Сурдопедагогиканинг предмети, вазифа ва илмий-тадқиқот методлари - Педагогиka - Рефераты

Сурдопедагогиканинг предмети, вазифа ва илмий-тадқиқот методлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

71 KB

С урдопедагогиканинг предмети, вазифа ва илмий-тадқиқот методлар и Режа: 1.Сурдопедагогиканинг предмети ва вазифалари. 2.Сурдопедагогиканинг ривожланиш босқичлари. 3. Сурдопедагогиканинг методологик асослари. 4. Сурдопедагогиканинг илмий-тадқиқот методлари.

Сурдопедагогика (surdus - лотин тилида кар маъносини англатади) эшитишида муаммолари бўлган шахслар таълими, тарбияси ва ўқитилиши масалалари билан шуғулланувчи педагогик фанлар қаторига кирувчи коррекция педагогикасининг бир тармоғидир. Сурдопедагогика фан сифатида эшитишида муаммолари бўлган шахслар таълим-тарбияси амалиёти билан чамбарчас ҳолда, шунингдек, ушбу амалиётни ҳар томонлама ўрганиш ҳамда умумлаштириш асосида ривожланади. У нуқсоннинг олдини олиш ва компенсациялаш (ўрнини босиш)нинг илмий асосланган йўл ва воситаларини ишлаб чиқиш, шахснинг ривожланиш шароитларини асослаб бериш билан эшитишида муаммолари бўлган болалар таълим-тарбияси амалиётига тубдан таъсир кўрсатади. Ушбу ҳолатдан келиб чиққан ҳолда ўзбек сурдопедагогикаси ўз олдига қуйидаги вазифаларини ҳал қилишни қўймоқда: · эшитишида муаммолари бўлган болаларни ҳар томонлама педагогик ўрганиш; · эшитишида муаммолари бўлган болалар таълим-тарбияси объектив қонуниятларини ўрганиш, махсус ташкил этилган таълим – тарбиянинг моҳиятини аниқлаш; · илм асосларига ўқитиш тизимини назарий асослаб бериш ҳамда ишлаб чиқиш; · эшитиш идрокини ривожлант и риш, она тилини ўқитиш, оғзаки нутқ (талаффуз)ни шакллант и риш тизимини такомиллаштриш; · махсус та ъ лим тизими мазмуни (ўқув режа, таълим талаб ва дастурлари, дарсликлар)ни илмий асослаган ҳолда такомиллашт и риш; · махсус муассасада ўқитиш ва тарбия н изом, метод ва ташкилий шаклларини илмий асослаган ҳолда такомиллаштириш; · ўқувчилар таълими, ижтимоий фойдали меҳнат ҳамда касб тайёргарлиги тизимини такомиллаштириш; · эшитиш нуқсонини коррекциялаш (тўғирлаш ) ва компе н сациялаш (ўрнини босиш) техник воситаларини яратиш ва такомиллаштириш;

· махсус мактабгача таълим муассасаси, мактаб-интернати, оила ва маҳалланинг эшитишида муаммолари бўлган ўқувчиларни ижтимоий ҳаётга тайёрлаш борасидаги фаолиятидаги ҳамкорликларини кучайтириш; · махсус педагогик билим ва ютуқларни тарғибот қилиш, оммалаштириш; · эшитишида муаммолари бўлган ўқувчиларни инклюзив таълимни жорий этиш орқали ижтимоий ҳаётга эрта уйғунлаштириш масалаларини ҳал қилиш. Турли ёшда эшитиш муаммолари моҳиятининг турлича намоён бўлиши сурдопедагогикани уч мустақил йўналишда: мактабгача, мактаб ҳамда катталар сурдопедагогикаси сифатида тадқиқ қилишни талаб қилади. Бир неча асрлар давомида жаҳон сурдопедагогик назария ва амалиёти эшитишида муаммолари бўлган болалар ривожланиш хусусиятлари ҳамда билиш имкониятлари, шунингдек, нуқсоннинг мураккаб тузилиши ҳақидаги билим ва тажрибаларни тўплади (Арасту, Ж..Кардано, П.Понсе, Х.Бонет, Ш.М.Эпе, С.Гейнике, Л.С..Виготский, С.А.Зиков, Р.М.Боскис ва б. ) . Ногиронликка бўлган замонавий ёндашувлар Республикамиз махсус таълим тизими ходимларини алоҳида эътиборга муҳтож бўлган болалар таълим олиш муаммоларини илмий-методик жиҳатдан асослаб бериш масалаларига жиддий эътибор билан ёндашишларига ундамоқда. Ўзбек сурдопедагогикасининг ривожланиши Тошкентда 1919 йилдан фаолият юрита бошлаган Ўрта Осиёда дастлабки барча нуқсонли болалар биргаликда таълим олишлари учун мўлжалланган мактабдан 1922 йилда илк кар болалар махсус мактаб-интернатининг ажраб чиқиши билан боғлиқ. Махсус тизим амалиёти стихияли равишда тизимдаги ишнинг рус махсус кар болалар мактаблари ўқув дастурлари ҳамда умумтаълим мактаблари дарсликлари асосида олиб борилиши орқали ривожлана борди. Эшитишида муаммолари бўлган болаларни табақалаб ўқитиш (кар ва заиф эшитувчилар) Республикамизда 1965 йилдан бошланди. Ушбу йилдан

Тошкентда рус ва ўзбек бўлимларидан иборат 102-сонли заиф эшитувчи ва кеч кар бўлган болалар махсус мактаб-интернати фаолият кўрсата бошлади. Шуни айтиш жоиз-ки, ўша вақтларда мактабларда ўқитиш жараёни оригинал дастур ва дарсликлар асосида олиб борилмай, Россия махсус мактаблари ёки Ўзбекистондаги умумтаълим мактаблари, баъзан ақли заиф болалар мактаблари дастур ва дарсликларини бироз ўзгартириб ишлаш асосида ташкил этилар эди. Табиий-ки, бир томондан тил тизимининг тўғри келмаслиги, иккинчи томондан меъёрда ривожланаётган болалар хусусиятларига таянган ҳолда тузилган дарсликлар асосида ишни ташкил қилиш эшитишида муаммолари бўлган болалар мактаблари олдига қўйилган вазифаларни муваффақиятли ҳал қилиш имконини бермас эди. Фақат илғор амалиётчи педагоглар ўз фаолиятлари билан номутахассис педагоглар билан таъминланган махсус кар ва заиф эшитувчи болалар мактабларининг ишини аста – секин олға силжита бордилар. 1968 йилда нашр этилган “ Алифбе ” дарслиги кар болаларни ўқитиш амалиётининг сифат жиҳатидан бироз юқорилашини таъминлади (А.Дўстмухаммедов). Низомий номли ТДПИ дефектология факультети қошида 1983 йилда ўзбек тилида илк бор “Сурдопедагогика” бўлимининг очилиши соҳанинг назарий, методик жиҳатдан асослаб берилишини тақозо этган бўлса, иккинчи томондан махсус таълим тармоғи ривожининг ихтисослашган малакали сурдопедагог-мутахассислар билан таъминланиши орқали жадаллашувини келтириб чиқарди. Кар ва заиф эшитувчи болаларни ўқитиш дастур ва дарсликлари, методик қўлланмаларининг яратилиши сурдопедагогиканинг олға илдамланишига омил бўлди. Республика кар ва заиф эшитувчи болалар мактаблари илк бор илмий – амалий тадқиқот маҳсули ҳисобланган ҳудудий, миллий менталитет, ўзбек тили қонуниятларидан келиб чиққан ҳолда яратилган ўқув дастурлари ҳамда дарсликлари билан таъминланди

(У.Файзиева “Алифбе”, “Нутқ ўстириш”, Н.Дадахўжаева “Математика” ва б.) (1989 й.). Республикада сурдопедагогиканинг илмий асосланиши ўтган асрнинг 80-йилларидан бошланди. Ҳозирги кунда эшитишида муаммолари бўлган болаларни ўқитиш ва тарбиялаш масалаларига бағишланган қатор тадқиқотлар мавжуд (Н.Ш. Бекмуродов, Х.М.Гайнутдинов, Ф.Ж.Алимхўжаева, У.Ю.Файзиева, Н.Ҳ.Дадахўжаева, Ф.У.Қодирова). Н.Ш.Бекмуродовнинг илмий тадқиқоти “ Иссиқ иқлим шароитининг эшитишида нуқсони бўлган ўқувчилар ишчанлик фаоллигига таъсири ”(1989й.) мавзусига бағишланган бўлиб ,муаллиф тўпланган маълумотлар асосида ҳудудимизга мос равишда махсус мактаб-интернатлари кун тартиби, ўқув жараёнини ташкил қилишда ҳисобга олиниши лозим бўлган талабларни илгари суради. Ҳ. М. Гайнутдиновнинг педагогика фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун тақдим этган диссертация иши “ Ўзбекистон шароитида карларнинг касбий - меҳнат ва ижтимоий мослашувлари” мавзусига бағишланган бўлиб (1990й.), илмий янгилиги Ўзбекистон шароитида кар болалар мактаблари битирувчиларининг касбий - меҳнат ва маиший мослашувлари жараёнининг хусусиятлари комплекс (ҳар томонлама) ўрганилишида бўлиб, амалий аҳамияти ушбу ўрганишлар натижасини таҳлил қилиш орқали кар шахсларни касбий – меҳнатга тайёрлаш, кейинги меҳнат фаолиятлари жараёнини такомиллаштиришга қаратилган тавсиялар бериш, шунингдек, улар мослашувлари даражасини кўтариш йўлларини белгилашдан иборат бўлди. Ф.Ж.Алимходжаеванинг илмий тадқиқоти “ Чуқур нутқ камчиликларига эга бўлган заиф эшитувчи ўқувчилар нутқий эшитишларини ривожлантириш жараёнида дидактик материалларнинг роли ” (1992 й.) мавзусига бағишланган бўлиб,унда илк бор эшитишни машқлантириш шаротида ушбу тоифа ўқувчиларининг сўзларни идрок этишларида дидактик материалларнинг ўрни ўрганилиб, ушбу жараён давомида улардан ўринли,

кенг фойдаланиш,умуман,нутқни шакллантириш жараёнига ижобий натижа бериши илмий жиҳатдан асослаб берилди. Тадқиқотнинг амалий аҳамияти – заиф эшитувчи ўқувчиларнинг эшитиш ҳолатлари,нутқий ривожланиш даражаларини ҳисобга олган ҳолда ўқитиш жараёнида дидактик материаллардан фойдаланиш табақаланган методикасини ишлаб чиқиш ҳисобига ушбу тоифа ўқувчилари эшитиш идрокини ривожлантириш тизимини такомиллаштириш йўлларининг кўрсатиб берилишида бўлди. У.Ю.Файзиева илмий изланишлари заиф эшитувчи болаларни саводга ўргатиш масалаларига бағишланган бўлиб, эшитмайдиган болаларга она тилини ўргатиш муаммоларини ҳал қилишга қаратилган илк тадқиқот бўлди (1994 й.). Н. Х. Дадахўжаева тадқиқоти (1995 й.) “Заиф эшитувчи ўқувчиларни кўп хонали сонлар устида арифметик амалларга ўргатиш методикаси” мавзусига бағишланган бўлиб, илмий янгилиги, назарий ҳамда амалий аҳамияти илк бор заиф эшитувчи ўқувчиларнинг кўп хонали сонлар устида арифметик амалларни бажаришларидаги хусусиятлар, ушбу жараён мобайнида ўқувчиларнинг уларни ўрганишга нутқий ва фикрлаш тайёргарликлари ҳолатини ўрганиш, кўп хонали сонлар устида арифметик амаллар бажаришга ўргатиш бўйича иш усул ҳамда методларни ишлаб чиқишдан иборат бўлди. Ф.У.Қодирова илмий изланишлари (2006 й.) “Бошланғич синф кар ва заиф эшитувчи ўқувчилар сўзлашув нутқини шакллантириш” мавзусида бўлиб, тадқиқотда эшитмайдиган болалар таълим-тарбияси амалиётидаги камчиликлар таҳлили орқали уларни бартараф этишнинг самарали усул ва йўллари аниқланди,сўзлашув нутқини шакллантириш омиллари ва босқичлари белгилаб берилди. Сурдопедагогика учун тил ва таффакур бирлиги ҳақидаги таълимот бош мезон ҳисобланади. Тил ижтимоий ҳодиса бўлиб, у биргаликда меҳнат қилувчиларнинг мулоқат муҳтожликлари таъсирида юзага келди. Тил

мулоқат воситаси ва фикрлаш воситасидир. Тил ва таффакур бирлигининг моҳияти физиолог, психолог, тилшунос, файласуфлар тадқиқотлари орқали тасдиқланган. Тил моҳиятини тушуниш. Кар ва заиф эшитувчи болаларга замонавий таълим бериш тил моҳиятини тушуниш таълимотига таянади. Эшитишида муаммолари бўлган болалар таълим тизимини такомиллаштириш ушбу тоифа болаларининг она тилини эгаллашларининг қонуниятлари, карлик ва заиф эшитувчилик патофизиологиясини ҳисобга олган ҳолда амалга оширилади. Сурдопедагогика учун Л.С. Виготский томонидан таклиф этилган “нуқсоннинг мураккаб тузилиши” назарияси асос бўлиб хизмат қилади. Яъни, бирламчи муаммолар (карлик, заиф эгшитувчилик) иккиламчи муаммо (“соқовлик” ёки фақат мустақил ҳолатда эгалланган меъёрдан четга чиққан - узуқ-юлуқ товушлардан иборат нутқий малакаларга эга бўлиш )ни етаклаб келади. Иккиламчи муаммо эса ўз навбатида сўз-мантиқий, абстракт тафаккур ривожланишини чегаралайди. Натижада бундай болаларнинг атроф оламни ўзгача тушуниши, пировардида дунёқарашининг тор даражада ривожланиши ҳолати содир бўлади. Чунки айнан иккиламчи муаммо болаларнинг меъёрида ривожланишларига катта салбий таъсир кўрсатади. Сурдопедагогика умумий педагогика, ўзбек халқи этнопедагогикасининг маълумотларидан эшитмайдиган болалар хусусиятлари, уларнинг имкониятларини ҳисобга олган ҳолда ижодий фойдаланилади. Коррекция педагогикасининг методологик асослари, умумий бош назарий ва амалий вазифалари сурдопедагогиканинг барча ёндош тармоқлар билан чамбарчас ҳолда ривожланишини тақозо қлади. Сурдопедагогика эшитмайдиган болалар психологик шахсий хусусиятлари қонуниятларини очиб берувчи сурдопсихология фани билан ҳам изчил боғлиқ.

Физиология, анатомия, оториноларингология, аудиология соҳаларидаги билимлардан сурдопедагогика эшитмайдиган болаларнинг табақалаб ўқитилиши, эшитиш идроки ва оғзаки нутқини шакллантириш муаммоларини ҳал қилишда фойдаланади. Худди шу муаммоларни ҳал қилишда, шунингдек, сурдотехник воситаларини ҳам кенг қўллаш талаб этилиши сурдопедагогиканинг сурдотехника билан алоқадорлигини асослаб беради. Сурдопедагогика методлари . Сурдопедагогика эшитишида муаммолари бўлган болалар таълим- тарбияси жараёнини ўрганиш, такомиллаштириш учун кенг қўламда турли-туман тадқиқот методларидан фойдаланади. Адабий манбаларни ўрганиш. Сурдопедагогика муаммоларини ўрганишнинг асосий усуларидан бири - адабий манбалар ва ҳужжатларни ўрганиш. Ушбу метод ўз таркибига қуйидагиларни олади: - сурдопедагогикага оид замонавий махсус адабиётлар (монография, ўқув ва методик қўлланмалар, мақолалар тўплами, дарсликлар ва б.); - матбуот (илмий журналларда мақолалар) ; - ёндош фанларга оид илмий адабиётлар (педагогика, психология, сурдопсихология, аудиолгия ва коррекция педагогикасининг бошқа жабҳалари); - турли соҳаларга оид луғат ва энциклопедиялар; - сурдопедагог – олимларнинг асарларини ўрганиш. Педагогик кузатиш - эшитмайдиган болалар мактаб- интернатлари ўқув-тарбия жараёнини мақсадли, тизимли ўрганишни англатади. Кузатишни ташкил этишда педагогик жараённинг мақсади, вазифалари,

уни олиб бориш режаси аниқланади. Кузатиш аниқ ва холисона белгилаб борилади. Далилларни тўплаш, уларни тизимлаштриш ва илмий-педагогик таҳлил қилиш кузатиш вазифалари ҳисобланади. Ўқув-тарбия иши ҳолати ва унинг натижаларини ўрганишда ҳам ижобий, ҳам салбий далиллар асосланади. Дарс ва машғулотларни видеотасмаларга тушуриш ҳақиқий илмий таҳлил қилиш имконини беради. Илғор педагогик тажрибани ўрганиш. Сурдопедагогиканинг тадқиқотларидан бири махсус мактаб-интернатлари илғор ўқитувчи ва тарбиячиларининг тажрибаларини ўрганиш ҳисобланади. Педагогик тажрибани ўрганиш кейинчалик уни оммалаштиришни назарда тутиб, аниқ белгиланган режа ҳамда ўтказиш методикасига эга болиши лозим. Педагогик тажрибани ўрганиш ва оммалаштриш махсус ўқув-тажриба жараёнини такомиллаштириш йўл ва воситаларини ишлаб чиқишга йўналтирилади. Педагогик синов-тажриба (эксперимент) – ўқув-тарбия жараёнида ўтказиладиган илмий асосланган тажриба. Унинг асосий мақсади илмий фаразларни амалий текшириш (синови) бўлиб, ўқув-тарбия ишининг кенг кўлами, мақсадга йўналтирилган тадқиқотидан иборат. Экспериментнинг натижаларини математик методлар орқали таҳлил қилиш синов-тажриба самарадорлигини аниқлаш имконини беради ҳамда илмий фаразни тасдиқлаш - ўқув-тарбия жараёни ва таълим методикасига ўзгартириш киритишда қўлланади. Сўров . С ўров методи сўровномаларни тўлдириш ва интервью (оғзаки жавоб) кўринишида олиб борилади. Сўровни ўтказишда саволларнинг аниқ баён этилиши, уларнинг тадқиқот вазифасига мос бўлиши муҳим аҳамиятга эга бўлади. Сўров методи ўқувчи, ўқитувчи ёки ота-оналар қизиқиш, дунёқараш, лаёқатларини ўрганиш ва у орқали таълим-тарбия жараёнини такомиллаштиришга қаратилади.

Суҳбат методи зарурий маълумотларни олишни назарда тутиб, унинг самарадорлиги табиий психологик муҳитни ярата олиш, олиб борувчининг суҳбатдоши билан мажбурий бўлмаган мулоқатни ўрната олишига боғлиқ. Педагог аввалдан мақсадга йўналтирилган саволларни тайёрлаб қўйиши лозим. Суҳбатнинг мазмуни қайдномада акс эттирилади. Болалар ишларини ўрганиш . Ушбу методдан фойдаланиш ўқувчилар билим ва малакаларини аниқлашда катта аҳамият касб этади. Болалар ишларини ўрганиш орқали ўқитувчи фаолиятининг тизими ҳақида маълумот ҳам олиш мумкин. Бу метод орқали ўқувчилар ишларининг фақатгина натижаси ўрганилмай, балки унинг босқичлари ҳам тадқиқ қилинади. Мактаб ҳужжатларини ўрганиш . Педагогик ҳужжатлар (дарс ва дарсдан ташқари машғулотларнинг ишланмалари, ўқув-тарбия жараёнининг режаси, педагогик кенгаш ва методбирлашмалар қайднома ва ҳисоботларини ўрганиш мактаб-интернатда таълим-тарбия жараёнини ташкил қилиниши, педагогик жамоа фаолияти, эришган натижалари ҳақида маълумот олишга имконият яратади.) Ушбу йўналишда иш олиб бориш ҳам назарий билимлар ривожига, ҳам амалиётнинг самарадорлигини кўтаришга хизмат қилади. Мавзуда ёритилган қисмлар ҳақида билим ва маълумотларга эга бўлиш кар ва заиф эшитувчи болалар мактаблари ўқув- тарбия жараёнини самарали ислоҳ қилиш ва сифат кўрсаткичи юқорилашувини таъминлайди. Чунки “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури ” амалий ечимининг ушбу босқичида айнан ўқитувчилар фаолияти омили ҳал қилувчи ролни эгаллайди.

Адабиётла р: 1. Каримов И.А. Баркамол авлод орзуси. Тошкент , “ Шарқ ”, 1999 й . 2. Каримов И.А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. Тошкент, “Ўзбекистон”, 1995 й. 3.Миллий истиқлол ғояси : асосий тушунча ва тамойиллар. Тошкент, “Ўзбекистон”, 2001й. 4. Махсус мактаб, мактаб-интернатлари дастурлари мажмуаси. Тошкент , 2003 й. 5. www.ziyonet.uz

Похожие

Касб психологиясининг илмий тадқиқот методлари

Педагогика фанининг илмий тадқиқот методлари

Педагогик психологиянинг принциплари ва илмий тадқиқот методлари

Педагогика фанининг предмети ва илмий тадкикот методлари

Илмий тадқиқот жараёнини моделлаш