Шахслараро муносабат психодиагностикаси - Педагогиka - Рефераты

Шахслараро муносабат психодиагностикаси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

65.5 KB

Шахслараро муносабат психодиагностикаси Режа: 1. Шахслар муносабат психодиагностикасининг предмети ва объектлари. 2. Шахсларараро муносабатни ижтимоий-психологик жиҳатдан ўрганиш. 3. Шахслар муносабат психодиагностикаси методикалари.

Шахслараро муносабат муаммоси умумий психология, педагогик психология, ёш психологияси ва ижтимоий психология каби психологик тадқиқотларда турли нуқтаи назардан ўрганилганлиги жуда кўп тадқиқот предмети ва объектларини таҳлил этиш жараёнида кузатилади. Бу борада Америкалик олим Э.Берннинг трансакт таҳлилига оид концепциясининг марказий тушунчаларини ёдга олиш лозимдир. Шахслараро муносабатнинг бир неча алоқа йўллари, яъни вояга етган киши-вояга етган киши (В-В), отаона-ота-она (О-О), бола (фарзанд) – бола (фарзанд) муносабатларининг ўзига хос тавсифи берилган. Уларнинг ўзаро боғланишлари, яъни Ота-она – фарзанд (О-О Ф) муносабат тизими билан боғлиқ. Чунки трасанкт муносабат тизимига кўра, боланиннг ижтимоийлашувида ота-она тарбиясининг ўрни муҳимлиги ва бу тарбия таъсири сақланиб қолиши таъкидланади. Трансакт муносабат тизимига кўра, ҳар бир шахс “Мен”ида бир қатор ҳолатлар бўлиб, улар ота-онаси “Мен”идаги ҳолатларни такрорланиши экан. Шу сабабли ҳам оила муҳитидаги тарбияда ота-она томонидан ўтказиладиган таъсирларнинг муҳимлиги фарзанд хулқ-атвори, тасаввурида шаклланиши лозим бўлган ижтимоий тимсолларга ўз таъсирини ўтказади. Шахсларараро муносабатни ижтимоий-психологик жиҳатдан ўрганишда уни катта социал гуруҳдан (миллат, ишлаб чиқариш жамоаси) бошлаб, интим, диада муносабатлари (эр-хотин, ота-она-фарзанд ва бошқалар) дан иборат кенг тадқиқот майдонига эга. Шу сабабли ҳам ушбу доирадаги муаммоларни ўрганишда психологияда конкрет методикалар мавжуд. Шахслараро муносабатни психодиагностикасига доир методикалар тизимига эътибор қаратадиган бўлсак, уларга ҳар хил асослар бўйича ёндашиш мумкин: -тадқиқот объектига кўра (гуруҳлар орасидаги муносабат, гуруҳ ичидаги жараёнларни ўрганиш, диада муносабатлари ва бошқалар); -тадқиқот ҳал этиши лозим бўлган вазифаларига кўра (гуруҳдаги жипсликни, ҳамкорликни ва бошқаларни ўрганишга қаратилган);

-тадқиқот методикаларининг тузилиш хусусиятига кўра (саволнома, проектив методика, социометрия ва бошқалар); -шахслараро муносабат диагностикасини ўрганишни ҳисобга олганда (субъектив муносабатларни ўрганиш методикаси, муносабат иштирокчисининг шахслилик хусусиятларини ўрганиш методикаси, шахслараро муносабатдаги субъектив хусусиятларни ўрганиш методикаларидан иборат). Тадқиқотимиз мақсад ва вазифасидан келиб чиқиб, муаммони амалий жиҳатларини ўрганишга қўл келувчи методикларни саралашга ҳаракат қилиб, бир қатор шахслараро муносабатларни ўрганиш методикаларининнг мазмун ва моҳиятини таҳлил этиш имкониятига эга бўлдик. Тадқиқот муаммосига кўра шахслараро муносабатни амалий ўрганиш методикалари инсон ҳаётининг турли жабаҳаларини қамраб олганлиги ва ҳар хил психологик детерминантлар таъсирида бўлиши билан бир-биридан фарқ қилади. Шу сабабли ҳам аниқ методикалар ўзининг тадқиқот чегарасига эга. Агар ундан фойдаланиш зарурати туғиладиган бўлса, методика билан боғлиқ “девалидизация” тадбирини амалга ошириш лозим. Бир-бирини яхши биладиган гуруҳида социометрияни ўтказиш анча қўл келиши психодиагностика амалиётида ўз исботини топган усул ва ҳаттоки, унинг бугунги кунда 4000 минга яқин модификацияси амалиётда қўлланилаётганлиги қайд этилади. Аммо бу методикании турли хил шахслараро муносабатни билиш даражасида татбиқ этиш қийинчилик туғдиради. Аммо социометрия оилавий муносабталарни тадқиқ этишдан кўра, ўқувчилар, спортчилар ва ишлаб чиқариш жамоаларидаги маълум муносабат хусусиятларини, гуруҳнинг жипслиги, гуруҳдаги мулоқотга мойиллик ва гуруҳ аъзоларининг ижтимоий мавқеини баҳолашда қўлланилгани мақбул. Яна бир ҳолатни айтиб ўтиш лозимки, шахслараро муносабатни амалий ўрганиш методикаларида гуруҳдаги мотивациянинг шаклланганлик даражасини аниқлаш ва психокоррекция мақсадларида фойдаланиш

имконияти борлиги билан ажралиб туради. Юқорида шахсларараро муносабатни амалий ўрганиш воситаларини таҳлилига кўра, баён этилган методикаларнинг хусусиятдан келиб чиқиб, маълумотларга мурожаат қиладиган бўлсак, Дж. Моренонинг социометрик тести шахслараро муносабатни субъектив танлаши асосида диагностика қилишга мўлжалланган. Маълум гуруҳдаги шахсларнинг бир-бирини ўзаро танлашига таяниши (иш, дам олиш ва бошқалар) асосида, собиқ совет психологиясида ушбу методика билан боғлиқ етарлича тадқиқотлар олиб борилган. Социометриянинг бугунги кунда татбиқ этилаётган янги модификациялари мавжудки, улардан бири аутосоциометрия методикаси деб, номланади (Данилин К.Е.). Бу модификацияда шахслараро муносабат респондентларннг ўзлари томонидан инсонларнинг бир-бирига ва ўзига муносабатини аниқланиши кўзда тутилган. Ушбу методиканинг Коломинский Я.Л. томонидан болаларга мўлжаллаб модификация қилинган варианти ҳам мавжуд бўлиб, унинг ёрдамида болалар гуруҳи аъзоларининг бир-бирига муносабати, социал статуси, социал установкаси, ўзаро муносабат жараёнидаги кечинмалари ва уларнинг ўзаро бир –бирларини тушуниш даржасини ўрганишга эришиш мумкин. Аммо юқоридаги методикаларнинг алоҳида камчилиги сифатида қараладиган бир томони мавжуд, дейиш мумкин. Уларнинг кўпчилигида шахслараро муносабатда субъектив баҳолаш етакчи ўрига чиқиб қолмоқда. Ўз ўрнида олдин таҳлил этилган ҳолатлардан фарқли ўлароқ, инобатга олинадиган иккинчи гуруҳ методикалари шахслараро муносабатни четдан баҳолаш методикаси ҳисобланади. Лекин бугунги психологик тадқиқотларда ҳамда психодиагностикада бу борада ҳали етарлича тажриба мавжуд эмас. Ҳар ҳолда улар инсонларнинг проксемик хулқ-атвори қонуниятларига асосланган, энг аҳамиятга эга бўлган методикалардир. Проксемика инсоннинг психологик зонаси ҳақидаги тадқиқот соҳаси ҳисобланади. “Проксемика” тушунчаси америкалик антрополог Эдуард Т. Холл томонидан фанга олиб кирилган. Инсонинг фазовий майдони 4 зонага бўлинган: интим,

шахсий, социал ва ижтимоий. Бу тоифа тадқиқот методикаларининг ўзига хослиги субъектларнинг нотаниш ёки бошқа гуруҳдаги кишилар билан муносабати шароитида ўзини тутиши ва бошқариши ҳисобга олиниб баҳоланади. Бунда уларнинг муносабат масофаси инобатга олинади. Бугунги кун психологик амалиётда тадқиқотлар “шахс майдони” феноменига кўра ўрганиш воситаси, уч категорияга таяниб ажратилади: 1. Реал вазиятларни кузатиш техникаси; 2. Реал вазиятни моделлаштириш техникаси; 3. Проектив воситалар. (А.А.Бодалев). Аммо олиб бораётган тадқиқотда фаолият техникалари оиладаги шахслараро муносабат алоҳида вазиятларни ташкил этиш, оилавий муносбатларни ўрганишда анча мураккаблик туғдириши табиий. Амалиётда шахслараро мунасабатлар ҳақида ишончли маълумотлар олишда кузатиш методикаси анча ишончли эканлиги кўп бора таъкидланади. Собиқ совет психологияси ва мамлакатимиз психологиясида проксемик характердаги тадқиқотларга доир методикаларни жуда кам учратамиз. Аммо хорижий психологияда икки кишининг проксемик хулқ-атвори кузатувчилар томонидан тадқиқ этилганлиги (Сronje E, Moller A,), худди шунингдек, тадқиқот гуруҳ аъзоларининг проксемик хатти-ҳаракатларини видиоплёнкага ёзиб олиш ва сўнгра иштирокчиларнинг хатти-ҳаракатлари муҳокама қилиниш орқали ўрганилади (Peterson К. Draper D, Roscol). Дж. Кютнинг шахслараро муносабатни символли моделлаштириш методикасида респондентларга ҳар хил масофада жойлашган стол ва стуллар, фотографиялар мажмуаси тақдим этилади. Респондентларга улардан энг комфорт жойлашганини танлаш таклиф қилинади. Ушбу методиканинг бошқа варианти эса, респондентлардан анча фоллик талаб этадики, уларнинг ўзлари вазиятларни тузиб чиқишлари лозим бўлади. Вазиятларни яратишда одамлар ва ўйинчоқлар ҳамда бошқа объектлардан фойдаланнилади. Бу ерда символлар, объектларнинг жойлашув, масофасига қараб муаллиф инсонлар ўртасидаги ўзаро муносабатлар тўғрисида хулосага келади.

Бу борада яна бир қатор методикалар мавжудки, уларда кузатиш ва талқин этишнинг эксперт баҳолаш усули, ситуацияли тест (Р.Бейлс), ота- онабола интеракциялари (Mash E, Terdo L), ҳамкорлик, лидирлик, рақобат ва кооперацияни диада кўринишда ўрганиш учун махсус тўпламларни тахлаш ўйини (М. Дойч ва Р.Краус), диада шаклидаги ўзаро таъсирлашувни ўрганиш учун “Тутқун диеллиммаси” ўйини орқали, кооператив ва рақобат хулқларга хос танланмани бажариш таклиф этилади ва баҳоланади (M.Kelley). Бундан ташқари шахслараро муносабатга таъсир этувчи индивидуал хусусиятларни диагностикаси доирасида ҳам бир қатор методикалар психологик амалиётда қўлланиб келинаётганлиги сир эмас. Булар шахсни психологик ўрганиш Калифорния сўровномаси ва Т.Лири методикасидир. Америкалик психолог Дж. Гоух томонидан тақдим этилган шахсни психологик ўрганиш Калифорния сўровномасининг мақсади-маълум вазиятларга одамлар қандай қарайдилар ва бу ҳақида нима дейишлари орқали, шахснинг социал психологик характеристикаси ёритилади. Сўровнома 480 та саволдан иборат бўлиб, 18 та шкалали стандарт меъёрга эга. Сўровнома шкалалари таҳлил этиш вақтида тўрт гуруҳга бирлаштирилиб интерпретация қилинади. Дастлабки 6 шкала биринчи гуруҳга кириб, уларда шахслараро муносабатдаги мувозанатлашганлик, ўзига ишонч ва адекватликни баҳолашга қаратилган. Иккинчи гуруҳ шкалалари шахснинг етуклиги ва ижтимоийлашувини, унинг масъулияти ва шахслараро қадриятларини ёритишга қаратилган бўлиб, бу гуруҳда ҳам 6 та шкала мавжуD. Учинич гуруҳдаги шкалалар инсоннинг эришганлик ва камолоти, унинг интеллектула имкониятларини баҳолайди, Унда комформлик, мустақиллик ва интеллектуал самарадорлик шкалалари мужассамлашган. Тўртинчи гуруҳга психологик хусусиятга эгалик, эгилувчанлик ва назокатлиликдан иборат учта шкала ўрин олган бўлиб, омадлилик туйғуси, яхши таассурот ва одатликка хосликни баҳолайди. Кейинги тест батареяси Т Лирига тааллуқли бўлиб, унда:

октантлар қуйидаги психологик тенденцияларни характерлайди 1. Лидерликка мойиллик, ҳукмронлик, зулмкор. II. Ўзига ишонч- ўзини яхши кўриш. III. Талабчанлик. IV. Ишончсизлик ( скептизм )- қайсар-салбийлик (негативизм) V. Ён беришлик-беозор-пассив бўйсунувчанлик. VI. Ишонувчанлик- итоаткорлик-тобелик. VII. Кўнгилчанлик-мустақил эмас, ҳаддан ташқари ён берувчи VIII. Раҳмдиллик-беғаразлик-фидокорлик. Шунингдек, шахслараро муносабатни ўрганишга доир проектив методикаларнинг аҳамияти катта эканлигини эътироф этиш мақсадга мувофиқ, чунки оилавий муносабатлардаги бузилишларни диагностикасини ўрганишда Роршашнинг ҳамкорлик тести, бола шахсини ўрганишда қўлланиладиган “Оила расми” методикаси, муносабатларни ўрганиш ранг тести, (В.Н Мясишчевнинг муносабат концепцияси методикаси ва Б.Г.Ананьевнинг психик тузилмаларнинг тимсолли табиати ғояси А.Н.Леотьевнинг шахснинг мазмунга эгалик ҳақидаги тасаввурлари асос қилиб олинган). Методикани яратишда М.Люшернинг саккиз рангли тестидаги ранглар тўпламидан фойдаланилган Ю.Я. Рижонкиннинг коммуникатив дистанция (масофа)ни аниқлаш методикаси (КДАМ) эса, турли хил гуруҳлардаги шахслараро муносабат оралиқларини ўрганиш имконини беради. Методика фойдаланиш учун анча қулай ва содда бўлиб, текширилувчилар учун ортиқча муаммо туғдирмайди. Бу воқеликни унинг умумий тавсифидан пайқаш мумкин. Методика мулоқотдошларни маълумот айрибошлаш жараёнида бир-бирига ўзаро таъсирлашуви, мазкур жараёндаги оралиққа аниқлик киритади. Бунинг учун муомала иштирокчилари бир-бирига қанчалик яқин ёки узоқ туриши ҳамда ўртадаги коммуникативлик (коммуникатор ва реципиент) ролини аниқлашда бир қатор топшириқларни бажаришлари лозим.

Шахслараро муносабат психодиагностикасидаги методикалар хилма хил ва кўплиги билан бошқа йўналишдаги тестлардан ажралиб туради.

Адабиётлар : 1. Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. Т., Маънавият. 2008. 2. Абдулла Шер. Ахлоқшунослик. /Ўқув қўлланма. Т., Янги аср авлоди. 2004. 3. Загритдинова Ф. Б. В помощ изучающим этику. Т., II-ТашМИ. 2004. 4. Имомназаров М. Миллий маънавиятимиз асослари. Т. Ислом 5. Университети. 2001. 6. Гусейнов А.А., Апресян Р.Г. Этика /Учебник. Москва. Гардарики. 2004. 7. Маънавият асосий тушунчалар изоҳли луғати. Т.: Ғ.Ғулом номидаги нашриёт – матбаа ижодий уйи. 2009 йил

Похожие

Қобилиятлар ва интеллект психодиагностикаси

Таълим жараёни психологияси. Укув фаолиятини бошкариш

Мулокот-ахборот айирбошлаш, узаро таъсир ва кишиларнинг бир-бирини тушуниши сифатида

Педагогик жамоадаги ва ўkувчилар гуруҳидаги психологик иkлим

Ўқитувчининг коммуникатив қобилияти