Проектив методиикаларнинг классификацияси - Педагогиka - Рефераты

Проектив методиикаларнинг классификацияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

109 KB

Проектив методиикаларнинг классификацияси Режа: 1.Проектив методикларни классификациялашнинг аҳамияти. 2. Текширувчилар ва ситуатив омиллар. 3. Шахс диагностикасида проектив методикалардан фойдаланиш

Биз мавзумизда проектив методикаларнинг классификацияси хусусида тўхталиб ўтамиз. Проектив методикаларни татбиқ этиш жараёнида уларнинг классификацияси бир қатор жиҳатларни инобатга олишни талаб этади. Қуйида классификацияга доир келтирилган айрим ёндашувлар устида тўхталамиз. Машҳур психолог Л.Френк барча проектив тестлар тўғрисидаги назарий ва амалий маьлумотларни ўзлаштириб, уларнинг янгича классификациясини яратди(10.32-38 бетлар). Унингча ҳар бир турдаги проектив тест алоҳида мазмун касб этиб, ўзига хос таҳлилни талаб этади. Методикаларни гуруҳларга бўлиш, тадқиқот натижалари таҳлилини осонлаштиради ва тадқиқотчига кулайлик олиб келади Бугунги кун амалиётида проектив тестларнинг бир қатор турлари қўлланилиб келинмоқда: 1. Конституциявий методлар. 2. Конструктив методлар . 3. Интерпритацион методлар . 4. Катартистик методлар . 5. Эксприссив методлар. 6. Имприссив методлар . 7. Аддитив методлар . Юкоридаги хар бир тестлар турига алоҳида проектив методикалар кириб, улар турлича мазмун моҳиятга эга. 1.Конститутциявий характерли проектив тестлар қаторига «Тугалланмаган сўзлар», «Тугалланмаган расмлар» тестлари кириб, ўтказилиш техникасига кўра турли ситуацияли (вазиятли) структуралардан иборат. Методика материаллари аморф характерга эга бўлиб, текширилувчилардан асосан мантикий мулоҳазалашни талаб этади. Ушбу методиканинг муаллифлари Сакса ва Леви ҳисобланиб, оммабоп тестлар қаторига киради. Муаллифдан олдин ҳам ушбу методика, экспериментал психологияда қўлланилган. Юқоридаги вариантини эса Сакс ва Левилар

янги вариантда тузганлар. Методикада 60 та тугалланмаган сўзлар келтирилган бўлиб, улар 15 та гуруҳга ажратилган. Методика саволлари орқали шахснинг ойлавий муносабатлардаги ҳулқ-атвори, ўз-ўзидаги қарама -қаршилик чегараси, сексуаал характер хусусиятлари, қўрқув ва ҳиссий бузилишлар, келажакдаги ва бугунги кундаги орзу истаклари, ота- онаси билан муносабати шу билан бирга дўст яқинлари билан муносабат мазмуни аниқланади. Тест ўтказишда алоҳида анкета мавжуд бўлиб, у текширилувчиларни тестга тез йўналтириш хусусиятига эга.Шу қаторда тадқиқотчи Варттегнинг «Тугалланмаган расмлар» тести ҳам худи шу характерда фойдаланилади. 2.Конституциявий характердаги проектив методикалар инсонлар ва ҳайвонлар фигуралари, моделлари орқали шахс хусусиятларини таҳлил этади. Бунда расмлар ва фигуралар минатюра характерида ҳам ифодаланиши мумкин. Тадқиқот ҳар бир ёшда алоҳида характер касб этади. Бу эса текширилувчиларни муҳитдаги ижтимоий химоясини очиб беради. Масалан, инсон расми ва хайвон расми тестнинг купрок масаласини ташкил этади. Методика таҳлилида ҳар бир фигура, қурилиш материали, мозаика моделлари ва саранжомлик ҳисобга олинади. 2.Интерпритацион характердаги проектив тестлар туркумига ТАТ (тематик апперцепция)тести мисол бўлиб ,бунда масала ва топшириклар иллюстрацион характерда ифодаланади. Методика инсондаги кизиқишлар, ҳиссий кечинмалар шу билан бирга, ички имконият ва яширин мақсадларни аниқлайди. Методика муаллифлари Г.Мюррей ва Морганлар саналади. Методика Мюррей яратган шахс назариясига асосланади. Яьни эҳтиёжлар шахснинг хулқ-атворини, тасаввурларини, билиш жараёнларини йўналтиради ва ташкиллаштиради, деган тамойилга асосланади.Мюррей бунда барча эҳтиёжларни психодинамик кутилмалар, деб атади. Мюррей барча эҳтиёжларни витал ва психоген турга ажратади.Витал эҳтиёжларга – сув-хаво ,психоген эҳтиёжларни билиш, саньат, севги кабиларга ажратди.

Методикада 20 та эҳтиёж қўлланилсада лекин, 24 таси фарвқланади(6.26-31- бетлар). Мюррей фикрича, методикадаги расмларни текширилувчилар икки хил изоҳлайдилар. Мавҳумлик акс этган расмларни ўз ҳаётий тажрибалари орқали бажарадилар. Эркак ва аёлларга берилаётган топшириқлар алоҳида – алоҳида бўлиши ҳам тест коидаларидан бири саналади.Чунки жинсий характердаги тафовут расм гуруҳларида алохида мазмун касб этади. 4.Катартистик мазмунли проектив тестларга ўйин фаолияти билан белгиланадиган тестлар киради. Масалан, «психодрама», «ихтиёрий театр саҳнаси», «терапивтик чиқишлар», мисол бўла олади. Бунинг учун шарттанланиши, уйин техникаси танланади. Бунда шахслардаги низолар, бошқа инсонлар билан бўладиган муносабатлар кўриниши ўйин пайтида очиқ ойдин амалга оширилади. Бу техника инсонларни ҳар кандай вазиятларда муоаммо ва ҳолатга уз имкониятидан келиб чикиб иш тутишига ёрдам беради. Бу психотерапияда кўп кулланадиган ва шахсни тарбиялайдиган восита ҳисобланади. Хоҳ роллар кулгили ёки салбий образли бўлсин, шахс типига мос равишда ижро этилади. Бунда шахснинг фантазия ҳолатлари ҳам ҳисобга олинади. Мисол учун «иссиқ стул» номли тренинг уйини айнан инсонни стрессли вазиятда оқилона ҳукм чиқаришида қўл келишлиги таькидланади. 5.Эксприссив характерли проектив тестлар тезкор маьлумот олишни ифодалаб, бу графалогияда ҳам кенг қўлланиладиган усул саналади. Бизга маьлумки, графология инсоннинг ёзуви ва имлоларига қараб унинг хусусиятларини таҳлил этади.Э ксприссив таҳлил жиноят турини аниқлашда ёки бўлмаса, давлат аҳамиятига молик расмий хужжатлардаги ўзбошимчалик ва қонунбузарлик ҳолатларини очишда, мансабдор шахслар ёки давлат хизматчилари қўйган имзоларни аниқлашда эксприссив усул қўл келиши тадқиқотларда таькидланган. Бундан ташқари эксприссив проектив методикаларга «Уй, дарахт, инсон.» методикасини киритиш мумикин. Методика Дж.Морган томонидан 1948-йилда кқўлланган. Тест

катталар билан болалаларни ўрганиш учун ҳам қулай саналади. Моҳиятига кўра, тест қуйидаги мазмунни ифодалайди. Тестни қўллашда йўриқнома берилиб, ҳар бир вазифадан сўнг суҳбат ўтказилади. Суҳбат ҳам уларнинг нима учун бу вазифаларни танлаганлари тўғрисида маьлумотни ойдинлаштиради. 5.Имприссив турдагида эса текширувчиларнинг хоҳиш ва интилишлари ҳисобга олиниб, уларни таьминлаш талаб этилади.Бундай тестларга Люшернинг «Ранг тести» яққол мисолдир. Тестда барча ранглар ҳисобга олинган бўлиб, улардан 8 та ранг методикада фойдаланилган. Ушбу ранглар орқали инсонда қўрқув, аффект, ички дунё сирлилигини яширин очиш, низоли вазиятга мойиллик, эмоционал қиёфа каби психологик масалалар ўрганилади. Люшернинг ранг тестлари ХХ-аср бошлари ва охирги ўн йиллигида медицина психологияси ва психотерапияда клиник жиҳатдан кенг тадбиқ этилган. Тадқиқотчилар фикрича ушбу методика инсондаги қуйидаги хусусиятларни, сифатларни таҳлил этади . 1.Турли хил касалликларнинг инсонга таьсири, соматик ва психосоматик белгиларини аниқлашда . 2.Эпилипсия (тутқаноқлик) ва шизофрения касалликларидаги соғломлик ва касаллик тафовутларини аниқлайди. 3.Шахслардаги эмоционал бузилишлар, қўрқув, хаддан ташқари зўриқиш каби ҳолатларни ойдинлаштиради. 4.Жамоалардаги психологик муҳитни ўрганади. 5.Шахснинг ҳиссий кечинмалари йуналиши ва мазмунини очиб беради. Люшер тестининг кейинги модификацияларида 70 хил турдаги расмлар характери ҳисобга олиниб, у ҳам инсонни комплекс тадқиқ кила олган. Люшер методикани яратиш пайтида рангларни танлашда , биринчи ўринда уларнинг функцияларини ҳисобга олади. Люшер фикрича, инсондаги субьективлик кўпроқ ранглар билан юзага чикади. Муаллиф тестга қўшимча равишда натижага ойдинлик киритиш мақсадида, текшириш охирида саволлар билан мурожат қилган. Масалан, сиз ўсмирлик ёшингизда қайси

рангларни ёқтиргансиз? ёки умуман қайси рангни ёқтирасиз деб сўралган. Кўпчилик текширилувчилар яшил ва қизил рангни айтганлар. Таҳлилга кўра, яшил ранг ўсмирликдаги ноаниқ ҳиссиёт, мардликка даьвогарлик, шу билан бирга кўчувчан самимийликни ифодалаган. Қизил ранг эса куч-қувват рамзи, шиддатли хулқ –атвор кўриниши, ёки агрессивлик ва қайсарлик хусусиятлари бўлганлигини кўрсатган. Люшер ушбу усулни мақбул баҳолаб, кўпроқ тадқиқотлар олиб боришга ҳаракат қилди. Охир –оқибат у методикада акс этган 8 та ранг ҳар бирига алоҳида таьриф ишлаб чиқди . 1. Кўк ранг-эмоционал комфортлик, ҳиссий муносиблик, ички ҳимоя механизмга эга, муваффаққият кутувчи тип бўлиб, эҳтиёжлари ранг- баранг тусга эга. 2.Яшил ранг-эҳтиёжлар сфераси ўз позицияси билан уйғунлашган кишилар, мудофаа қудрати кучли, ҳарактларида агрессив хулқ кучли бўлган кишилар. 3.Қизил ранг-эҳтиёжлари муваффаққиятга қаратилган, лидирлик ва ташклотчиликка мойил. Агрессиялари йиғилган, бошқарувчилик, шу билан бирга фаолияттида юқори қидирувчанлик мавжуд .Бундай тоифали кишилар ҳаётда жуда ҳаракатчан, юқори энергияли кучга эга бўлиб, доимо муваффаққият сари интиладилар . 4.Сариқ ранг – ижтимоий режаларда эҳтиёжлар эмоционал кўринишлилигини ифодалайди. Ушбу типдаги шахсларда ҳимоя механизми юқори, тажовузкор хулқли, мулоқот ва муомала жараёнида қониқмаслик, сиқилувчанлик ҳисси кечирилади. 5.Бинафша ранг–шахсдаги эмоционал етукмасликни, ҳаётий мақсадларнинг аниқмаслигини, субьективизмнинг юқорилигини, индивидуал ўзига хослик кабиларни ифодалайди . 6.Жигар ранг-эҳтиёжлар сфераси қор каби ҳужумли, жисмоний ва психологик типга кўра, комформ характерли кишилар, шахслараро муносабатда тез тил топа олишга моилдир.

7.Қора ранг–таҳлилига кўра, кишининг эҳтиёжлари мустақил шу билан бирга кўчувчан характерни ҳам олади. Қора рангни хуш кўрувчи кишилар негатив хулққа эга, доимо инсонлар билан бўлган муносабатларда ўз авторитетини ўрнатувчи тип саналади .Улар доимо ҳукмронликка интиладилар ва бунинг учун, ҳатто, ҳеч нарсадан қайтмайдилар. Барча берилган ёки кўрсатилган йўл-йўриқларга қарши турадилар. Люшер ушбу рангларнинг барчасини тадқиқодларида кўп бора синаб кўрган. Ва энг кераклиси рангларнинг инсонларга берадиган проекциясини ҳам кенг очиб берган. 7.Аддитив характерли проектив методикалар алоҳида мазмунга эга бўлиб, унга тугалланмаган сўзлар методикаси мисол. Бу кўпроқ болаларда татқиқ этилган. Методика психологик коррекцияга кўра тарбияли характерни касб этади. Бу инсондаги мотивлар ва унинг шахс камолотига таъсирини очиб берувчи методикадир. Татқиқотчи Г.М.Прошанский ушбу методика юзасидан иш олиб бориб, тестни қўллашнинг йўллари ва ишлаш классификациясини келтириб ўтади. Проектив техниканинг қисқача кўринишини тузди(22.106- 109бетлар). 1. Стимуллар - 1) вербаль. 2) визуал. 3) конкрет. 4) модал Жавоблар – 1) ёзма. 2) диагностик. 3) Терапевтик. Бундан фарқли равишда бугунги кунда проектив тестларнинг турли кўринишлари ишлаб чиқилган. Улардан турли соҳаларда таълимда, меҳнат жамоаларида, психологик марказларда фойдаланилмоқда. Юқоридаги проектив методикадан фарқли равишда инсоннинг маълум аъзоси орқали тадқиқ қилинадиган тестлар мавжуD. “Қўл тести” проектив методикаси инсонлардаги агрессив муносабатни ўрганишга мўлжалланган. Методика Б.Брайклин, З.Пиотровский, Э. Вагнерлар томонидан ишлаб чиқилган. Методикани ўтказиш учун 9 та қўл панжаралари тасвирланган расмлардан ҳамда бўш варақдан иборат қўзғотувчи материал зарур. Расмлар бирма-бир кўрсатилиб синалувчиларга

қўл панжараларини тасаввур қилиш ва унинг ҳаракатини тасвирлаш вазифаси берилади. Яъни расмда акс эттирилган қўл қандай ҳаракатни бажараётганлиги ёки бажаришга қодирлиги тўғрисида синалувчи фикри аниқланади. Ҳар бир тасвирланган қўл қандай ҳаракатни амалга ошираётганлиги ҳақида, бир неча вариантда жавоб беришга ҳам рухсат берилади. Тест таҳлилига эътибор беришда қуйидаги шахс хусусиятлари келтириб ўтилган. 1. Агрессия ҳолати – қўл устуворлик сифатида, талофат етказувчи мазмунда идрок этилади. 2. Ҳукумронликка интилиш-қўлларнинг тўғрига йўналганлиги, горизантал жойлашганлиги билан, белгиланди. 3. Қўрқинч-синалувчи жавобларида қўл ,бошқа кишиларнинг агрессив ҳаракатлари қурбони сифатида намоён бўлади. Инсоннинг ўзига зарар етказувчи сифатида тасвирланади. 4. Боғланиб қолишлик-қўл бошқа кишиларга нисбатан ижобий йўналган.Бу кўпроқ севги- муҳаббат ва меҳр туйғуларини ифодалайди. 5. Коммуникация-алоқа ўрнатишга интилаётган қўл сифатида тасвирланса, бу шахсдаги мулоқотчанлик белгиси. 6. Тобелик – қўл бошқа кишиларга бўйсинишни ифодаласа, бу боғлиқлик белгиси . 7. Қўл турли усуллар ёрдамида ўзини кўрсатишга интилаётган ҳолда тасвирланса, бу намойишкороналикдан даракдир. 8. Қўл касал, шакли бўзилган, ҳеч қандай ҳаракатга ноқобилдек акс эттирилса –касаллик белгиси ёки жароҳат сифатида тушуниш мумкин. 9. Қўлнинг ноаниқ фаоллик тасвири–ҳаракатга мойиллик, кучли энергияли тип. 10. Шахси ноаниқ, сустлик сифатидаги қўл тасвири-мотивларнинг кучсизлиги, безовталик кўриниши, шахсдаги бўшашганлик. 11. Қўлларнинг муштланган ҳолда йўналиши –хулқдаги яширин ва тўпланган душманлик белгиси .

Бундан ташқари ёш болаларнинг турли ижтимоий-психологик хусусиятларини очиш табиатига эга проектив тестлар мавжуD.Унга мисол тариқасида “Оила расми” методикасини келтириш мумкин. Бу методикабилан В.Хюльсе А.И.Захарова Л.Кармановалар кўпроқ тадқиқ олиб борганлар. Тадқиқот учун 6 хил рангли қаламлар ва оқ қоғоз ва ўчирғич талаб этилади(1.56-81бетлар). Болага кўрсатма қуйидагича берилади, ”Ўз оиланг расмини чиз”. Оила сўзи маъноси тушинтирилади. Агар бола тушунмаса йўриқнома яна қайтарилади. Вазифани вақти 35 минут, деб олинган. Психолог вазифани баённомага қайд этиши. 1.Деталлар чизиш кетма-кетлиги. 2.15 секунддан ортиқ паузалар. 3.Деталларни ўчириш. 4.Боланинг спонтан берилган изоҳлари. 5.Эмоционал реакциялар. Тадқиқот тугагач, псхолог, вербал йўл билан боладан маълумот олиш учун мурожаат қилади, қўшимча саволлар беради. 1.Айтчи, бу ерда ким тасвирланган ? 2.Улар қаерда тасвирланган ? 3.Улар нима қилишяпти ? 4. Буни ким ўйлаб топди ? 5.Расмда чизилганларнинг энг бахтлиси ким? Нима учун? 6.Улардан энг бахтлиси ким ? Нима учун? Суҳбатдан сўнг болага 6 та вазиятни таҳлил қилиш берилиб, у таҳлил этилади. Интепритация қилишда қуйидагиларни билиш зарур. 1.Тадқиқ қилинаётган боланинг ёши. 2.Оила аьзолари сони, ака –сингиллари ёши. 3. Иложи бўлса болани, уй, мактаб ва боғчадаги ҳулқи . Интерпритацияни шартли уч қисмга бўлиш белгиланган. 1.Оила расми структураси таҳлили .

2.Оила аьзолари график тасвири хусусиятлари таҳлили. 3.Расм чизиш жараёни таҳлили . 4.Боланинг оиласига берган расм тафсилотининг умумий хулоласи . Булар боладаги барча ижтимоий тўсиқларни, негатив хулқ –атворни, қўрқувни, ҳиссиёт оламининг ранг-баранглигини очиб беради. Энг асосийси яширин, спонтан хусусиятлар текшириш пайтида ўз-ўзидан содир бўлган . Шу ўринда яна бир масалага тўхталиш керак бўлади. Айнан болалар шахсини ўрганувчи, кенг имкониятли проектив тест мавжуD. Бугунги кунда Европанинг ривожланган давлатлари, хусусан, Германия, Греция, Россия, Украина, АҚШда кенг тадқиқ қилинган проектив тест “Эртакли проектив тест” яьни эртак терапиясидир. Эртакларда бизга маьлумки, ҳақиқат борича акс этади. Масалан, яхшилик ва ёмонлик, давлат бошқарувидаги зулмкорлик, ўғрилик ва тўғрилиик, севги-муҳаббат, омад, сеҳргарлик каби инсон хусусиятларини тасвирлайди. Бу эса боланинг дунё қарашига ижобий таъсир этиб, тарбиясини камол топтиради. Текширилганда синалувчиларда онгсизлик ҳолатлари чиқиб келади. Эртаклардаги такрорланувчанлик болалардаги идрок кўламини кенгайишига олиб келади. Эртакшунос олим Рохейм фикрича, эртаклар туш кўриш билан яқин, деб қаралади, ва эртаклар инсон проекциялари жараёнида қўйидаги вазифаларни бажаради. 1.Боғловчи . 2.Транцформациялаш. 3.Воситачилик . 4.Ҳимояловчи. Аналитикларнинг фикрига кўра, бу вазифалар болалардаги низоли, руҳий безовталик ва негатив хулқ кўринишини очиб беради. Тадқиқотимизнинг назарий масаласига ойдинлик киритиш мақсадида, Россиянинг амалий психологлар учун махсус чикадиган”Амалий психология ва психоанализ “ журналида чоп этилган мурожоат қиламиз (2003- йил,4декабр, 12-сон). Мақола “эртаклар ва онгсизлик” деб номланади. Мавзуга эса ”Қизил шапкача“ эртаги танланади.

Ушбу проектив тест 21 та расмли карта ва қаҳрамонларнинг 3та хулоса картасидан иборат. Психолог тадқиқод ўтказишдан олдин қўйидаги талабларни бажариши керак булади. Саволарни бериш тартиби қуйидагича. 1.Болаларда эртакнинг мазмуни, ёки аввал ўқилганлиги ҳисобга олинади. 2.Қизил шапкача уйдан чиқиб кетганда, онасидан хафа бўлдими ёки қўрқдими? 3.Қизил шапкача ўрмонга кирганида хурсанд бўлдими, ё қўрқиб кетдими ? 4.Бувисининг ўйида бўрини кўрганда қўрқдими? Тадқиқод охирида 3та хулоса картаси болалар қўлига берилиб ана шу орқали хулоса қилинади. Хулоса карталари мазмуни турлича . 1-карта. Болалар шахсининг кучсизлигини, ҳиссиётлари салбийлигини, шу билан бирга боланинг қўрқоқлиги ва тортинчоқлигини англатади . 2-карта. Боланинг беғуборлиги, қувноқлиги ва психологик соғломлиги кўрсатади. 3-карта. Боладаги хафалик, безовталик, хавфсираш, агрессив ҳолатини англатади. Ушбу тест ҳам стимулли қўзғатувчи материал характерига эга. Тестни кўпроқ мактбгача тарбия маскани ва кичик мактаб болаларида ўтказиш тавсия этилади. Бу эса бола шахсининг ижтимоий–психологик жиҳатини ўрганишга ва тарбиянинг ижобий камол топишига кенг имкон беради. “Агрессивлик” тести ( Розинцвейг тестининг модификацияси ) Методика проекция характерига кўра,фрустрация ва стрессли ҳолатларни ўрганишга қаратилган ҳисобланади. 24 та расмли вазият тестда кўрсатилиб, вазиятни изоҳлаш талаб этилади. Инсондаги агрессия кучли ёки йўқлиги вазиятлар орқали баҳоланади. Текширилувчининг ҳар бир расмдаги фикри, баҳоси, кечинмаси қайд этилиб борилади. Болалар психикасини тадқиқ этишда яна бир проектив методика “Уч дарахт” тести қулай ҳисобланади. Тадқиқотчи тестни

бошлашдан олдин бола билан суҳбат қилиб олади. Ота-онаси, иш жойи, неча ёшдалиги, оиланинг бошқа аъзоларини ҳам қандай уйда яшаётганлиги ҳақида сўралади. Суҳбатдан сўнг психолог болага “Хоҳлаган уч дарахт”ни чизишни буюрилади. Рангли қаламлардан фойдаланиш айтилади. Тадқиқот натижалари ранглардан фойдаланганлиги, дарахт проекциялари ва структурасига қараб таҳлил этилади. Ушбу методика ҳам диагностик характерга кўра, қулай ва имкониятли саналади. Рене Жил методикаси. – Муаллифнинг ушбу тести болаларнинг шахслараро муносабатлари ҳамда унинг оилавий муносабатларнинг идрок қилинган соҳасини тадқиқ қилиш учун мўлжалланган. Методиканинг мақсади боланинг ижтимоий мослашувчанлиги, унинг атрофдагилар билан алоқаси ва муносабатини очишдир. Методика визуваль – вербаль характерда бўлиб, болалар билан катталар расми тасвирланган. Вазифалар 42 та расм ва матн шаклидан берилган саволлардан тузилган. Тест билан ишлашдан аввал – болага расм асосида берилган саволларга жавоб беришлиги тушунтирилади. У расмлар билан танишиб чиққач, саволларни ўқиб жавоб беради. Лекин бу методика соф проектив эмас, балки анкета ва проектив тестлар оралиғида турувчи тест туркуми ҳисобланади. “Геометрик фигуралар тести” проектив характердаги методикалар сирасига киради . Методика муаллифи Э. Мох ҳисобланади. Э.Мох ўз тестида инсон қиёфасини ифодалашда учта геометрик фигурадан фойдаланди. Яни айлана, учбурчак, квадратни танлади. Улар кайсидир маънода инсон проекциясини башорат қилади. Айлана шакл – Инсоннинг майл соҳаси, ҳиссиёт олами, эмоционал кечинмаларининг кандай тусга эгалигини англатади. Агар текширилувчилар чизишда айланадан кўп фойдалансалар. Учбурчак шакл-инсоннинг фантазияларини англатиб қай даражада ундан фойдаланганлигини англатади. Бу учбурчак шаклдан бир расмда қанча кўп фойдаланганлиги билан белгиланади.

Квадрат шакл-инсондаги ақл соҳаси бўлиб, рационал имкониятга қаратилган. Тест талабига кўра текширилувчи вазифада фойдаланган фигуралар сони 10 тадан ошмаслиги керак. Юқоридаги мисоллардан кўриниб тўрибдики, бугунги кунда проектив тестларсиз амалий психологияни ютуқларини сезиш қийин. Гарчи улар миллий муҳитимизга тўла жавоб бермасада, уларни модификация қилиш, қайта ишлаб чиқиш фанимиз салоҳиятини янада ошириши мумкин. Шахс диагностикасида проектив методикалардан фойдаланиш Проектив техника психодиагностикада кенг қўлланилсада, ҳар бир проектив тестлардан фойдаланиш учун тестларга қўйиладиган психодиагностик талабларга риоя қилиш зарур. Лекин, ушбу тестларни стандартга солиш мураккабдир. Прогнозлик характерига кўра , бир қарашда оддий кўринсада , чет элда бу методикалр кенг имкониятли тестлар, деб қаралди. Проектив методикаларнинг диагностик қимматига эътибор беришдан олдин,унинг қўлланилиш соҳаларига эътибор бериш лозим. 1.Кадрларни саралашда,касбга йўналтиришда. 2.Ўқув фаолиятини ўрганишда ва тарбия жараёнини самарали олиб боришда. 3.Ижтимоий хулқ – атворни аниқлашда .(“Оила расми” тести мисол). 4.Ҳарбий чақирувга келаётган ёшларни психологик экспертиза қилишда.(Масалан,Психик ҳолатларнинг асосий параметрини аниқлаш тести). 5.Суд-психологик экспертизасида жиноятчи мотивлари ва мақсадларини очишда (Масалан,ТАТ тести орқали ўсмир жиноятчиларни). 6.Писхотерапивтик ёрдам ва психологик консультациялар жараёнида мижозларни ўрганишда (масалан “Агрессивлик тести” ва “Фрустрацияли вазият тести” оркали). 7. Амалий психологларнинг турли фолиятида (олий таълим ва мактаб таълимида таълим ва тарбия муаммосида).

Юқоридаги талаблар қўлланилиш соҳаси талаби бўлса, тадқиқодчилар учун аввало, тестнинг назарий асосини билиши ва тестни апробация қила олиши, асосий талабдир. Бундан ташқари клиник психологияда болаларнинг нормал ривожланиши ва аномалияларини аниқлашда ҳам қўлланилган.Бу ҳол яна тест имкониятлари юқорилигини ва ишончлилигини кўрсатади.Лекин натижалар баъзида стандартликни талаб этади. Уларда тадқиқот охирида фориғланиш, қутулиш ҳолати содир бўлганлиги, проектив техниканинг яна бир ўзига хос жиҳати эканлиги исботланди. Проектив техника асосан қўйидаги материаллар билан амалга оширилган. Сув, лой, метал парчаси, кубикчалар каби материалларни ўз ичига олади. Терапевтик ўйинларнинг бирида, болаларга қисмларга ажратилган қўғирчоқ берилган. Уларни йиғиш ҳолати болалардаги агрессив ҳолат ва ота-оналарига бўлган муносабатни белгилаган. Театр кўринишидаги ўйинлар болаларда эмоционал кўтарилиш ва катарсис (фориғланиш) ҳолатини олиб келган. Тест техникасини бола бажара олмаса, уларга қўшимча равишда кичик суҳбат ва интервъю ўтказилган. Асосий муоаммо эса тест ўтказиш эмас, тадқиқодчиларнинг тест талабларидан қўрқиши, яъни валидлик ва ишончлик натижаларни олишдан қўрқиш. Клиник психологияда тест натижаларидан норма олишда текширувчилардаги қобилиятлар алоҳида босқичга этапга солинади. Баъзи олимлар Роршах тести ва ТАТ тестини таҳлил этишда уларни фалсификация қилиш кераклигини таъкидлайдилар.Текширувчилар жавобларидан қониқмасалар тадқиқодчи ёрдам бериши ва ҳоҳишларини ҳисобга олиши керак. Текширувчилар ва ситуатив омиллар Кўпгина тадқиқодларда натижалар нормал кўрсатгич бермаслиги мумкин. Бунда барча текширувчилар жавобларининг формулировка низоми тузилади . Клиник усуллар билан ҳам объектив текширилади.Биринчи галда текширувчи методикани қачон қўллагани, аниқ сана, вақт, кун ҳам ҳисобга олинади. Тестнинг қайси хусусиятларни очишдаги муваффаққияти, ёки

чегараси,сўзлардаги қўлланган образлар,характер уйғунлиги,стериотипик хусусиятлар ҳам четлаб ўтилмайди. Ситуатив омиллар -бу тестларда қўлланган вазият, ўзидаги кечинма, қабул қилинмаган стимул, шу билан бирга тестга ойдинлик киритувчи ҳар бир четда қолган ҳолатлар. Охирги қилинадиган иш бу,аниқ жавобларни текшириб,назарий ориентация олиш ва гипотеза қилиш,қолаверса, ўз кечинмалари билан солиштириш, ўз навбатида шахсни динамик структурасини аниқлашдир. Ишончлилик – бу проектив тестлар учун ҳам қўлланиладиган психометрик талаб бўлиб, агар бунга эътибор берилмаса, натижалар интерпритациясини тўхтатиб қўйиш мумкин. Агар тест натижалари талабга жавоб бермаса, ретест ўтказиш талаб этилади. ТАТ методикасида айниқса ўтказилган сана ва жавоблар протоколи аниқ солиштирилиши ҳам самара бериши мумкин. Ранглар индекси хам ҳисобга олинади. Валидлик - бу тестларнинг иккинчи психометрик талаби бўлиб психодиагностикада турлича изоҳланади. Валидлик методиканинг сифатини ҳамда ўрганилган хусусият маъсуллиги ва баҳолаш, нимани ўрганишга қодирлигини изоҳловчи тушунчадир. Экспериментли назорат ҳолати ҳам валидлик белгилашда муҳим саналади. Кўплаб Роршах тести ҳақидаги маълумотларда методологик ёндошувлар ёлғон, деган маълумотлар валидлик тўғрисида учрайди. Масалан клиник тадқиқодчилар, ишларида адашишлар учраган. Мисол учун 1966-йилдаги (H.J.Kinslenger) тадқиқотда бир стимулда учрамаган белгилар иккинчи стимульда учраган. Бу эса критериал группаларга ажратишни талаб этган (8, 93-103). Валидлик ва ишончлилик агар қийинчилик олиб келса, ретест қоидалари қўлланилади. Ретест ўтказилгандан кейин олдинги тест натижалари билан солиштирилади. Агар текширилувчи олдинги текширувда вазифани тушунмасдан бажарган бўлса, унга методика моҳияти яна тушунтирилади. Тест ўтказилган сана ва ой аниқ қайд килиб олинади. Тестларнинг психометрик талабларига кўра, проектив тестларнинг аниқ стандартини

олиш қийин, чунки улар новербал характердаги вазифалардан ташкил топган. Уларни гуруҳларга ажратиш ёки структурага солиш керак бўлади. Ана шунда берилган стимуллар ва чизилган расмлардаги тафовутлар келиб чиқади. Бунинг учун тадқиқодчи аввало тестларнинг бир-биридан фарқини ажрата олиш керак. Умуман олганда стандартга солиш масаласи совет олимлари билан ғарб олимларини кўп қийнаб келган муаммо ҳисобланади. Ғарб мутахасислари кўпинча кўплаб тадқиқотларида расмлар характер мазмунига кўра гуруҳларга ажратилиб, умумий белгилар олинган. Россияда проектив тестларга қўйиладиган талаблар бир мунча орқада қолган. Улар кўпроқ текширилувчиларнинг ёш хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда умумий меъёр белгилашга ҳаракат қилганлар. Бир тарафдан эса жинс хусусиятлари ҳам ҳисобга олинган. Лекин, проектив тестларга норма беришда бошқа оригинал вариантларни ҳам ҳисобга олиш керак. Бу тестларни гуруҳлашни, умумий ўхшашлик чиқариш, стимуллар мазмунини аниқлашни ҳам ўз ичига олади. Баъзида синалувчиларда яъна қайта текшириш ўтказиш талаб этилади. Яъна бир томони, барча текширилувчилар вазифаларидаги мазмунан ўхшаш ёки кўп такрорланган ҳолатлар ҳисобга олинади. Проектив методикалар фақат тадқиқотчидан енгил ва оригинал вариант орқали ҳал этилишини кутади. Чунки аниқ стандарт олиш жуда мураккаб. Проектив методикаларнинг ўзига хослиги: Проектив методикаларнинг ўзига хослиги: 1. Топшириқлар структуралашмаган 2.Топшириқ жавоблари чекланмаган 3.Тест стимулларининг сабаблари бир хилда эмас 12. Қўлланилиши: 13. Клиник психология 14. Суд-психологик экспертиза 15. Педагогик психология 16. Оилавий муносабатлар психологияси

Маҳаллий шароитда проектив методикаларнинг қўлланилиш холати: 1. Айрим тадқиқотлар доирасида ва психологик маслаҳатларда фойдаланилади; 2.Проектив методикаларнинг модификациялаштирилган шакллари кам ва етарлича эмас; 3. Янги тадқиқот методи сифатида фойдаланилади; 4. Ҳали қўллаш учун зарурат етарлича; Проектив методикаларнинг мураккаблик томони-уларнинг чала стандартлаштирилганлиги, натижаларни шарҳлаш мутахассисдан юқори психологик билим ва малакани талаб этади ҳамда психоанализ қонуниятларини яхши тушунган бўлиши лозим. Проектив методикалар қуйидаги гуруҳларга ажратилади: Методикаларнинг структуралашганлиги; сиёҳ доғлари Г. Роршах, ; булутлар тести; уч ўлчамли проекция. Конструкциялашган методикалар: MAPS; дунё тести ва унинг модификациялари. Методикларнинг интерпретациясига кўра: ТАТ, Розенцвейгнинг фрустрация тести; Сонди тести. Қўшимча методикалар: тугалланмаган гап; тугалланмаган ҳикоя; Юнгнинг ассоциатив тести. Катарзис методикалар: психодрамма; проектив ўйинлар. Ўрганиш методикалари: экспрессияни ўрганиш; ёзувни таҳлил этиш; оғзаки мулоқот хусусиятлари; Ижод маҳсулларини ўрганиш; фигураларни чизиш тести (Гуден ва Маховер варианти); К.Кохнинг дарахт, уй одам расми тести).

Адабиётлар : 1. Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. Т., Маънавият. 2008. 2. Абдулла Шер. Ахлоқшунослик. /Ўқув қўлланма. Т., Янги аср авлоди. 2004. 3. Загритдинова Ф. Б. В помощ изучающим этику. Т., II-ТашМИ. 2004. 4. Имомназаров М. Миллий маънавиятимиз асослари. Т. Ислом 5. Университети. 2001. 6. Гусейнов А.А., Апресян Р.Г. Этика /Учебник. Москва. Гардарики. 2004. 7. Маънавият асосий тушунчалар изоҳли луғати. Т.: Ғ.Ғулом номидаги нашриёт – матбаа ижодий уйи. 2009 йил

Похожие

Проектив методикалар

Педагогик технологияларнинг турлари ва классификацияси

Шахсни баҳолаш методикалари

Шахслараро муносабат психодиагностикаси

Педагогик психологиянинг принциплари ва илмий тадқиқот методлари