Спорт фаолиятининг психологик хусусиятлари - Педагогиka - Рефераты

Спорт фаолиятининг психологик хусусиятлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

171.5 KB

С порт фаолиятининг психологик хусусиятлари Режа: 1. Фаолиятнинг бир тури сифатида спортнинг умумий хусусиятлари . 2. Спорт фаолиятининг умумий психологик хусусиятлари. 3. Спорт фаолиятида муносабатлар. 4. Спорт турлари ва мусобақалашиш машқларининг психологик характеристикаси 5. Спортчиларнинг фаолияти индивидуал психологик хусусиятлари

Фаолиятнинг бир тури сифатида спортнинг умумий хусусиятлари . Миллий фалсафий ва психологик адабиётларда инсон фаолиятининг турли кўринишлари унинг учта асосий турларига ажратилади – ўйин, ўқиш ва меҳнат. Аммо тарихий жараёнда инсон фаолияти жамиятнинг моддий ҳаёти шароитлари, одамлар ижтимоий муносабатлари. Уларнинг маънавий ва моддий талаблари ривожланишига қараб мунтазам ўзгаради, ривожланади ва такомиллашади. Шу билан бирга инсон фаолияти турли соҳалари янги мазмун, янги ижтимоий аҳамиятга эга бўлади, одамлар катта оммасини ўз таъсири остига жалб этади. Шунинг учун, хусусан психологияда бу учлик тўлдирилиб борилади ва ҳозирги даврда унга қуйидагилар ҳам қўшилади: муносабатлар (Б.Т.Ананьев, А.А.Бодалев, М.С.Каган), санъат (К.К.Платонов), спорт (Е.А.Климов, К.К.Платонов, А.Ц.Пуни, П.А.Рудик) ва фаолиятнинг бошқа турлари. Шуни айтиш мумкинки спорт, айниқса ҳозирги замонавий жамият шароитида, фаолиятнинг асосий турларидан бири бўлиб қолмоқда, бу биринчи навбатда янги инсон шахсини шакллантиришда муҳим омил ҳисобланганлиги учун ҳамдир. Ишлаб чиқариш меҳнатини ўқиш ва гимнастика билан бирлаштирилиши – ҳар томонлама ривожланган одамларни тарпбиялашнинг ягона воситаси деб ҳисобланган. Ҳозирги шароитларда жисмоний тарбия ва спортни оммавий ривожлантириш жисмоний ва маънавий кучларини баркамол ривожлантириш билан инсонни тарбиялашнинг муҳим шарти сифатида қаралади. Спортнинг ижтимоий вазифаларини ва унга умумий қизиқишни кенгайтиришнинг белгиловчи омили сифатида гиподинамия, нерв-психик асабийлашиш каби ва бошқа илмий-техник революциянингёмон оқибатларига қарши одамларнинг ҳаракатланиш фаолликларини рағбатлантириш зарурлигини оммавий англаб етиш кўрсатилади. Шу билан бирга спорт билан шуғулланишнинг ижобий таъсири фақатгина соғломлаштириш-гигиеник жиҳати эмас, балки меҳнат самарадорлигини ошириши, касалланишни камайтириши натижасида эришиладиган иқтисодий самараси ҳам таъкидланади. Охирги пайтларда спорт билан фаол шуғулланиш шахснинг ижтимоийлашишига ёрдам бериши ҳақидаги ишончли маълумотлар ҳам олинган. Бу хусусан ёшларни уларга янги бўлган меҳнат. Таълим. Турмуш. Ҳарбий хизмат шароитларига ижтимоий мослашишларини тезлашиши ва осонлашишида, амалий фаолият

кўникмалари, ижтимоий вазифалари ва қоидаларни янада тезроқ ўзлаштиришларида намоён бўлади. Спорт, айниқса олий ютуқлар спорти ўзининг қизиқарлилиги, кўп сонли томошабинлар томонидан замонавий оммавий ахборот воситалари ва коммуникациялари ёрдамида намойиш этилганлиги сабабли жуда оммавийлашди ва ўзига хос қизиқиш обрўга эга бўлди. Спортдаги ютуқлар ва ғалабалар ижтимоий тараққиётнинг умумий тан олинган мезонларидан бири бўлиб қолди. Ҳатто юқори натижалар даражасидаги спорт “одам организмини унинг фаоллиги экстремал вазиятларида ҳар томонлама текшириш ишига, яъни ижтимоий ишлаб чиқариш сифатини баҳолашга ва демак, у ёки бу ижтимоий-иқтисодий ижтимоий формациянинг прогрессивлиги, турмуш қобилияти даражасини баҳолашда халқаро “тажрибалар полигони” вазифасини бажаради” 1 деган нуқтаи назар ҳам мавжуд. Спорт фаолиятида асосийси турли хил машқларни бажариш жараёнида одамларнинг жисмоний ва психик имкониятлари чегарасига эришиш, аниқлаш ва таққослашдан иборат. Бундай мазмун бошқа ҳеч бир фаолият турига қўйилмайди ва бошқа ҳеч бир фаолият турида у асосий сифатида иштирок этмайди. Жисмоний тарбия жараёнида амалга ошириладиган одамларнинг жисмоний ва маънавий кучларини такомиллаштириш соғломлаштириш, таълим ва тарбия аҳамиятига эга ҳамда профессионал маҳоратга ҳамда махсус тайёргарлик. Меҳнат аниқ турларида самарадорликка эришиш масалаларига хизмат қилиши мумкин. Шу билан бирга фаолият талабалари ёки жисмоний мукаммаллик ҳақидаги тасаввурларга мос келувчи маълум оптимумга эришишга мақсад ва мезон бўлиб хизмат қилади. Спорт эса ўзининг мазмуни бўйича мусобақалашиш фаолияти сифатида спортчиларнинг малакаси даражасидан қатъий назар мукаммалдир. Қандайдир мусобақалашиш фойдаланиладиган бошқа фаолият турларида (меҳнат мусобақаси, санъатда танловлар) у ҳар доим фақатгина одамлар фаоллигини рағбатлантириш ёки уларнинг эришган натижаларини таққослаш методларидан бири сифатидагина иштирок этади. Меҳнат фаолияти ёки санъатдан мусобақалашиш вазиятини чиқариб ташлаш унинг моҳиятини бузмайди. Спорт фаолияти эса ўзининг асосий таркибий қисми – мусобақасиз ўз мазмунини, ўзининг хусусиятини тўлалигича йўқотади. 1 В.А.Демин. Методологические вопрос ы исследования спорта в аспекте теории деятельности. Автореф. Дисс. М., 1975.

Спорт фаолияти спортчи шахсидаги ва унинг алоҳида хусусиятларининг маълум ўзгариши ҳамда турли даражадаги спорт ютуқларида ўз ифодасини топган ўзига хос натижалар ёки маҳсулотлар билан ифодаланади. Спорт фаолиятини психологик таҳлил қилишга баъзи шарт-шароитлар. Спорт ижтимоий ҳодиса ва инсон фаолияти алоҳида тури сифатида бир қатор фанларнинг ўрганиш объекти ҳисобланади. Шу билан бирга улардан ҳар бири, шу жумладан психология ҳам, спорт фаолиятини маълум нуқтаи назардан, ўзининг махсус масалалари, ўзининг методологияси нуқтаи назаридан ўрганади. Ҳар қандай фаолиятнинг субъекти онгли равишда қўйилган мақсадларга биноан ўз фаоллигини у ёки бу предметга ёки бошқа субъектларга қаратган инсон ҳисобланади. Замонавий спортга спортчиларнинг ўзларидан ташқари мураббийлар, спорт раҳбарлари, ҳакамлар. Шифокорлар, турли касблар илмий ходимлари, спорт матбуоти вакиллари ва бошқалар жалб этилган. Спорт фаолияти жараёнида уларнинг иштирок этишлари сабаблари, мақсади, ҳаракатлари тартиби, уларни тартибга солиш даражаси, спорт натижаларига таъсир кўрсатиш имконияти бўйича катта фарқ қилади. Шунга қарамай уларнинг ҳаммаси мана шу фаолиятнинг фаол иштирокчилари ҳисобланадилар. Аммо хусусан спорт фаолиятининг субъекти спортчи, шу билан бирга фақат алоҳида спортчи эмас, балки спорт гуруҳлари – жамоалари ҳисобланади. Спорт жамоаси айниқса командали турларига хосдир, мисол учун спорт ўйинлари, кўп эшкакли сув спорти, велосипед спортида командали мусобақалар ва бошқалар. Бу жуда муҳим аҳамиятга эга чунки гуруҳли фаолиятда ва гуруҳли психологияда ўзининг қонуниятлари мавжуд, уларни ўрганиш ва ҳисобга олиш назарий мазмунда ҳам ва амалий мазмунда ҳам муҳимдир. Спортчилар (команда) фақат субъектлар сифатида эмас, балки спорт фаолияти объектлари сифатида ҳам иштирок этадилар. Мисол учун мураббийга, ўқитувчига, спортчини тарбияловчига, мусобақалар жараёнида унинг ҳаракатларига раҳбарлик қилувчи ва бошқарувчига нисбатан спортчи объект сифатида иштирок этади. Лекин у ўзининг онгли фаоллигини ўзига ҳам, ўзининг ҳаракатланиш ва психик имкониятларини такомиллаштиришга қаратади, яъни бир вақтнинг ўзида спорт фаолиятининг ҳам субъекти, ҳам объекти сифатида иштирок этади. Бусиз унинг маҳорати такомиллашиши мумкин эмас. “Спорт фаолияти” тушунчасига одатда иккита асосий ўзаро алоқадор компонентлар – спорт машқлари ва спорт мусобақалари

киритилади. Уларга яна учинчи компонент – спортчининг ҳаёти ва машқ қилиш тартиби қўшилади. Спорт ҳақидаги турли фанлар учун бу компонентлар қонуниятларини ўрганиш аҳамияти бир хилда эмас. Спорт медицинаси соҳасидаги мутахассисларни мисол учун асосан машқларни бажариш жараёнининг спортчи организмига таъсири қизиқтиради. Шу билан бирга у ёки бу йўналишдаги машқларнинг ҳажми ва мунтазамлилиги организмнинг морфологияси каби функцияларини ҳам шакллантиришда ўзига хослигини белгилаши кўзда тутилади (А.Г.Дембо). Спорт гигиенаси соҳасидаги мутахассислар учун асосий муаммо кун тартибини ўрганиш ва самарасини ошириш спортчилар турмуши, овқатланиши, ўқув-машқ ва мусобақалашиш фаолияти гигиеник шароитларини ўрганиш ҳисобланади. Спорт психологлари учун спорт мусобақаларининг психологик хусусиятларини ўрганиш асосий ҳисобланади. Бу уч сабабга кўра тўғридир. Биринчидан, илгари айтганимиздек мусобақа – бу спортнинг мазмунидир. Иккинчидан, ҳам генетик, ҳам аҳамияти бўйича спорт мусобақаси спорт машқидан “каттадир”. Инсон маданияти ривожланишида турли хил курашлар, мусобақалар, ўйинлар аввал пайдо бўлганлиги фақат кейингина уларда иштирок этишга тайёргарлик шакллари, методлари ва элементлари амалда пайдо бўла бошлаган ва мустаҳкамланиб боргани аниқланган (В.А.Демин). ҳозирги замон спортида бу йўналиш кучли ривожланди ва спортчиларни тайёрлаш мураккаб, кўп жиҳатли, илмий асосланган тизимга айланди, унинг муҳим таркибий қисми спорт машқлари ҳисобланади. Аммо спорт машқларининг йўналганлиги, мазмуни ва методлари мусобақаларда қатнашишга яхши тайёрланиш мақсадига бўйсуниши яққол намоён бўлади. Учинчидан, бу жуда муҳим, спортда мусобақалар – бу спортчининг ёки спорт жамоасининг психик имкониятларини (жисмоний ва тактик-техник имкониятлари билан бирга) аниқлаш “полигонидир”. Айнан мусобақа энг кескин психологик кучларнинг жамланиши ҳисобланади: фақатгина мусобақалашиш кураши жараёнида спортчининг мусобақалашиш фаолияти психологик тузилиши такомиллаштирилади. Буларнинг ҳаммаси албатта спорт машқи жараёнида ўқитиш ва тарбиялаш кўплаб психологик муаммоларини ўрганиш зарурлигини яққоллигини рад этмайди. Ҳар қандай ижтимоий ҳодиса, шу жумладан инсон

фаолияти ҳам жамоатчилик турли даражаларида қаралиши мумкин: унинг энг умумий хусусиятларидан тортиб алоҳида. Ягона кўринишигача ҳам. Спорт фаолиятини психологик таҳлил қилишга мос равишда бу биринчидан фаолият ўзига хос тури сифатида спортнинг умумий психологик хусусиятларини тушуниб олишни зарурлигини англатади. Иккинчидан, турли хилдаги спорт турлари ва мусобақалашиш машқлари психологик хусусиятларини таққосий тахминини беришни. Учинчидан, алоҳида спортчи фаолияти ҳақидаги масалани спорт фаолиятида умумийнинг ва ўзига хослигининг биргина намоён бўлиши сифатида кўриб чиқиш. Спорт фаолиятининг умумий психологик хусусиятлари. Спорт фаолиятининг ғоявий йўналганлиги ва мақсадлари. Жисмоний тарбия ва айниқса, спортда фаолиятнинг ўзига хос хусусиятлари ҳақидаги савол 1.2. ва 2.1 бўлимларда қисқача кўриб ўтилди. Аммо спорт фаолияти унинг бутун кўп қирралилиги билан яхлит ҳамда алоҳида спортчининг фаолияти бизнинг шароитимизда жамият муносабатлари тизимига киритилган тизим сифатида қаралиши керак. “Жамиятда инсон ўзининг фаолиятини мослаштириши керак бўлган оддий ташқи шароитларга дуч келиш билан бирга, бу ижтимоий шароитларнинг ўзи унинг фаолияти сабаб ва сақсадларини, унинг воситаси ва усулларини ўзида намоён этади: умуман, жамият унинг индивидларини ташкил этиш фаолиятини амалга оширади” 2 . Шунинг учун спорт фаолиятига ҳар қандай фаолият турини психологик тузилишини ифода этувчи ҳамма категорияларни қўллаш мумкин. Спорт фаолиятининг ғоявий йўналганлиги асосий категория ҳисобланади. Спорт психологиясида бу категория биринчи бор А.Ц.Пуни (1958) томонидан таърифланган. Спорт фаолиятида умумхалқ ғоялари, одамлар онгида бўлган ғоялар акс эттирилганлигини англатади. Бу ғоялар спорт фаолияти умумий мақсадларида амалга оширилади. Улар қуйидагилардан иборат: инсонларни меҳнат фаолиятига тайёрлаш, жисмоний тарбия ҳаракатини оммавийлаштириш ва спортчиларнинг маҳоратларини ошириш асосида жаҳон олимпия мусобақаларида биринчиликни олиш ва рекордлар ўрнатиш, бошқа мамлакатлар спортчилари билан дўстона алоқаларни ўрнатиш ва шу кабилар. Умумхалқ ғоялари спорт машғулотлари жараёнига ва ҳар бир спортчининг индивидуал онгига 2 А.Н.Леотьев. Деятельност. Сознание. Личность. М., Политиздат, 1975.

киритилиб унинг спорт фаолиятини ғоявий йўналган, фаол ҳаётий нуқтаи назарига айлантиради. Умумий мақсадлар спорт турига, машқлар бажариш жараёнини режалаштиришга ва ҳар бир мусобақада иштирок этишига мослаштириб конкретлаштирилади, фаолиятни бошқарувчи вазифасини бажаради. Мақсадлари одамнинг ҳаракатлари усули ва хусусиятини белгилайди ва уларга одам ўз иродасини бўйсундиради. Спорт фаолиятининг мотивлари . Психологияда мотив деганда инсонни фаолиятга ички ундовчи сифатида иштирок этадиган ҳамма нарсалар тушунилади. Турли хилдаги қизиқишлари, интилишлари, берилиши, кўрсатмалари, идеаллари ва бошқалар мотиви бўлиши мумкин. Одамнинг нима қилмоқчи ёки нимага эришишни белгиловчи фаолият мақсадидан фарқли равишда мотивлар у нима учун айнан ана шу ишни бажаришни ёки шунга эришишни хоҳлашини тушунтиради. Мотивлар одам томонидан актуал англаб етилмаслиги ёки қисман англаб етилиши мумкин. Ҳақиқатда одамни фаолиятга бир эмас, балки бир неча бир-бири билан боғлиқ мотивлар қўзғатади, уларнинг тўплами мотивация деб аталади. Мотивация таркибида ҳар доим устун турувчи мотив ҳамда иккинчи даражали, бўйсунувчи мотивлар мавжуд бўлади. Мотивларнинг кучлилиги, уларнинг барқарорлиги, шахснинг асосий ижобий маънавий кўрсатмаларига ва қадриятли йўналишларига мослиги мақсадга йўналган, юқори фаолликка эга ва самарали фаолиятнинг муҳим шартидир. Мотивларнинг фаоллаштирувчи ва йўналтирувчи вазифалари одамнинг тўсиқларга дуч келганида, мақсадга эришиш йўлида қийинчиликлар юзага келганида айниқса яққол намоён бўлади. Шу билан уларнинг одамни хулқи ва фаолиятини иродавий бошқаришдаги роли белгиланади. Мотивларни ўрганишда биринчи навбатда уларнинг катта турли-туманлиги ва динамиклиги аниқланди. Спорт фаолияти мотиви (бошқа фаолиятлар каби) олдиндан берилмайди, улар спортчининг шахси умумий ривожланиши таъсири остида юзага келади, шаклланади, ривожланади, ўзгаради. Дастлабки мотивларга қуйидагилар киради: инсоннинг ҳаракатларга табиий талаби асосидаги жисмоний машқларнинг эмоционал қизиқарлилиги мотиви; жисмоний машқлар билан шуғулланиш зарурлиги билан белгиланадиган мажбурийлик мотиви ва бошқалар. Бирламчи мотивлар учун улар етарлича англаб етилмаган эҳтиёжлар билан аралашади, уларда турли жисмоний машқлар ва спорт турларига қизиқишларда диффузлик, ноаниқлик

ва беқарорлик намоён бўлади. Мотивациясининг кейинги ривожланиши танлаган спорт тури билан мунтазам машғулотлар, эришадиган муваффақиятлари. Спортчиларнинг ёши, жинсий ва индивидуал-психологик фарқлари билан боғлиқ бўлади. Мана шулар ёрдамида спорт билан шуғулланувчи одам амал қиладиган ва уни қўзғатувчи мотивлар турли- туманлиги белгиланади. Спорт психологи Ю.Ю.Палайма спорт мусобақалашиш фаолияти В гуруҳларини кўрсатади: маънавий тартибдаги мотивлар (бурч, жамоатчилик, ватанпарварлик); ўзини ташкил этиш (англаш)га интилиш; рақиби, мураббийи, томошабинларга муносабати билан боғлиқ мотивлари; хусусан мусобақалашиш мотивлари (куч синашиш табиий истаги, азарт); эстетик тартибдаги мотивлар: маълум устунликка, моддий фаровонликка эришиш истаги билан боғлиқ мотивлар ва бошқалар. Спорт фаолияти мотивлари алоҳида амал қилмайди, балки биз айтиб ўтганимиздек одатда устун мотивлар ажралиб турадиган маълум тизимда амал қилади. Масалан, Ю.Ю.Палайманинг тадқиқотларида 1-разрядли ва спорт устаси спортчилари орасида доминант мотиви бўйича фарқ қилувчи икки гуруҳ аниқ ажралиб туриши аниқланган. Биринчи, муаллиф шартли равишда “жамоатчилар” деб атаган гуруҳга уларда жамоатчилик, маънавий мотивлар устун турадиган спортчилар киради, улар билан аҳамиятлилиги бўйича шахснинг ўзини ташкил этиши мотиви ёки спортга муҳаббат мотиви боғлиқдир. Спортчилар иккинчи гуруҳида, уларни ҳам шартли равишда “индивидуалистлар” деб атадик, шахсини ифода этиш, ўзини ташкил топтириш билан боғлиқ мотивлари устун ҳисобланади, жамоатчилик мотивлари эса бўйсунувчи сифатида иштирок этади. Спортда мотивациянинг хусусиятларини таҳлил қилишда бошқача ёндошишлар ҳам мумкиндир. Мисол учун хусусан спорт фаолияти мотивлари процессуал ёки натижавий мотивацияси устунлиги бўйича икки турга ажралиши мумкин. Процессуал мотивлари жисмоний тарбия билан шуғулланишга, спорт фаолиятида иштирок этишга йўналган шахслар учун хосдир. Юксак спорт натижалари ва ютуқларига эришиш мотивлари уларда мавжуд эмас, ёки бўйсунувчи хусусиятга эга. Процессуал мотивлари кўп жиҳатдан спорт тури функционал мазмуни билан, унинг эмоционал, экспрессив вазияти билан детерминациялашган.

Натижавий мотивлари спортда юксак натижалар ва муваффақиятларга эришишга йўналган спортчиларда устун турувчи мотив ҳисобланади. Бундай мотивация одатда юксак даражадаги спортчилар учун хосдир. Спортчиларнинг мотивацион доирасини ўрганиш фақат ўрганиш аҳамиятига эмас, балки катта амалий аҳамиятга маънавий тарбиялаш масалаларини ҳал этиш учун. Спортчиларнинг индивидуал-психологик ва маҳорати даражасига мос келувчи мотивлар тизимини шакллантириш, мусобақаларга психик тайёрлик ҳолатини шаклантиришда аҳамиятга эга. Мотивлари фаолият мақсадлари билан узвий боғлиқ бўлади. Шу билан бирга мотивлари фаолият мақсадларига тўла мос келиши мумкин. Бундай ҳолларда одатда фаолият самаралилиги айниқса юқори бўлади. Лекин мотивлари ва мақсадлари ўртасида қисман ёки тўла фарқ ҳам бўлиши мумкин. Одатда бу ҳолат фаолият самаралилигига салбий таъсир кўрсатади. Спорт фаолияти тузилишида ҳаракатлар ва операциялар . Инсоннинг ҳар қандай фаолияти, шу жумладан спорт фаолияти, психологияда фаолият асосий таркибий қисмлари сифатида қараладиган аниқ ҳаракатлар асосида амалга оширилади. Инсон фаолияти ҳаракат ёки ҳаракатлар тартиби шаклидан бошқача мавжуд бўлиши мумкин эмас, деб таъкидлайди А.Н.Леонтьев. шу билан бир вақтда ҳаракат дейилганда мақсадга эришишга қаратилган жараён тушунилади. Аммо бу ерда “мақсад” тушунчаси сўзнинг тор маъносида, маълум шароитларда алоҳида ҳаракатни ёки ҳаракатлар тартибини амалга ошириш оқибатида эришиш мўлжалланган кўзланган ёки кутилган натижани тасаввур этиш сифатида ишлатилади. Фаолият психологик назариясида бундай хусусий мақсадларни вазифа (масала) деб аташ қабул қилинган. Шундай қилиб фаолиятни бошқарувчи омил унинг умумий мақсади бўлса. Охир оқибатда бу мақсадга эришишга қаратилган аниқ ҳаракатларнинг бошқарувчилари бўлиб вазифалар хизмат қилади. Улар ўзгарувчан шароитларда фаолиятни амалга ошириш мослашувчан, ўзгарувчан элементлари сифатида иштирок этадилар, бу шароитларга қараб ҳаракатларнинг ўзи ҳам ўзгаради. Улар турли усулларда бажарилиши мумкин. Ҳаракатларни бажариш шароитлари билан мослаштирилган ҳаракатни бажариш усулларини фаолият психологик назариясида операциялар деб аталади. Шундай қилиб операцияни ҳаракатнинг таркибий қисми сифатида белгилаш мумкин. Шу билан бирга ҳаракат вазифага, операция эса уни ҳал этиш шароитларига мос келади. Шароитнинг ўзгариши берилган ҳаракатни бажаришга, яъни унинг вазифасига таъсир кўрсатмайди, лекин албатта

ҳаракат усулини ўзгаришига ёки шунинг ўзи операциялар тартиби ўзгаришига олиб келади. Ҳатто ҳаракатланиш тартиби бўйича энг чекланган мусобақалашиш машқи ҳаракат категориясига киради, чунки ҳар доим маълум вазифа билан йўналтирилади: берилган оғирликдаги штангани кўтариш. Маълум баландликни сакраб ўтиш, ядрони иложи борича узоққа улоқтириш ва шу кабилар. Шу билан бирга бу ҳаракатларнинг асосий тузилиш элементлари операциялар бўлади: биринчи мисолда – бу штангани ушлаб дастлабки ҳолатни қабул қилиш, штангани кўтариш ва бошланғич ҳолатни қабул қилиш, штангани кўтариш ва уни қўллари билан кўтариб ушлаб туриш. Мусобақалашиш машқлари ҳаракатланиш тартиби бўйича анча мураккаб бўлган, масалан гимнастик ёки акробатик комбинациялар, конкида фигурали учишда машқлар бажариш уларнинг тузилиши кўп таркибий қисмларга эгалигига қарамай психологик мазмундаги ҳаракатлар ҳисобланади, уларни ташкил этувчи элементлар ва боғловчилар эса – операциялар ҳисобланади. Спорт фаолиятининг баъзи турлари “ҳаракат” тушунчасини қўллаш тактик ҳаракатлар категорияси билан жуда яққол мос келади. Бундай ҳолатда тактик вазифани ҳал этиш учун амалга ошириладиган техник услублар (ҳаракатланиш кўникмалари ва малакалари) операциялар ҳисобланади. Мисол учун индивидуал, гуруҳли ёки командалар тактик ҳаракатлари даражасида қараладиган спорт ўйинларидаги ҳужумлар психологик мазмунда сўзсиз ҳаракат категориясига киради, чунки аниқ вазифага эга (мисол учун рақиб дарвозасига тўп киритиш), ҳамма техник усулларнинг тўплами эса – тўпни олиб юриш, алдаб ўтиш, узатиш, зарба йўллаш – юзага келаётган шароитга биноан амалга ошириладиган кетма-кет операциялар тизимидан бошқа нарса эмас. Спорт ўйинларига хос бўлган ҳаракат бир туридан иккинчига ўтиш, мисол учун ҳимояланишдан қарши ҳужумга ўтишни психологик мазмунда айнан ҳаракатлар алмашиши, уларнинг ёрдамида ҳал этиладиган масаланинг фарқи сабабли иккита турлича ҳаракатлар сифатида қараш керак. Масаланинг ўзгариши озми-кўпми ҳаракатлар операцион тартибига таъсир кўрсатиши мумкин, аммо ҳимояланиш ҳаракатларида фойдаланилган техник услублар (операциялар) бир қисми спортчиларнинг қарши ҳужум ҳаракатларига кириши мумкин. Шароитларга қараб спорт ҳаракатлари операцияларга айланиши мумкин ва аксинча операциялар ҳаракат хусусиятига эга бўлиши мумкин. Мисол учун, ҳужум пайтида футболчининг дарвозага қараб берган зарбаси операция

ҳисобланади, ана шу ўйинчининг бажарган ўн бир метрлик белгидан зарбаси эса – ҳаракат ҳисобланади. Операция – бу ўрганиш олган ҳаракатлари. Спорт фаолияти – ҳаракатланиш фаолияти бўлгани учун спорт ҳаракатларини операцион тартибини асосини турли хил ҳаракатланиш кўникмалари ташкил этади. Аммо ҳар қандай бир мунча мураккаб ҳаракатланиш спорт кўникмаси спортчининг операциялар “жамғармасини” тўлдиришдан аввал ҳаракатлар босқичидан ўтади. Ўрганиб олинганлик юқори даражаси – у спортчининг ҳаракатлари оператив бирлиги сифатида фойдаланиш учун “етилган” деб айтиш учун ҳаракатланиш кўникмасининг асосий мезонидир. Шундай қилиб, ҳаракатланиш кўникмаси фақатгина тўла спорт ҳаракати жараёнидагина операцияга айлана олади. Спорт фаолияти маҳсулоти . Спорт маҳсулоти ҳақидаги масала спорт психологиясида энг кам ўрганиб чиқилган масалалардан бири ҳисобланади. Унинг назарий ва амалий аҳамияти эса катталиги яққол кўриниб турибди. Илгари айтганимиздек, спорт фаолиятининг асосий субъекти ва шу билан бир вақтда объекти спортчи ҳисобланганлиги учун жисмоний тарбия ва спортнинг олий мақсади – унинг шахсини кенг маънода такомиллаштириш бўлганлиги сабабли спорт фаолияти маҳсулоти қаторига биринчи навбатда спортчиларни ўзларини соғломлаштириш, таълим бериш, ғоявий-тарбиявий, ҳаракатланиш ва психик такомиллаштиришда эришиладиган натижани киритиш керак бўлади. Шуни айтиш керакки баркамол жисмоний ва психик ривожланиш ҳақидаги умумий тасаввурлардан фарқли равишда спорт фаолияти А.Н.Воробьев ибораси билан айтганда турли спорт турлари алоҳида талабларига мос келувчи спортчининг организми ва шахси “ўзига хос уйғунлигини” шаклланишига ёрдам беради. И.А.Алешков спорт фаолияти маҳсулоти ҳақида ўзига хос фикр билдирган, унинг айтишича бу спортчининг ижтимоий мавқеи ўзгариши ҳисобланади. Спортчи бир вақтнинг ўзида спорт фаолиятининг ҳам субъекти, ҳам объекти сифатида иштирок этиши ҳақидаги тасаввурга таяниб у шу билан бирга бу тушунчаларни фарқ қилишни зарурлигини таъкидлайди. Объект, деб ёзади муаллиф, ушбу вазиятда оддий субъектга ўхшаш эмас: оюъект – бу спортчининг шахсидаги ажралмас маълум ижтимоий мавқега эга бўлган субъектдир ёки спорт жамоасини гуруҳ сифатида обрўси даражасини ифода этади. Ўз ифодасини спорт натижасида топадиган спорт фаолиятининг

самаралилиги даражаси маълум даражада ижтимоий мавқега таъсир кўрсатади, уни ўзгартиради. Бундан келиб чиқиб ҳар қандай спорт натижалари спортчининг ёки жамоанинг ижтимоий мавқеини, обрўсини оширади. Аксинча, мағлубият, муваффақиятсизлик, мусобақадаги паст ўрин уни пасайтиради. Буларнинг ҳаммаси албатта спортчи ёки команданинг илгари эришган мавқеига нисбатандир. Бунга мавсум давомида ўйинлар натижалари бўйича олий лигага ўтиши ёки аксинча олий лигадан чиқиб кетиши сабабли футбол, хоккей ёки бошқа бирор-бир команданинг мавқеи, обрўси ўзгаришини мисол қилиб кўрсатиш мумкин. Фаолиятнинг спорт учун ўзига хос маҳсулоти спорт ютуғи ҳисобланади (А.Ц,Пуни). Бу айниқса рекорд натижаларга катта мусобақаларга ғалабаларга тааллуқлидир. Бундай ҳолларда рекорд ёки ғалаба мустақил ижтимоий аҳамиятга эга бўлади, спортнинг бирор-бир турида ёки мусобақалашиш машқларида ушбу вазиятда одамларнинг энг юқори имконияти намунаси бўлиб хизмат қилади. Бундан ташқари рекорд ёки улкан ғалаба кўпинча миллий ютуқ ва бойлик сифатида қаралади ва гўёки спортчи ўзининг шахсидан ажратиб қаралади. Шундай қилиб, спортфаолияти жараёни бир қатор маҳсулотлар яратади, уларнинг ўзаро алоқалари ва ўзаро боғлиқликлари бироқ уларнинг сифат фарқларини рад этмайди. Спорт фаолияти иштирокчиларининг ўзаро алоқалари . А.Н.Леонтьев шундай деб ёзади: “Инсон психологияси ёки очиқ жамоатчилик шароитларида – атрофдаги одамлар билан бирга, улар билан биргаликда ва улар билан ўзаро муносабатлар шароитларида ёки атрофдаги предметли дунё билан яккама-якка давом этадиган аниқ бир индивиднинг фаолияти билан боғлиқ бўлади” 3 .спорт фаолияти асосан айнан “очиқ”, бевосита жамоалар шароитида ўтишини аниқлаш қийин эмас. Бу фаолиятнинг ҳамма иштирокчилари, ижодкорлари – спортчилар, мураббийлар, илмий одимлар, спорт раҳбарлари ва ташкилотчилари, ҳакамлар, шифокорлар, масажчилар, мусобақаларни моддий-техник ва ахборот таъминловчилари ҳамда бошқа мутахассислари – ўзаро маълум кўп томонлама ўзаро алоқаларга киришадилар. Унинг психологик хусусиятлари спорт фаолиятининг характеристикаларидан бири ҳисобланади. Аммо мураккаб қоидалар билан тартибга солинган мусобақалашувчи спортчилар ва жамоаларнинг ўзаро алоқалари асосий ҳисобланади. Мана шу ўзаро 3

муносабатларсиз мусобақалашиш ҳолати умуман мумкин эмас. Бундай ўзаро муносабатлар аниқ шакллари турли хил спорт фаолиятлари хусусиятларига боғлиқ бўлади, мана шу кўп жиҳатдан уларнинг психологик ўзига хослигини белгилайди. Аммо спорт туридан қатъий назар мусобақалар жараёнида спортчиларнинг ўзаро муносабатлари асосий икки жиҳатларда иштирок этади: рақибга нисбатан – қарама-қарши кураш шаклида, ёки рақиблик; жамоадаги шерикларига нисбатан – ўзаро алоқалар ёки ҳамкорлик шаклида. Қарама-қарши курашиш рақибларнинг мусобақалар давомида ўзаро алоқалари шакли сифатида улар ўртасида тўғридан-тўғри ёки алоқадор психик (кўпчилик спорт турларида эса - жисмоний ҳам) тўқнашув борлиги билан ифодаланади ва ўзаро алоқаларнинг тортишувлиги билан фарқ қилади. У спорт турининг хусусияти, мусобақаларнинг объектив ва субъектив аҳамиятига ва спортчиларнинг индивидуал-психологик хусусиятларига қараб турли кескинликка эга бўлади. Спорт мусобақаси – бу у ёки бу жиҳати билан ҳар бири ўз мақсадига эришишга интилган ва вақтнинг ўзида имкониятлари даражасида рақибига ҳалақит қилишга ҳаракат қилувчи ўзаро муносабатдаги рақибларнинг қоидалар доирасида муросасиз курашларидир. Жамоада шерикларнинг ўзаро муносабатлари илгари айтиб ўтилганидек ҳамкорликда фаолиятни ташкил этиш турли шаклларини, мумкин бўлганда кучларини бирлаштиришни, жисмоний ўзаро ёрдамни ва руҳий қўллаб- қувватлашни, жамоада курашдан чиққан ўртоқларини алмаштиришни кўзда тутувчи ҳамкорлик хусусиятига эга бўлади. Шерикларнинг ўзаро муносабатлари самаралилиги жамоадаги психологик вазиятга, бирдамлик, мавжуд шахслар ўртасидаги муносабатлар, обрўли етакчилар борлигига, яхши ўзлаштирилган кўникмалар ва ҳамкорликда ҳаракатлар тажрибасига боғлиқ бўлади. Спорт фаолиятининг самарадорлиги учун мураббий ва спортчининг ўзаро муносабатлари муҳим аҳамиятга эга бўлади. Л.К.Серованинг тадқиқотларида мусобақалар жараёнида бундай алоқаларни психологик таҳлил қилиниб унинг асосий функционал, тузилиш ва информацион томонлари аниқланади, уларнинг умумий йўналганлиги – режалаштирилган спорт натижаларига эришишга ёрдам беради. Бу мазмунда “мураббий- спортчи” системаси ўзига хос бошқарув тизими сифатида қаралиши мумкин, унда мураббий субъект сифатида, спортчи эса бошқарув объекти сифатида иштирок этади. Шу билан бир вақтда бошқариш вазифаси спортчининг тактик-техник ҳаракатларига йўналтирилган таъсир кўрсатиш, унинг психик ҳолатига ва умуман хулқига таъсир кўрсатишдан иборат бўлади.

Мураббийнинг бошқарувчи таъсир кўрсатиши уларни амалга оширишга қаратилган спортчининг онгли уринишлари тўплами натижаси мусобақалар ҳаракатлари дастурида ва уларнинг ўзгаришида, спортчининг психик ҳолати динамикасида, мураббий ва спортчининг ўзаро қониқиш ҳосил қилишларида ва бир-бирини тушунишида ниҳоят, спорт натижаси мезони бўлиб хизмат қиладиган ҳаракатлари умумий натижаларида ўз ифодасини топади. Ҳамкорлик шаклида ҳамда рақиблик шаклидаги ўзаро муносабатлар мусобақалашувчи спортчилар, спортчилар ва мураббийлар, спортчилар ва ҳакамларнинг муносабатларига асосланган. Мусобақалашиш фаолияти жараёнининг ўзида шериклар ўртасидаги рақиблар ўртасидаги муносабатлар асосий ҳисобланади. Лекин шериклар ўртасидаги муносабатлар мусобақлар белгиланган мақсадига эришиш учун спортчиларнинг биргаликдаги ҳаракатларини ва ҳолатларини бошқаришга қаратилган бўлса, рақиблар ўртасидаги муносабатлар кўпинча худди шундай мақсадга эришишга халақит қилишга қаратилган. Бундай муносабатлар спорт фаолиятининг заур таркибий қисми сифатида ва унинг умумий психологик хусусиятлари муҳим томони сифатида иштирок этади. Спорт фаолиятида муносабатлар. Муносабатлар воситалари. Ҳозирги замон тасаввурлари доирасида муносабат ўзаро алоқа қилувчи одамлар алоқалари сифатида қаралади, бу алоқалар бир-бирини тушуниш ва бир-бирига таъсир кўрсатишга эришиш учун ўзаро ахборотлар ва хиссиётлар алмашишдан иборат бўлади. Шу билан бир вақтда алоқа турли каналлар бўйича ахборотлар ва хиссиётларни етказиш – қабул қилиб олиш сифатида тушунилади: Бир-бирини тушуниш – муносабатлар иштирокчиларининг бир-бири истакларини билиб олиш ва бир-бирини таниб олиш мақсадида ахборотларни қабул қилиш ва тушунтириш сифатида: бир-бирини ўзаро бошқариш – мақсадларини ифода этиш ва аниқлаш, мотиқ, хулқи дастурларини актуаллаштириш, ўзаро рағбатлантириш, ўзаро назорат, яъни муносабатлар бўйича шерикларнинг хулқларини ўзаро ўзгартириш сифатида. Одамлар муносабатлари вербал (нутқ орқали) ва новербал (сўзсиз, паралингвистик) воситалар ёрдамида бўлади. Сўзлар товушли тил универсалдир: у фикрни кўпчилик коммуникатив вазиятларда энг мос

равишда ифода этади. Вербал муносабатлар спорт соҳасида ҳам асосий сифатида иштирок этади. Аммо у коммуникациялар бошқа воситаларидан алоҳида содир бўлмайди. Бундан ташқари мисол учун мусобақалашиш кураши давомида нутқий муносабатлар ёки умуман бўлмайди, ёки чекланган бўлади. Масалан. Рақибларнинг бевосита бир-бири билан кураши билан спорт турларида ўйин вазиятлари тез содир бўлиши ахборот етказиш учун вақтнинг етмаслиги сабабли у деярли бўлмайди. Спортда вербал алоқалар билан бир қаторда муносабатлар новербал воситаларидан кенг фойдаланилади (баъзида улар ҳатто устунлик қилади), улар қуйидагилардан иборат: ахборотни аниқ қабул қилишга имкон берувчи ҳақиқий вақт, оралиқ шароитлар тўплами сифатида, баъзи моторли ҳаракатлар, имо-ишоралар, мимика, пантомимика, кўзлар бир-бирига қарашлари ва бошқалар. Вазият – имо-ишоралар, моторика, мимикадан кўра бошқа даражадаги муносабатлар воситасидир, чунки мимика вазиятдан фарқли равишда гапирувчи субъект хусусиятлари ҳисобланади. Аммо айнан маълум вазият кўринишида ҳамма бошқа новербал воситалар куч ва мазмунга эга бўлади. Моторли ҳаракатлар уларнинг ахборот имкониятлари ва ахборот узатиш учун атайин фойдаланилиши сабабли муносабатлар воситалари ҳисобланади. Уларга қуйидагилар киради: аниқ мусобақалашиш масалаларини ҳал этишга қаратилган, шерикларига ҳаракатлар мақсадига мос ахборотни атайин хабар қилувчи икки ёки ундан кўп спортчиларнинг биргаликдаги ҳаракатлари; ҳаракат асосий мақсади билан мос келмайдиган ахборотларни махсус хабар қилувчи алдаш ҳаракатлари. Моторли ҳаракатлар шу билан бирга ҳаракатланиш фаолияти аниқ усуллари (спорт техникаси) сифатида амалий вазифани ва ахборот узатиш воситаси сифатида коммуникатив вазифани бажаради. Улар белгили воситаларга кирмайди, балки “моддий муносабат” турлари ҳисобланади. Имо-ишоралар, мимика, пантомимика белгили воситалар ҳисобланиб у ёки бу аниқ вазият билан ва вербал коммуникация билан бевосита боғлиқдир. Улар муносабатларга ифодалилик берадилар. Имо-ишоралар ва мимика муносабат воситаси сифатида мисол учун гандболда жуда кам учрайди (6 % ҳолатларда – В,И.Румянцева маълумотлари бўйича ва 10,6 % ҳолатлар Ю.Л.Ханина маълумотлари бўйича). Спорт фаолиятида махсус имо- ишоралар жуда кенг қўлланилади, уларнинг хабар вазифалари мураббий ва спортчи ўртасида келишиб олинган бўлади. Аниқ бажарилган ишора маълум ахборотни етказади. Аниқ ҳодисалар ҳақида хабар етказувчи спорт ҳакамлари ўртасида халқаро миқёсда

ўрнатилган ишоралар мавжуд. Волейбол ва баскетболда йигирмага яқин шундай ишоралар бор, футболда атиги олтита, гандболда эса элликка яқин. Муносабатлар воситаларининг кўплиги ва улардан фойдаланиш ўзига хослиги спортчилани коммуникация воситаларига ўқитиш зарурлигига сабаб бўлади. Муносабатларнинг тартибланиши ( регламентацияланиши) . Машқ қилиш машғулотларида мураббийлар ва спортчилар ахборотлар алмашиш алоқаларини ўз хоҳишларича амалга оширишлари мумкин. Амалий ахборотларнинг мазмуни машқлар жараёнида унинг мақсадлари билан белгиланади ва ўқитиш ҳамда тарбиялаш масалаларини ҳал этишга қаратилган. Муносабатларнинг асосий воситалари – нутқ ва паралингвистика. Шунинг учун мураббий учун муносабатларни йўлга қўйишни билиш керак: тушунтириш, ҳикоя қилиш, ишонтириш, уқтириш, жонлантириш, спортчининг мотивацион доирасига таъсир кўрсатиб нутқий таъсир кўрсатиш усулларини тўғри танлаш ҳамда ифодали воситалардан фойдаланишни – имо-ишоралар, мимика, пантомимика, ҳаракатларни кўрсатиш, сурати, интонацияси ва бошқалар. Спорт гуруҳидаги кайфият, психологик муҳит ва шахслараро муносабатлар мураббийнинг муносабатлар олиб бориши маҳоратига боғлиқ бўлади. Машқ қилиш машғулотлари давомида автократик, демократик, либерал бошқарув усулларига мос бўлган мураббийнинг муносабатлари усули намоён бўлади. Бутун кучини жамлашни талаб этувчи ғалабага муросасиз кураш бўладиган мусобақаларда муносабатларга алоҳида талаблар қўйилади. Бу ерда у асосан амалий хусусиятга эга бўлади, унинг мазмуни мусобақа мақсадидан келиб чиқади ва ғалабага эришишга қаратилади. Мусобақалар шароитларида муносабатлар бир томондан анча ритуал ва регламентга эга, бошқа томондан – машқ қилиш жараёнидагидан анча динамикдир. Муносабатнинг ритуаллиги ва регламентлилиги спортнинг аниқ турларида мусобақалар қоидалари билан кўзда тутилади. Учрашувларни якунланиши миннатдорчилик ритуаллари катта ижтимоий мазмундаги маълум коммуникатив ҳодисадан иборатдир. Мусобақалар қоидалари муносабатларни чеклайди. Масалан, спортнинг бир қатор турларида мусобақалар кураш пайтида мураббий билан алоқалар таъқиқланади, гапириш мумкин эмас. Муносабатнинг динамиклиги алоқа қилувчи спортчилар психик ҳолатида турли ўзгаришларни келтириб чиқарадиган мусобақалашиш вазиятларининг чексиз турли-туманлиги сабаблидир.

Муносабатларнинг ўзгарувчанлиги мусобақалашиш фаолиятини кескинлигини, ўзаро алоқаларнинг муваффақиятлилиги ёки муваффақиятсизлигини, муаммоли вазиятларнинг кўплигини ва шу кабиларни кўрсатади. Шунинг учун мусобақалашиш шароитида муносабатлар биринчидан вазиятга боғлиқ, иккинчидан унинг бошқарувчилик вазифаси ортиб боради. Мураббий мавжуд вазиятни, спортчиларнинг ҳолатини, жамоанинг кайфиятини тўғри баҳолашни билиш керак, ўзининг муносабатларини усул ва услубларини янада динамик қилиши керак. Спортнинг муайян турларида мусобақалашиш муносабатларини регламентлилиги. Бирор-бир спорт турининг тарихий юзага келган қоидалари ва хусусиятлари мусобақаларда муносабатларни тартибга солади. Бунда муносабатларнинг фаолият аниқ турлари билан детерминентлиги ҳам намоён бўлади. Спорт турлари ва мусобақалашиш машқлари психологик систематикасига биноан (см 2.4) спорт мусобақалари шароитида муносабатнинг ўзига хослиги ҳақида гапириш мумкин бўлади. Спортчилар ўртасида жисмоний кураш билан спорт турларида муносабатлар айниқса уларнинг ўзаро алоқалари самаралилигига таъсир кўрсатувчи муҳим омил сифатида иштирок этади. Спорт ўйинларида шериклар ўртасидаги муносабатлар уларнинг келишилган ҳаракатларини ва рақибни чалғитишни бошқариш вазифасини бошқаради. Якка курашда у “сўзсиз” алоқалар ўзига хос шаклида иштирок этади, мураббийлар муносабатлари секундантлик шаклида амалга оширилади. Ҳамкорликдаги синергик, кетма-кет ёки биргаликда-индивидуал ҳаракатлар билан бирлаштирилган шартли жисмоний кураш спорт турларида (қайиқда сузиш ёки велопойгачилар, турли эстефеталар, гуруҳли машқлар бажаришларда) муносабатлар назарий мумкин, лекин уларда гуруҳнинг эмоционал ҳолати, иродавий интилишлари, бир-бирига мос ҳаракатлар бажариш кўпроқ муҳимдир. Индивидуал ҳаракатларда (югуриш, сузиш, чанғи пойгалари) муносабатлар умуман йўқдир. Аммо унинг таркибий қисмларидан бири - ўзининг тактик ҳаракатларини бошқариш мақсадида рақиблар ҳаракатларини ва ҳолатини ташқи кўринишини билиб олиш, айтайлик югуриш суратини маълум даражада ўзгартириш муҳим аҳамиятга эга.

Спортчилар ўртасида жисмоний кураш бўлмаган спорт турларида (акробатик машқлар, сувга сакраш, бадиий гимнастика, енгил атлетика, оғир атлетика) мусобақа давомида муносабат умуман йўқдир. Спорт ўйинларида муносабатлар . Бу ерда тўғридан-тўғри амалий алоқалар шаклидаги муносабатлар ҳаракатланиш фаолияти асоси зарур ва муҳим омили сифатида иштирок этади. У жамоа аъзолари ўртасидаги гуруҳ ичидаги алоқалар сифатида, мураббийнинг жамоа билан муносабатлари сифатида амалга оширилади. Жамоа аъзолари гуруҳ ичидаги муносабатлари фақат ахборот ва эмоциялар етказиш вазифасини эмас, балки спортчиларнинг ўзаро боғлиқ фаолияти ва гуруҳнинг психик ҳолатини бошқариш вазифасини ҳам бажаради. Шундай муносабатлар ёрдамида бир-бирини тушунишга эришилади, демак жамоа аъзолари ўртасида ҳамкорликка ҳам эришилади. Аммо гуруҳда муносабатлар жараёни рақибдан тактик йўлларни ва режаларини яшириш зарурлиги билан қийинлашади. Шунинг учун муносабатлар воситалари турли-тумандир: сўз билан айтиш, мимика, имо- ишоралар, пантомимика билан бир қаторда моторли ҳаракатлари ва вазиятлар муҳим роль ўйнайди. Ҳар бир спорт ўйинининг объектив шартлари ўйинларнинг аниқ ўйин роллари каби ўзаро алоқаларда бўлувчи гуруҳ аъзолари ўртасидаги муносабатнинг хусусиятларини белгилайди. Масалан, баскетболчилар ва гандболчиларнинг муносабатлари тури (муносабатларнинг турли категориялари нисбатлари – фойдали ахборот, истаклар, маъқуллаш, маъқулламаслик) фойдали ахборотлар устунлиги ва истаклар, баҳолар интесивлиги пасайиши билан волейболчилар муносабатлари турларидан фарқ қилади (Ю.Л.Ханин) 4 . Гандболчилар ўйин муносабатлари мазмуни, интенсивлиги, жамланганлиги ва йўналганлиги жамоа аъзоси роли билан белгиланади. Мисол учун В.И.Румянцеванинг маълумотлари бўйича рағбатлантирувчи ахборотлар четки ва ўртадаги ўйинчилар мурожаатларидан кўра ўйинни ташкил қилувчи ва ярим ҳужумчи мурожаатларида кўпроқ бўлади. Ўйиндаги алоқаларда баскетболда сўз билан ахборот беришини ёзиб бориш маълумотлари бўйича энг “кўп гапирадиган” ўйинчи жамоа диспетчер ҳисобланади (Р.Л.Кричевский) 5 . Спортнинг ўйин турларида гуруҳли муносабатлар узлуксизлигига талаб жуда қатъий ҳисобланади. Уни ташкил этиш гуруҳ масалаларини ҳал этишга 4 5

ва жамоанинг ғалабага эришиши самаралилигига яққол таъсир кўрсатади. Гуруҳ ичидаги муносабатларнинг пасайиши одатда ўйинда ўзаро алоқаларни бузилишига олиб келади. Спортнинг ўйин турларида мусобақалар пайтида мураббийнинг жамоа билан муносабатлари айниқса муҳим аҳамиятга эга, у ўйин давомида кўрсатмалар, ўйинчи алмаштириш ва жарима дақиқаларида, танаффусларда тушунтириш ва уқтириш, кўрсатмалар шаклида бўлади. Мураббийнинг жамоа билан муносабатларга бўлган талаби жуда катта, чунки жамоани фақат муносабатлар орқалигина бошқариш мумкин. Аммо жамоа билан самарали муносабатлар олиб бориши учун мураббий бир қатор коммуникатив малакаларга эга бўлиши керак. У вазиятни тўғри баҳолашни ва унга биноан ўйинчи ўзининг аралашиши мазмунини ва вазиятини билиши керак: қачон жамоани кўрсатмалар билан бошқариш мумкин, қачон танаффус олиш керак, рақиб ҳисобда олдинда бўлганда нима дейиш керак. Жамоани қачон мақташ ёки кимга нима дейиш кераклигини билиши керак. Мураббийнинг муносабат олиб бориш эмоционал-ифодали усули жуда муҳим. Ана шу белгиси билан коммуникатив-эмоционал ва коммуникатив- ўзини тутган мураббийларни ажратиш мумкин (Л.К.Доронина). Коммуникатив-эмоционал мураббийлар коммуникатив-суст мураббийлардан муносабатлари интенсивлиги, кескин мазмундаги мимика, имо-ишоралардан фойдаланиши, маъқулламаслиги баҳолаши ахборотлари, ўйинчиларнинг муваффаиятсиз ҳаракатлари сабабли эмоционал портлаши билан “устун туради”. Коммуникатив-эмоционал мураббий аниқ бир вазиятни объектив баҳолаш. Курашнинг қандай давом этишини олдиндан кўра билиш қобилиятини йўқотиш хавфи бор. У ҳатто ўзининг захирадаги ўйинчилари, ҳатто ўйиннинг тактик режасини ҳам эсидан чиқариб қўйиши мумкин. Мураббий спортчилар гуруҳи ичидаги муносабатларни бошқаришни билиш керак. Бу мусобақалашиш ўйинларини ва машқ қилиш шароитларида ўрганиб чиқишда уларни онгли равишда, мунтазам ўйин муносабатларига ўргатишни талаб этади. Агарда мураббий ўйин пайтида ўйинчилар бир- бирларини қўлламасликларини, маъқулламасликларини, қўзғатмаётганларини кўрса демак у аралашиши керак, ўйинчи ўрганиб чиқиш пайтида бу ҳолатга спортчилар эътиборини жалб этиш керак. Агарда жамоа ўйинчиларидан бири яхши ўйнамаганлиги, хатоларга йўл қўйиши, текис ўйнамаслиги сабабли кўпинча ёмон коммуникатив таъсир кўрсатиш объекти бўлиб қолса, унда шахслараро муносабатларни бошқариш орқали

ўзаро таъсир кўрсатишни ташкил этишни таъминловчи “васийлик” усулини қўллаш мақсадга мувофиқ бўлади. Обрўли ўйинчига шериклари танқидларига таъсирчан спортчини қўллаб турли ёрдам бериш, рағбатлантириш ҳақида алоҳида кўрсатма бериш керак. Машқлар бажариш жараёнида мураббий жамоа аъзоларини коммуникация воситаларига ўргатиши, шериклари ҳаракатларини мувофиқлаштириш ва рақибни чалғитишга ёрдам берувчи белгиларни мақсадга мувофиқ танлашга ўргатиши керак. Спорт турлари ва мусобақалашиш машқларининг психологик характеристикаси Спорт фаолиятини таҳлил қилишда алоҳидалик категорияси . Шу пайтгача спортнинг унга хос бўлган умумий психологик хусусиятларини ўрганиб келдик. Аммо спорт жуда ҳам турли-туманликларга бой ва турли касбларда меҳнат аниқ тури мазмуни. Тузилиши ва шароитларини таҳлил қилмай туриб умуман меҳнат фаолиятини психологик таҳлил қилиш билан чекланиш, масалан мумкин бўлмаганидек спортда ҳам шундай қилиб бўлмайди. Спортнинг кўп қирралилиги биринчидан унинг турлари кўплигида, иккинчидан спортнинг алоҳида турига кирувчи мусобақалашиш машқларининг сонлари (масалан, енгил атлетика ва оғир атлетика), учинчидан мусобақалашиш шароитлари ва машқларининг биодинамик, энергетик, фазо-вақт, муҳит ва психологик хусусиятлари билан белгиланадиган спорт фаолиятининг мазмунли ва процессуал томонларининг турли-туманлигида ифодаланади. Спорт мусобақалари қоидалари психологик таҳлилда муҳим аҳамиятга эга. Умумий, алоҳида ва ягона категориялари аҳамияти ҳақида илгари айтиб ўтилганлардан келиб чиқиб, ҳар қандай аниқ спорт турида фаолиятни спорт фаолиятида ўзига хосни намоён бўлиши сифатида, янада умумий категория сифатида қараш керак бўлади. Шунинг учун алоҳида спорт турларида ва ҳатто алоҳида мусобақалашиш машқларини бажаришда. Жамоада турли вазиятларни бажаришида спортчиларнинг фаолиятини психологик ўрганиш тўғри бўлади. Яққол илмий аҳамиятлилиги ва амалий фойдалилигига қарамай уларнинг натижалари психологик билимнинг фақат бир лавҳаларидан иборат, турли спорт турларида мусобақалашиш фаолиятининг психологик мазмуни умумийлиги ва фарқлари яхлит кўриниши етарлича аниқланмай қолмоқда.

Шунай ҳолатларда фанда қўлланиладиган одатий услуб ўрганилаётган объектларни бир ёки бир неча муҳим белгиларини таққослаш ва шундан кейин уларни синфлар ёки гуруҳлар маълум сонига гуруҳлаштиришдан иборат бўлади. Илмий классификациялаш ва системалаштиришларнинг назария ва амалиётнинг керакли соҳалари учун аҳамияти жуда каттадир. Улар тўғри тузилганда объектлар ва уларнинг ривожланишлари ртасидаги ички боғлиқликни очиб беради, умумлаштирувчи хулосалар, асосли тахминлар ва амалий кўрсатмалар учун асос бўлиб хизмат қиладилар. Спорт фани турли соҳаларида анчадан бери ва муваффақият билан бу ёндошишдан фойдаланадилар. Мусобақалашиш машқлари ва спорт турларини умумий классификациялари (Л.П.Матвеев ва бошқалар педагогик (А.Д.Новиков, А.А.Тер-ованесян ва бошқалар), физиологик (В.С.Фарфель ва бошқалар) , биомеханик (Д.Д.Донской ва бошқалар), тиббий (А.Г.Дембо) классификациялари анча машҳурдир. Спорт психологияси бўйича миллий адабиётда мусобақалашиш кураши психологик хусусиятлари бўйича спорт турларини гуруҳларга ажратиш ягона умумлаштирилиши А.Ц.Пуни томонидан берилган. Назарий таҳлиллар натижасида ва эмпирик тадқиқотлар маълумотларини ҳисобга олиб у қарама- қарши кураш олиб бораётган спортчилар (жамоа) ўзаро алоқалари асосий белгилари бўйича спорт турларининг учта гуруҳини кўрсатади ва бу гуруҳларга қисқача психологик таъриф беради. Муаллифнинг ўзи айтиши бўйича спорт турларини психологик классификациялаш ҳақидаги масалани ҳал этишга давогарлик қилмаса ҳам бу иш ҳозирда ҳам ўзининг илмий аҳамиятини сақлаб қолмоқда. Ҳозирги пайтда спорт психологиясида спорт турларини ёк мусобақалашиш машқларини илмий психологик характеристикаси зарур элементи сифатида бундай классификациялаш ёки системалаштиришга ёндошишга имкон берувчи материаллар тўпланган. Бундай системалаштириш кейинги илмий тадқиқотларнинг тўғри стратегиясини ва йўналишини аниқлаш учун муҳимдир. У эмпирик маълумотларни таққослаш ва бирлаштириш учун асос бўлиб хизмат қилади ҳамда спортчиларни мусобақаларга тайёрлаш ва уларда иштирок этишларини психологик таъминлаш амалиёти учун фойдалидир. Спорт турлари ва мусобақалашиш машқлари психологик систематикаси . Ҳар қандай систематикани ишлаб чиқиш биринчидан унинг мақсадларини аниқ тушуниб олишни, иккичидан аниқлаштириб олишни ва зарур бўлса систематика объектларини ажратишни, учинчидан, объектларни

ажратиш ва бирлаштириш асоси қилиб олинадиган белгисини (мезони асосини) танлаб олиш ва асослаб беришни кўзда тутади. 38-39 бетларда келтирилган спорт турлари ва мусобақалашиш систематикасига принципиал хусусиятдаги баъзи қоидалар асос қилиб олинган ва маълум чекланишлар киритилган. Систематиканинг мақсади турли спорт турларида спортчиларнинг (жамоаларнинг) фаолияти асосий психологик хусусиятларини белгиловчи қоидалари билан берилган мусобақалар шартларини умумийлиги ва фарқларини аниқлаш асосида уларни илмий классификациялаш принциплари ва талабларига жавоб берувчи тартибли тизимда беришдан иборат бўлди. Систематика объектларини аниқлашда спортчиларнинг жисмоний ва иродавий сифатларини кучли намоён бўладиган фаол ҳаракатли фаолияти билан ифодаланадиган спорт турлари танлаб олинди. Ҳаракатланиш воситаларини бошқариш, моделли конструкторлик фаолияти, рақибини абстракт-мантиқий мағлуб этиш ҳамда ўқ отиш ҳамма турлари ва турлича кўп курашлар билан боғлиқ спорт турлари ўрганилмади. Ҳамма мусобақалашиш машқлари объектларини систематикаси дастлабки рўйхатида иложи борича катталаштирилган кўринишда тақдим этилди. Ягона объектлар сифатида енгил атлетика сакраш ҳамма турлари, юриш ва югуриш ҳамма турлари, сузиш ҳамма турлари қаралди. Ўрганиладиган объектлар таққосланадиган ва кейин гуруҳларга ажратиладиган мезонларини танлаш ҳар доим энг қийин ва масъулиятли ҳисобланади. Келтирилган систематикада бундай мезон сифатида мусобақалашувчи спортчиларнинг ўзаро алоқалари танланди. Айтиб ўтганимиздек у икки асосий шаклларда намоён бўлади: қарама-қарши кураш шаклида (рақиблик) – рақибга нисбатан; шерикларига нисбатан – бир-бири билан бирга ҳаракат (ҳамкорлик) шаклида. Мана шу спортчилар ўзаро муносабатларини кўриб чиқиш икки жиҳатини белгилаб берди. Биринчи жиҳати. Рақиблар ёки рақиблик қилаётган жамоалар курашлари бевосита хусусиятга эга бўлиши мумкин ёки воситалаштирилган бўлади. Ана шу белгиси бўйича спортнинг ҳамма турлари ва мусобақалашиш машқлари икки категорияга ажратилади. Бевосита курашда асосий белгиси сифатида бир “спорт майдончасида” содир бўлаётган ҳаракатларнинг (ўзаро ҳаракатларнинг) бир вақтдалилиги иштирок этади, ёки бошқача қилиб айтганда курашаётган томонларнинг ўзаро ҳаракатлари фазо-вақтли яхлитлиги.

Воситалаштирилган қарама-қаршиликда рақиблар шу каби одатда “бир спорт майдонида” мусобақалашадилар, лекин мусобақалашиш машқларини бир вақтда, кетма-кет, навбат билан бажарадилар. Умуман олганда “спорт майдончасининг” бирлигига бу ерда амал қилмаслик ҳам мумкин. Бунга акробатика бўйича, батутда сакраш бўйича телевизион мусобақалар мисол бўлиши мумкин. Бевосита ва воситалаштирилган кураш ҳамма ҳолатларида – бу рингдаги боксчилар жанги бўлсин ёки акробатика бўйича телевизион мусобақа бўлсин – рақиблар ўртасида психик алоқа мавжуд. Шу билан бирга воситалаштирилган курашда бу алоқа рақибларнинг ўзаро алоқалари ягона шакли бўлади. Чунки улар ўртасида жисмоний алоқа йўқ. Бевосита қарама-қаршиликда психикдан ташқари жисмоний қаршилик ҳам мавжуд. Шу билан бирга у учта турда бўлиши мумкин. Кўплаб спорт ўйинлари ва ҳамма якка курашларда бу алоқа қаттиқ сифатида белгиланиши мумкин. Чунки мусобақалар қоидалари бўйича бу спорт турларида рақибга куч билан таъсир кўрсатиш турли услубларини қўллаш кўзда тутилади (блокировка, тўхтатиб қолиш, боксда эса зарбалар).. ҳатто спорт ўйинларининг энг “юмшоғи” баскетболда ҳам, назарий жиҳатдан рақибга “тегмасдан” ўйин бўлишига қарамасдан қаттиқ блокировка қилиш, прессинг қўллаш имконияти жуда катта. Жисмоний алоқа ўйинларда ҳам сетка орқали намоён бўлади (волейбол, теннис, бадминтонда), лекин уларда бу тўп орқали амалга оширилади, шунинг учун қаттиқ сифатида ҳисобланиши мумкин ва оддий жисмоний деб қабул қилинади. Спортчиларнинг жисмоний алоқаси учинчи тури шартли сифатида белгиланади, у югуриш, сузиш, чанғида пойгалар, конкида мусобақа, велосипед спорти бўйича, эшкак эшиш ҳамма турлари учун хосдир. Шартлилиги спортчилар бир вақтда ва ёнма-ён мусобақалашишларидан иборатдир, улар амалда рақибларига бевосита жисмоний таъсир кўрсата олмайдилар ва қоидалар билан таъқиқланади. Аммо бу спорт турларида мусобақалашиш спортчиларнинг бевосита курашлари хусусиятларини сақлаб қолади. Бу фазо-вақт оралиғида уларнинг ўзаро алоқаларида, мусобақанинг ҳар бир дақиқасида спортчи рақибларга нисбатан ўзининг ҳолатини баҳолашида, шу заҳотиёқ ўзининг тактик-техник, функционал ва иродавий имкониятларини юзага келаётган шароитга биноан амалга ошириш учун керакли чораларни кўришида ифодасини топади. Иккинчи жиҳати. Гуруҳли ўзаро алоқадор мусобақалашиш фаолиятига хос спорт тури ҳақида ёки жамоа аъзолари рақиблар билан индивидуал

мусобақалашадиган тури ҳақида гап кетмоқдами бундан қатъий назар жамоадаги шериклар ўзаро алоқаларига тааллуқлидир. Рақиблар ўзаро муносабатларига хос бўлган қарама-қаршиликлари, тортишуви, курашлар муносабатларидан фарқли равишда шериклар ўртасидаги муносабатлар ўзаро ҳамкорлик, бир-бирига ёрдам кўрсатиш хусусиятига эга бўлади, унинг умумий хусусияти умумий мақсадга – спорт ғалабасига эришиш учун кучларини бирлаштиришдан иборат бўлади. Спорт тури ва шериклар ўзаро муносабатлаини тартибга солувчи қоидалар билан кўзда тутилган шароитларга қараб у турли шакларда бўлиши мумкин. Одамлар биргаликдаги фаолиятларини ташкил этиш турли шаклларига тааллуқли ижтимоий психологиянинг тушунчавий аппаратидан модификациялашган кўринишидан фойдаланиб хусусан Л.И.Ушанский концепциясидан фойдаланиб биринчи навбатда шерикларнинг биргаликдаги ўзаро алоқадор фаоиятларини ажратиб кўрсатиш зарур. Унга жамоали спорт ўйинлари ҳамма турлари, акробатика бўйича жуфтлик ва гуруҳли машқлар, муз устида спорт рақслари ва бошқалар киради. Бундай фаолиятнинг асосий белгилари – бир майдонда шерикларнинг ҳаракатлари бир вақтдалилиги, ўз ҳаракатларини мослаштириш имконияти ва бир-бирига ёрдамлашиши. Ўз ҳаракатларини самаралилигини ошириш учун ва рақиб жамоасига қаршилик кўрсатиш учун ҳам кучларини бирлаштириш ҳамда бир-бирини тўлдириш имконияти ҳисобланади. Жамоа бўйича шерикларнинг ҳаракатлари ўзаро алоқадорлиги алоҳида сифатга – сигнетизмга эга бўладиган спорт турлари мавжуд, масалан, эшкакли қайиқларда мусобақалар тандемларда пойгалар, батутда синхрон сакраш бўйича мусобақалар ва бошқалар. Бундай ҳолларда шерикларининг ўзаро алоқалари биргаликдаги – синергетик ҳаракатлар тури бўйича амалга оширилади. Шерикларнинг ўзаро алоқалари биргаликда – кетма-кет ҳаракатлар хусусиятига эга бўлади (меҳнат фаолиятида унга ўхшаши – конвеерда ишлаш). У турли эстафеталарнинг ўзига хос белгиси ҳисобланади, унда умумий натижа жамоа бўйича шерикларнинг кетма-кет ҳаракатлари самаралилиги даражаси билан, айнан ҳар бирининг ўз масофасини босиб ўтиши тезлиги билан ва эстафетани бериш тўғрилиги билан аниқланади. Спортнинг кўпчилик турларида мусобақалашиш фаолияти индивидуал хусусиятга эга бўлади, бунда спортчилар рақиби билан бирга бир мусобақалашадилар (якка кураш ҳамма турларида, теннисда) ёки бир вақтда

бир неча рақиблар билан курашганда (якка ҳолда эшкакли қайиқларда) ёки навбатма-навбат иштирок этадилар (спорт гимнастикасида, оғир атлетикада. Енгил атлетикада сакраш машқларида). Спортчи у ёки бу аниқ бир мусобақаларда ўзининг клуби ёки мамлакати номидан бир ўзи иштирок этадиган ҳолларда жамоа ичидаги ўзаро муносабатлар ҳақида гапириш ўринли эмас, спортчининг мусобақалишиш фаолияти фақат индивидуал хусусиятга эга бўлади. Аммо жуда кўп ҳолларда шахсий ва шахсий-жамоали мусобақларда спортчининг ҳаракатларини биргаликдаги-индивидуал сифатида белгилаш тўғри бўлади, чунки ҳар бир спортчининг натижаси фақат индивидуал мазмундаги ютуқ сифатида эмас, балки жамоанинг умумий натижасига қўшган хиссаси сифатида қаралади. Бу ўз навбатида жамоадаги ўртоқларини ўзаро қўллаш турли шаклларига сабаб бўлади, спортчиларни кучларини жамлаш учун асос бўлиб хизмат қилади (мисол учун шериги мағлуб бўлганида ва йўқотилганни ўрнини тўлдириш учун). Кўрсатиб ўтилган белгиларини ҳисобга олиб таҳлил қилиш натижасида спорт турлари ва мусобақалашиш машқларини бутун турларини спортчилар – рақиблар ва шерикларнинг мусобақалашиш ўзаро муносабатлари хусусиятлари бўйича фарқ қилувчи тўққизта гуруҳга ёки синфларга бирлаштиришга эришилди. Ушбу систематикани кўриб чиқишда унда умумий, спортчиларнинг фаолияти психологик хусусиятларини ифодаловчи бошқа белгиларини ҳисобга олиб янада гуруҳларга ажратиш мумкинлигини инкор этмайдиган спорт турлари ва машқларининг “катталаштирилган” гуруҳлари берилганини назарда тутиш керак. Аммо бундай нисбатан оддий системалаштириш ва биодинамик, биоэнергетик ва ҳар бир гуруҳга киритилган мусобақалашиш машқларининг бошқа хусусиятлари катта фарқига қарамай психологик мазмунда муҳим умумий белгиларига эга. Бу маълум даражада рақиблар ва шериклар ўзаро муносабатлари параметри алоҳида муҳимлиги ҳақидаги тахминни тасдиқлайди. Мисол учун, IХ гуруҳ машқлари учун уларнинг турли-туманлигига қарамай спортчиларнинг ўзининг фаолиятини маҳсулдорлигини оширишга қаратилган кўпроқ “монофронтал” (Ш.Надирашвили) психик фаоллиги намоён бўлиши хосдир. Шунинг учун гимнаст чиқиши ҳақида гап борадими, чанғида трамплиндан сакровчими ёки оғир атлетикачи ҳақидами бундан қатъий назар

уларнинг мусобақалашиш фаолияти психологик тузилиши диққатини максимал жамлаш, бевосита стартга чиқишдан олдин ўзини тайёрлаш, машқни бажариш асосий элементларини ўзи назорат қилиши услуби, ҳалақит қилувчи таъсирларга қаршилик кўрсата олиш маҳорати каби ва бошқа вазиятлардан иборат бўлади. VII гуруҳга кирувчи мусобақалашиш машқларида ва спорт турларида ҳам ҳаракатланиш тезлигини ушлаб туриш, ўзининг техникасини назорат қилиб туриш,толиқиб бориши шароитларида ўзининг жисмоний ва иродавий кучларини бошқаришга қаратилган спортчиларнинг “монофронтал” психик фаолликлари устун ҳисобланади. Аммо бевосита кураш вазияти (спортчилар параллел йўлакларда мусобақалашадилар) бир томондан кучли диққати, кучини жамловчи омил ҳисобланади, иккинчи томондан рақиби ҳаракатларини, мусобақалашиш вазиятини ва шунга мос равишда ўз ҳаракатларини ўзгаришини доимий назорат қилиб боришни талаб этади. Шундай қилиб, мусобақалашиш фаолияти бу турларида спортчиларнинг “бифронтал” психик фаолликлари элементлари мавжуд. Бошқа бир мисол VIII гуруҳ машқлари ҳақида. Кўпчилик нуқтаи назарлардан конкида жуфт фигурали учиш, бадиий гимнатикада жамоа бўлиб машқларни бажариш уларнинг якка ҳолда мана шу машқларни бажарилишидан ҳеч ҳам фарқ қилмайди (IХ гуруҳга қаранг). Аммо жуфтлик учиш ва гуруҳли гимнастика машқлари учун шерикларнинг ҳаракатлари бевосита ўзаро алоқадорлиги хосдир. Уларнинг психик фаолликлари яна кучли даражада “бифронтал” хусусиятга эга бўлади, чунки спортчилар фақат ўз ҳаракатларини дастурлаштиришлари ва бошқаришлари, уларни вақт, масофа, амплитудаси, куч сарфлаши, ифодалилиги ва шериклари ҳаракаталри бошқа томонлари билан узвий равишда мослаштиришлари керак бўлади. Бу спортчиларнинг психик сифатлари тузилишига ва шунга мос равишда уларни шакллантириш ва такомиллаштириш методлари ҳамда услубларига алоҳила талабни белгилайди. Бифронтал психик фаоллиги якка курашларда ( II гуруҳ) янада яққол намоён бўлади. Бу ерда спортчилар фақат ўз ҳаракатларини самарасини оширишга эмаС, балки бир вақтда рақиби ҳаракатларига тўсқинлик қилишга, самарасини пасайтиришга интиладилар. Албатта бу рақибларнинг бевосита жисмоний кураши шароитларида ўтадиган спорт якка курашининг психологик хусусияти ягона элементи эмас. Шу билан бирга ўз ҳаракатларини режалаштириш ва рақиби ҳаракатларини олдиндан билиш, тез ва мақсадга мувофиқ қарши ҳаракатлар, агрессив ҳаракат қилиш объектив

зарурияи ва рақибининг шундай агрессивлигини йўқотиш ва шу кабилар – буларнинг ҳаммаси якка курашчи спортчиларнинг “бифронтал” психик фаолликлари умумий қонуниятларини акс эттиради. Жамоали спорт ўйинларида спортчиларнинг психик фаолликлари “трифронтал” хусусиятга эга бўлади ва қуйидагилар унга киради: шахсий ҳаракатларини дастурлаштириш, назорат қилиш ва бошқариш; жамоада гуруҳли ўзаро ҳаракатларни амалга ошириш; рақиб ўйинчилари ва умуман жамоасининг ҳаракатларига тўсқинлик қилиш, мана шу ҳолатлар ҳамда ижтимоий-психологик детерминантлар ёши аҳамиятли жамоали ўйинларда спортчиларнинг мусобақалашиш фаолияти психологик мазмуни ва тузилиши ўзига хос хусусиятларини белгилайди. Спортчиларнинг фаолияти индивидуал психологик хусусиятлари Ҳар бир алоҳида одамнинг фаолияти ушбу фаолиятга умумий ва унинг аниқ бир турига хос бўлган умумийлик ҳамда алоҳидаликни ягона намоён этилиши сифатида қаралиши мумкин. Бу одамлар фаолият ижтимоий ва предметли детерминантларини анча жамланган ҳолда қабул қилишлари билан белгиланади. Ҳақиқатан ҳам ҳар бир одам бирор-бир фаолиятни эгаллашга киришганда унинг предметли, унинг ижтимоий ва амалий мазмуни ҳамда аҳамияти, таркиби ва ҳаракатлар кетма-кетлиги, унга хос операциялар ёки ҳаракатлар усуллари ҳақида тасаввури “тайёр” ҳолда олади. Буларнинг ҳаммаси билан одам ушбу соҳада фаолият бўйича инсоният тўплаган тажрибаларга таяниб эгаллаб олади (ёки уни махсус ўқитадилар). Спортда фаолиятнинг бундай “илгаридан тайёрлаб қўйилиш” айниқса ёрқин ифодаланган. Мусобақа қоидаларида, спорт турларида мусобақалашиш ҳаракатлари тартиби, мақсади, баъзан эса шакли ҳам, уларни бажариш билан боғлиқ чекланишлар қаттиқ белгилаб қўйилган. Шу жумладан ташқи муҳит шароитлари, фойдаланиладиган снарядлар техник кўрсаткичлари, натижаларни баҳолаш ва ўлчаш усуллари спортчиларнинг одоб қоидалари ҳам белгилаб қўйилган. Шунинг учуг машғулотланинг энг бошидан спортчилар ушбу қоидаларга қатъий амал қилишлари шарт. Психологик нуқтаи назардан бу қоидалаштирилган талаб ва шартлар ва кўп жиҳатдан спортчиларнинг мусобақалашиш фаолияти ҳам ташқи (ҳаракатланиш) ҳам ички (психологик) тузилишини белгилайди. Машқ қилишнинг бутун мазмуни ва методикаси эса уларни ҳар бир мусобақаларда яхши иштирок этишга тайёрлашни таъминлашга қаратилад.

Спортнинг бир турларида мусобақалашиш машқларининг ҳаракатланиш тузилиши қатъий белгилаб қўйилган, мисол учун оғир атлетикада. Бошқаларида эса мусобақалашиш ҳаракатларининг ишлаб чиқилган ва юзага келган шакли ва кетма-кетлиги мақсадга мувофиқлиги шундай яққолки, уларга ҳамма ҳеч қандай қоидаларсиз амал қилади. Ахир ҳеч ким спринтерлик югуришини турган ҳолда старт олиб бошламайди. Бир қатор ҳолларда масалан баландликка сакрашда масала маълум ва сакрашни бажариш шартлари фақат қисман белгиланган, усули эса спортчининг ўзи томонидан танланади. Якка курашларда ва спорт ўйинларида қоидалар билан умумий вазифалар, фаолият асосий усуллари ва асосан спортчилар ҳавфсизлиги, спорт ҳаракатларининг чиройлилиги ва спорт одобларига мос келувчи чекланишлар белгиланган. Аммо мусобақалашиш фаолияти мазмуни ва шартлари қанчалик аниқ белгиланган бўлмасин, спорт машқларининг илгариги тажрибалари қанчалик чуқур ўрганилмасин ва фойдаланилмасин спортчининг фаолияти у ёки бу мазмунда ва у ёки бу даражада индивидуалдир. Психологик мазмунда бу биринчидан спортчининг мотивацияси хусусиятларида, иккинчидан танлаган спорт турига унинг актуал ва потенциал қобилияти даражасида учинчидан спорт фаолияти индивидуал усулида яққол намоён бўлади. Аммо фан ҳар доим умумлаштиришларга интилади ва улардан фойдаланади. Шунинг учун кўпчилик ҳолларда индивидуал хусусиятлари, фаолият индивидуал усули ҳақида гап борганида алоҳида спортчиларнинг ажойиб индивидуал хусусиятлари эмас, балки маълум, бутун гуруҳларга хос бўлган, фаолиятнинг турли турлари ёки усуллари назарда тутилади. Бу ерда спорт фаолияти мотивлари ҳақида масала кўрилганида мотивациянинг ҳар хил турлари, уларни ташкил этувчи мотивлар ўзига хос тузилиши ажратиб кўрсатилди. Албатта ҳар бир алоҳида спортчининг мотивлари ҳақиқий тузилиши, устун бўлган мотивлари кучи ва мустаҳкамлиги, уларнинг одоб қоидаларига ва қабул қилинган қадриятлар йўналишига мос келиши даражаси қай даражада фарқ қилади. Аммо алоҳида спортчи мотивлари ҳақидаги маълумотлардан амалий фойдаланиш учун ҳар доим қулай ва уларни мотивация маълум турига киритиш илмий мазмунда тўғридир. Спортчиларнинг индивидуал ўзига хосликлари фаолият индивидуал деб аталувчи услубида жуда яққол намоён бўлади. Бу мазмунда мисол учун боксчининг ёки қиличбознинг жанг олиб бориш ўзига хос услуби ҳақида, гимнастлар ёки фигурали учиш спортчиларининг ўзига хос, кўпинча

такрорланмас машқларни бажаришлари. Футбол жамоасининг ўйин услуби ҳақида гапирадилар. А.Ц,Пуни ўтган асрнинг қирқинчи йилларидаёқ қиличбозларнинг индивидуал-психологик фарқларини ўрганиб чиқади, бу хулқи ташқи кўринишлари тўплами ва жанг олиб бориш усулларига қараб уларни гуруҳларга ажратишга имкон берди. Тадқиқотлар юксак спорт маҳоратига ва спортда катта муваффақиятларга спортчи шахсининг психик хусусиятлари турлича бўлганда ҳам эришиш мумкин деган муҳим хулосага келишга имкон берди. Спорт ҳаракатларини бажариш индивидуал ўзига хослиги спортчи ёки унинг мураббийи томонидан онгли равишда ва мақсадга мувофиқ шакллантирилади, бироқ “ўзининг” услуби баъзи элементларини гўёки ўз ўзидан, спортчининг фаолият шароитларига мослашиши, ўрганиб олиши йўли билан юзага келишини ҳисобга олиш керак. Фаолият индивидуал услубини шакллантириш ҳар қандай ҳолати ҳам барибир спортчилик табиий хусусиятлари билан боғлиқ бўлади: морфологик, функционал ва психик. Мисол учун, баланд бўйли боксчилар одатда узоқ масофада жанг олиб бориш тактикасини қўллайдилар ва қарши ҳужумдан фойдаланадилар, паст бўйли боксчилар эса кўпроқ ҳужумкорлик тактикасида иштирок этадилар ва яқиндан жанг олиб борадилар. Футбол жамоасининг умумий тактик схемаси ва алоҳида стандарт комбинациялари индивидуал хусусиятлари ва етакчи футболчиларнинг хусусиятлари билан (уларнинг бўйи, тезлиги. Аниқ ва кучли зарбага эгалиги билан) белгиланади. Узоқ масофаларга югурувчиларнинг функционал имкониятларидан фарқ кўпинча югуриш тактикасидаги керакли фарқни аниқлаб беради: баъзилар масофага нисбатан бир текис югуришни афзал биладилар, бошқалари рақибни ортда қолдириб тез олдинга ўтиб олиш ва уни “толиқтириш” усулидан фойдаланадилар, учинчилари эса финишда югуриш тезлигини кескин оширадилар. Спортчиларнинг морфологик ва функционал хусусиятлари яққол кўриниб туради ва нисбатан осон аниқланади, спорт машқларини техникасини эгаллаб олиш ва мусобақалашиш ҳаракатлари тактик схемаларини ишлаб чиқиш жараёнида уларни ҳисобга олиш эса спортда қадимдан мавжуд. Спорт тайёргарлиги жараёнида спортчининг индивидуал психологик хусусиятларини аниқлаб олиш анча қийин ва тўғри ҳисобга олиш эса ундан ҳам қийиндир.

Фаолият индивидуал услуби муаммоси нисбатан анчадан бери ўрганиб келинган меҳнат психологиясида унинг шаклланиши асосан нерв системаси ва темпераменти хусусиятларига асосланган одамларнинг типологик фарқлари билан боғлиқдир (В.С.Мерлин, Е.А.Климов, Б.А.Вяткин ва бошқалар). Шу билан бирга индивидуал услуб деганда “одам ўзининг типологик асосдаги индивидуаллигини фаолият ташқи шароитлари билан яхшироқ мослаштириш мақсадида онгли равишда ёки беихтиёрий қўллайдиган психологик воситалари индивидуал ўўзига хос системаси” тушунилади (Е.А.Климов). Типологик хусусиятларига мос фаолият индивидуал услубий шакллантириш эса ушбу одам учун танлаган фаолияти турида маҳорат ва самаралилик юқори даражасига эришиш учун энг муҳим шартларидан бири сифатида қаралади. Спорт психологиясида бу йўналишда энг биринчи тадқиқотлар Б.И.Якубчиков томонидан амалга оширилган, у биодинамик характеристикалари бўйича жуда қаттиқ регламентация қилинган акробатик машқ “гуруҳда орқага сальто” сакрашини бажарилганда ҳаракатчан ва инерт нерв системали спортчиларда уни ташкил этиш элементлари бажарилиши вақт давомида турличадир. Б.И.Якубчиков томонидан турли нерв системаси турига эга акробатларда фаолият индивидуал услубини шаклланишини белгиловчи омиллар ҳам аниқланди. Бу спортчилар машқларига индивидуал ёндошишни амалга ошириш учун асос бўлиб хизмат қилди ва натижада спорт маҳорати даражасини тахминан тенглигига эришиш учун асос бўлди. Г.Г.Илларионовнинг тадқиқотларида нерв системаси типологик хусусиятлари билан спортчилар фаолияти услубларини асослаб берувчи янги маълумотлар олинди. Одамнинг ҳар бир психологик хусусиятлари нерв системасининг бир қатор типологик хусусиятлари билан боғлиқлиги ҳақидаги ўз вақтида Б.М.Теплов ва В.С.Мерлинлар томонидан илгари сурилган қоидага асосланиб у бу хусусиятлар тўпламини ўрганиш усулидан фойдаланди. Уларнинг тартибига қараб, хусусан у ёки бу хусусиятининг устунлигига қараб текширилган спортчиларда маълум қобилияти ёки шахсий сифати борлиги ҳақида хулосага келинди. Мусобақалашиш фаолияти турли услубларига кирувчи спортчиларнинг маълумотларини солиштириш натижасида мос равишдаги нейродинамик комплекслари аниқланди. Масалан, “ҳужумкор” услубдаги боксчилар учун бир типологик комплекс хосдир: кучли нерв системаси, тормозланишдан вазиятли қўзғалишнинг устунлиги, қўзғалишининг инертлиги; “ҳимояланувчи” боксчи учун бошқа

комплекс; бўш нерв системаси, тормозланиш ва қўзғалишнинг ҳаракатчанлиги, “ташқи” тормозланишнинг қўзғалишдан кучлилиги. Спортнинг ҳар хил турларида типологик хусусиятлари комплекси билан қонуний боғлиқ бўлган фаолият ўхшаш услублари намоён бўлиши мумкинлиги ҳақидаги муаллифнинг хулосаси жуда муҳим. Масалан, ташаббусни ўз қўлига олиш, гуруҳдан олдинга ўтиб кетишга интилиш хос бўлган велосипедчи-шоссейчилар ҳам “ҳужумкор” услубидаги боксчиларга хос бўлган типологик хусусиятлар билан фарқ қилишлари аниқланди. “Пассив” тактика олиб борувчи, финишда олдинга ўтишга асосланувчи пойгачиларга “қарши ҳужум” услубига эга бокчилар каби типологик хусусиятлар хосдир. Г.Г.Илларионв томонидан масофани босиб ўтиш суратини кўзлаган тақсимлашлари сабабли велосипедчи-шоссейчилар ва чанғи-пойгачилари типологик хусусиятлари ҳам ўрганилди. Бу ерда аниқ қонуниятлар аниқланди. Масофани биринчи яримини анча тез ўтишни афзал билувчи чанғичиларда кўпчилик ҳолларда бўш нерв системаси, нерв жараёнлари ҳаракатчанлиги, “ташқи” қўзғатувчининг устунлиги билан боғлиқ “реактивлик” (Е.А.Ильиннинг термини) типологик комплекси қайд этилди. Масофанинг иккинчи ярмини анча тезроқ ўтувчи чанғичилар нерв системаси кучли, нерв жараёнлари инертлиги, “ички” қўзғалиши устунлиги сабабли “чидамлилик” комплекси билан фарқ қиладилар. Масофада кучларини бир текис тақсимлайдиган чанғичилар учун бўш нерв системаси, нерв жараёнлари интертлиги, “ички” қўзғалиши ва “ташқи” тормозланиши устунлиги билан боғлиқ монотонияга (Н.П.Фетискин айтишича “монотофильность”) мустаҳкамлик комплекси хосдир. Спортда фаолияти танлаган усули самаралилиги спортчиларнинг мусобақалашиш машқларини нисбатан камроқ физиологик куч сарфлаб бажаришлари билан тасдиқланади. Келтирилган мисоллар билан спортчиларнинг фаолияти оптимал усули уларнинг типологик хусусиятларига асосланганлиги умумий қонуниятлари ифодаланади. Аммо бу ерда икки жиҳатларни айтиб ўтиш зарур. Биринчидан афзал биладиган ва ҳатто спортчи нуқтаи назаридан “қулай” ҳисобланган фаолият услуби унинг типологик хусусиятларига мос келмаслиги мумкин, бошқа спортчига тақлид қилиш асосида мураббийнинг

кўрсатмалари таъсири остида гўёки ташқаридан киритилган бўлиши мумкин. Иккинчидан, баъзи вазиятларда (рақибнинг хусусиятларига қараб, спорт кураши мавжуд юзага келаётган шароитлари ёки бошқа бир тактик йўл тутиш сабабли) спортчи фаолияти ўзи ёқтирган услубини ўзгартириб туриши мумкин. Спортда фаолияти тури индивидуал, типологик асослари ҳақидаги масалани ўрганиб уни шаклланишини бир томонлама фқат спортчининг берилган спорт фаолияти шароитларига мослашиши деб тушуниш керак эмас. Умуман ҳар қандай ҳолатда ҳам спорт фаолияти ва унинг ташкил этувчилари – ҳаракатар ва операциялар – спортчининг предметлар билан (объектлар) ва бошқа спортчилар билан ўзаро алоқалари шаклида ўтади, бу фаолиятнинг ўзида ҳам маълум ўзгаришларга олиб келади. Бу ўзгаришлар даражаси турлича бўлиши мумкин, сезилмас белгилардан тортиб спортчининг имкониятларига мос келувчи мусобақалашиш машқлари танлаган тури техникаси ва тактикасида тубдан ўзгаришларгача. Тубдан ўзгаришларга “фосбюри-флоп” усулида баландликка сакраш техникаси, спорт гимнастикасига С.Диомидов, Корбутлар киритган янги элементлар. В.И.Алексеев томонидан А.Баришников учун махсус ишлаб чиққан ядрони айланиб улоқтириш техникаси мисол бўла олади. Ажойиб индивидуал ёки гуруҳли фаолият усули спортда агарда у самарали бўлса дарҳол бошқалар томонида бажарила бошланади, кўпчилик спортчилар ва жамоалар (баъзан бунга етарлича асос бўлмаса ҳам) уни ўзлаштирадилар, такомиллаштирилади ва умумий бўлиб қолади. Лекин спортнинг тараққиёти. Унинг тактикаси ва техникаси такомиллашиши фақат алоҳида, майли у буюк бўлса ҳам, спортчининг фаолият индивидуал услуби шаклланиши билан боғлиқ бўлади деб ўйлаш керак эмас. Мураббийларнинг тажрибалари, уларнинг тинмай бош қотиришлари, спорт фанининг бутун кучи. Спортнинг моддий техник базасини такомиллаштириш ва бошқа кўпчилик омиллар бу тараққиётга асос бўлади. Албаттаунда спортчилар маълум ўзгартирувчи, ижодий ролни бажарадилар, ҳар бир спортчининг хусусиятларига мос келувчи фаолияти индивидуал услуби уларнинг мавжуд имкониятларини тўла аниқлаш ва актуаллаштириш муҳим шарти ҳисобланади.

Похожие

Укув ва меҳнат фаолиятининг психологик хусусиятлари

Таълим олувчилар шахси ва фаолиятининг психологик хусусиятлари

Лицей ва коллеж укувчилари укув фаолиятининг психологик хусусиятлари

Маҳаллада миллий спорт ўйинларини ташкил этишнинг ижтимоий психологик хусусиятлари

Коллеж педагоги шахсининг психологик хусусиятлари