги ҳаракати, ундаги онглилик, онгсизлик, онгости ҳолатларининг кечиши, фаолият ва муомала кабиларни экстериоризасиялашдан ташкил топгандир. - Амалий ва гностик ҳолатлар; нутқ актлари: маъноси, мазмуни, моҳияти, йўналиши, частотаси, ритмикаси, темпи, амплитудаси, давомийлиги, интенсивлиги, экспрессивлиги, унинг лексикаси, грамматикаси, фонетикаси, лингвистик қурилиши ва бошқалар; - Новербал нутқ ифодасиси: мимика, пантомимш ва вокал мимикаси (мусиқа маъносини тана аъзолари орқали ифодалаш);

- Вегетатив реаксияларнинг кўриниши: рангни қизариши, оқариши, терлаш, нафас олишнинг тезлашуви, секинлашуви ва қийинлашуви. - Кузатишнинг босқичма – босқичлилиги, бтадрижийлиги (иерархияси) таркиблари қуйидагилардан ташкил топади: -Кузатишнинг мақсади, вазифалари, дастури, қайдномаси: бунда умумий талабларга риоя қилиш, яхлит қайд қилиш, кундалик, техника воситалари (фактик ҳолатлар), натижаларнинг таҳлили, талқини ва ғояларни илгари суриш. - Кузатишни ифодалаш услублари: тажрибаларда тўпланган маълумотларни аломат, белги ва символика орқали акс эттириш (пиктограмма, чизги, жадвал, анаграмма) ва турли шакл, хусусиятли баённомалар, қайдномалар юзага келтириш. - Психология фанида кузатишнинг қуйидаги турларидан фойдаланиш мумкин: изчил, эпизодли, дала шароитли, лабораториявий-сунъий, табиий, хронологияли, даврий, бир мартали кабилар. - Инсоннинг меҳнат фаолиятини кузатишда қуйидаги воситаларни қўллаш мақсадга мувофиқ: - Ф.Гилбертнинг Иш куни фотографияси методикаси (расмларда ифодаланган ишчининг ҳаракатини кузатиш, кўздан кечириш орқали уларни таҳлил қилиш (саъи- ҳаракатлар бўйича тизим вужудга келтириш, улардаги ўзгаришларга биноан муайян кетма-кетликда жойлаштириш); - А.К.Гостевнинг хронокартаси (икки ёки уч марта ярим соатдан сменада ва сменадан кейин текширув ўтказиш); - талабаларда дарс бошида, ўртасида ва охирида ёки бошқа вазиятларда: ёрдамчи юмуш билан шуғулланиш ҳолати, дам олиш, уйқу ва шу кабилар. - Кузатиш методининг бир неча хил шакллари мавжуд бўлиб, вазифаларига қараб уларнинг ҳар биридан фойдаланиш мумкин: аралашиб яширин кузатиш, кузатилувчининг психологик портретини яратиш, аралашиб ошкора кузатиш (ўсмирларда юқори натижалар беради), хулқатвор портретини таҳлил қилиш ва ҳаказо.

Кузатилган объектни қайд қилишнинг турлари ва воситалари мавжуддир: кундаликлар, фото, видео, киноаппаратларнинг маҳсуллари, воқеликнинг мусаввир томонидан фактик ифодаланиши, таъкидловчи, таъбирловчи, умумлаштирувчи хусусиятлари мажмуаси. Кузатиш натижаларини умумлаштиришда маълумотлар миқдор ва сифат жиҳатидан таҳлил қилинади, тажриба якунлари бўйича ғоялар, умумлашмалар, хоссалар, қонуниятлар, механизмлар, ҳолатларнинг илмий психологик талқини амалга оширилади. Кузатиш якунида тўпланган маълумотлар илмий ҳисобот сифатида муайян қоидаларга асосланган ҳолда қуйидаги тартибда жойлаштирилади: кириш, методикаларнинг таснифи, натижаларнинг босқичма-босқич таҳлили, уларнинг муҳокамаси, изланишларнинг хотимаси ва хулосалари, амалий хусусиятга эга бўлган тавсиялар, кўрсатмалар берилиши, фойдаланиладиган адабиётлар рўйхати ва ниҳоят иловалар (ҳар бир қисм ўзига хос якунланган, тугалланган маъно англатиши лозим). Кузатиш методи ёрдами билан ҳатто низоли (конфликтли) вазиятларни кузатиш ҳам мумкин. Низоли вазиятлар турли-туман бўлишидан қатъий назар кузатиш жараёнида ушбу ҳолатларга эътибор бериш зарур: низонинг моҳиятига кириш, низонинг кучайиши ва унинг ташқи ва ички омиллари, низони пасайтиришга қаратилган таъсир ўтказувчи воситалардан фойдаланганлик, низо эчимининг топилиши, низоли вазият бартараф қилингандан кейинги психологик ҳолатнинг таснифи. Кузатиш жараёнида Р.Бейлзанинг интераксия методикасини (баҳс, мунозара жараёнида ўзаро таъсир ўтказиш имкониятини аниқлаш учун) қўллаш ижобий натижалар беради: - умумий муаммо моҳиятига гуруҳ аъзоларини йўналтириш; - гуруҳ аъзолари томонидан муаммони эчиш йўлларини баҳолаш; - баҳс (мунозара, дискуссия) жараёнини назорат қилиш; - умумий фикрга келиш учун гуруҳий қарор қабул қилиш; - муаммо эчимига эришишдаги гуруҳ аъзоларининг бирдамлиги ва ҳамжиҳатлиги.

Тест методи Илмий психологик манбаларда қайд қилинишига кўра, интеллектлотинча сўздан олинган бўлиб, у одатда ақл-идрок, англаш, тушуниш, фаҳмлаш деган маънони англатади. Бизнингча, интеллект шахснинг муайян даражада мустаҳкам, барқарор ақлий қобилиятлари мажмуаси тузилишидан иборатдир. Ўз даврида АҚШлик психолог Ф.Фример интеллект олтита таркибдан иборат, деган ғояни илга суради ва уларни қуйидагича тартибда жойлашувини кўрсатиб ўтади:  Сонли операсияларига нисбатан қобилиятлилик;  Луғат бойлиги кўлами; геометрик шакллар ўртасидаги ўхшашлик ва  Фарқли томонларини ажратишга нисбатан уқувчанлик;  шахс нутқининг тезлиги ёки суръати;  шахснинг фикрлашга, мулоҳаза юритишга нисбатан қобилиятлилиги; хотиранинг маҳсулдорлиги ёки ноёб хислатлилиги. Яна бир салоҳиятли психолог Л.Тёрстоун умумий интеллектнинг турли жабҳаларини тадқиқ қилиб, уларни умумлаштириб «бирламчи ақлий потенсиялар» деб атайди. Анкета методи Умумий психологияда кенг қўлланиладиган методлардан бири бўлиб, унда одамларнинг психологик хусусиятлари нарса ва ҳодисаларга нисбатан муносабатлари ўрганилади. Анкета одатда 3 хил бўлиб, биринчи хилида англашилган мотивларни аниқлашга мўлжалланган саволлардан иборат бўлади, Иккинчи хилида эса фақат биттагина жавоб танлаш шарти билан ҳар бир саволга бир нечтадан тайёр жавоблар ҳам берилади. Учинчи хил анкетада синалувчига ҳавола қилинганда камида тўрт- беш тўғри жавоблари баллар ёрдамида баҳоланади. Анкета методидан одамларнинг лаёқатларини муайян соҳага қизиқишлари қобилиятларини, ўзига, тенгдошларига катта ва кичикларига муносабатларини аниқлаш мақсадида фойдаланилади.

Қуйида анкета варақасидан намуна келтириб ўтамиз. 1. Курсингизда энг юқори обрўга эга бўлган талаба қайси? 2. Сизнингча, курсдошларингиз ичидан ким меҳр, ҳис-туйғусини уйғота олади? З. Ўқиш билан боғлиқ муаммолар юзасидан сиз кимга мурожаат қилишни хоҳлар эдингиз? 4. Шахсий кечинмаларингиз ҳақида сиз ким билан фикр алмашишни истар эдингиз? 5. Ўртоқларингиз ичидан кимни уйингизга меҳмонга астойдил таклиф қила оласиз? 6. Курсдошларингиз ичида ким билан машғулотларга биргаликда тайёрланишни ёқтирасиз? 7. Қайси курсдошингиз билан суҳбатлашишни асло ёқтирмайсиз? Социометрия методи. Бу тадқиқот методига АҚШлик Джон Морено асос солган бўлиб, кичик (бирламчи) гуруҳ аъзолари ўртасида эмоционал, ҳиссий муносабатларни бевосита ўрганиш ва даражасини ўлчашда қўлланилади. Мазкур метод ёрдамида муайян гуруҳдаги ҳар бир аъзонинг ўзаро муносабатларини аниқлаш учун унинг фаолиятида ким билан иштирок этиши сўралади. Олинган маълумотлар матрица, график, схема, жадвал, диаграмма шаклида ифодаланади. Улардага микдор кўрсаткичлари гуруҳдаги одамларнинг шахслараро муносабатлари мазмуни юзасидан маълум бир хулоса қилади. Бироқ маълумотлар гуруҳий муносабатларнинг ташқи кўринишини акс эттиради холос. Уни такомиллаштириш мақсадида ҳозирги вақтда психолог олимлар Я. Л. Коломинский ва И. П. Волков томонидан социометриянинг кичик гуруҳлар психологиясига мослаб ўзгартирилган вариантлари, кўринишлари ишлаб чиқилганки, улар орқали шахсларнинг бир-бирини танлаши мотивларини аниқлаш мумкин. Айниқса социометриянинг ЯЛ.Коломинский ишлаб чиққан ўзгартирилган варианти болалар жамоасидаги шахслараро муносабатлар тўғрисида тўла ахборот беришга ёрдам беради.

Фаолият маҳсулини таҳлил қилиш методи. Бу метод психологияда инсон хотираси, тафаккури, қобилияти ва хаёлининг хусусиятларини аниқлаш мақсадида кенг қўлланилади. Одам чизган расмлар, ясаган ўйинчоқлар, моделлар, тўқиган нарсалар, тиккан қўғирчоқлар, тўқиб, сўзлаб берилган ҳикоялар, техник конструкциялар схемасини тушуниш кабиларни таҳлил қилиш орқали уларнинг мантиқий хотираси, тафаккури, бадиий ва адабий қобилияти, ижодий хаёли, техник ижоди юзасидан материаллар тўплаш мумкин. МазкурА методда ижод маҳсулини яратган жисмоний шахс бевосита иштирок этмайди. Текширилувчи билан текширувчи ўртасида мулоқот ўрнатиш учун шахснинг психикаси тўғрисида сиртдан муайян ҳукм ва хулоса чиқарилади. Текширувчи (ўқитувчи, мураббий, психолог) эксперт тариқасида шахслар ижодиётига баҳо беради, бунда меҳнат маҳсулининг шакли, мазмуни, сифати, оргиналлиги, ҳажми, хусусияти билан кескин тафовут қилиши назарда тутилади. Ижодий фаолият маҳсулларини таҳлил қилиш орқали ҳар хил ёшдаги ва касбдаги одамларнинг психик хусусиятлари тўғрисида малумотлар тўплаш мумкин. Фаолият маҳсулотларини ўрганиш инсон руҳиятини ўрганиш методлари ичида ўзига хос ўринни ташкил этади. Шуни таъкидлаб ўтиш жоизки, инсон руҳиятини ўрганиш юқорида баён қилинган методлардан ташқари яна айрим қўшимча методлардан ҳам фойдаланилади.

Адабиётлар : 1. Келвин СеиферТ ва Росемарй Суттон. Эдуcатионал Психологии 2009 Келвин Сеиферт.10-16 пагес. 5.Бордавская Н.В., Реан А.А. Педагогика.-М.: Питер, 2004. 2. Профессионалная педагогика.Учебник для студентов.–М.: Педагогика, 2002. 3. Нишонова С. Комил инсонни тарбияси:ўрта махсус, касб-ҳунар та‗лими муассасалари учун қўлланма. -Т.: Истиқлол. 2003 4. Ғуломов С.С. ва бошқалар. Ахборот тизимлари ва технологиялари. Т.: ―Шарқ нашриёт-матбаа акциядорлик компанияси, 2000. 5. Эгамбердиев Э., Хўжамқулов Ҳ. Кичикбизнес ва тадбиркорлик. – Т.: Манавият, 2003.

Похожие

Педагогика фанининг илмий тадқиқот методлари

Педагогик психологиянинг принциплари ва илмий тадқиқот методлари

Сурдопедагогиканинг предмети, вазифа ва илмий-тадқиқот методлари

Илмий тадқиқот жараёнини моделлаш

Касб психологиясининг мутахассислик фанларини мустаҳкамлашга интерактив ёндашуви