Педагогик жамоадаги ва ўkувчилар гуруҳидаги психологик иkлим - Педагогиka - Рефераты

Педагогик жамоадаги ва ўkувчилар гуруҳидаги психологик иkлим

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

111 KB

Педагогик жамоадаги ва ў k увчилар гуруҳидаги психологик и k лим Р е ж а : 1. Психологик муҳит нима ? 2. Бошқарув психологияси 3. Педагогик жамоада ўзаро таъсир . 4. Гуруҳдаги ижтимоий-руҳий мослик ва ўзаро муносабат. 5. Жамоа руҳий муҳитининг асосий хусусиятлари. 6. Ўқувчилар жамоаси руҳий муҳитини бола шахсига таъсири. 1

Шахсни жамоада шаклланирадиган шахслараро алоқалар, ташқаридан қараганда конкрет фаолиятга хос муносабат ёки субъект – субъект муносабати қабилида ёнма-ён мавжуд бўлган субъект-субъект муносабати шаклида юзага чиқади. Лекин билвосита намоён бўлиш моменти, факти фақат конкрет фаолиятнинг эмас, балки муносабатнинг ҳам энг муҳим таркибий қисми бўлиб қолади. Чуқрроқ ёндашиладиган бўлса, бевосита субъект-субъект алоқаси шунчаки ўзича мавжуд бўлишдан кўра кўпроқ аллақандай объектлар (моддий ёки ҳаёлий объектлар) воситасида намоён бўлиши аниқланади. Бу индивиднинг бошқа индивдга муносабати фаолият объекти (субъект – субъект – субъект) орқали намоён бўлади, демакдир. Айтилганларнинг ҳаммаси шахсни фаолиятда ва муносабатда таркиб топдиган индивидлараро (субъект – субъект – субъектлараро ва субъект – субъект – субъектлараро) муносабатларнинг нисбатан барқарор системаси субъекти сифатида англаб етиш имконинин беради. Гуруҳ – муайян белгига, масалан синфий мансублика, бирга-ликда фаолият кўрсатишнинг мумкинлигига ва унинг характерига, ташкил топиш хусусиятлари ва шу кабилар асосида ажралиб турадиган инсоний умумийликдир. Гуруҳларнинг таснифла-ниши ҳам шунга мувофиқ тарзда бўлиб, кичик ва катта гуруҳларга бўлинади – ўз навбатида улар ҳам реал (боғланган), шартли формал (расмий) ҳамда ноформал (норасмий) гуруҳларга, ривожланиш даражаси турлича бўлган, яъни ривожланган (жамоалар) ва етарли даражада ривожланмаган ёки кам ривожланган гуруҳларга (уюшмаларга, бирлашмаларга, аралаш гуруҳларга) бўлинади. Маълумки, гуруҳда шахслараро мунсобат ва шу каби хусусиятларни ижтимоий психология ўрганиши сир эмас . Хусусан, чет элларда биринчи марта лаборатория шароитида ижтимоий психология ҳодисаларини, хусусан, якка тартибда ва гуруҳ шароитида шахсдаги билиш жараёнлари, тафаккур, сезгирлик ва бошқа қатор жараёнлар намоён бўлишини Г.Оллпорт, В.Меде, Майер, К.Левин ва бшқалар ўрганган бўлса, Россияда биринчи марта 2

лаборатория шароитида ижтимоий психологик тадқиқотларни рус олими В.М.Бахтерев ўтказган эди. У махсус асбоблар ёрдамида идрокнинг аниқлигини, хотиранинг сифатини, кузатувчанлик хусусиятларини якка ҳолда, гуруҳий шароитда солиштириб ўрганди ҳамда гуруҳнинг борлиги ҳар бир унинг аъзоси психикасига бевосита таъсир этишини исбот қилди. Олимларни таъкидлашича, японлар тарбия мактабида “маритао” деб номланувчи тизим мавжуд эканки, унга кўра, ўсмир ёки ўспирин маълум тараққиёт босқичида ёлғизликка маҳкум этилар экан. Бунда уни ғорга ёки шунга ўхшаш жойга ёлғиз қамаб қўйишар, ҳатто ўзи билан ўзи ҳам мулоқот қилиш тақиқланаркан. ғарб тадқиқотчилари ( Л.Сименов ва б.қ.) ушбу жараённинг психологик моҳиятини талқин қилар эканлар, унинг икки жиҳатига эътибор қаратади: бир томондан бу нарса ижобий самара бериш мумкин, чунки одам ўзини ўзи англаш, ўзига холис баҳо бериш, ижодий ривожи учун зарур имкониятни ўзидан қидиришга муяссар бўлади. Лекин, иккинчи жиҳати ҳам борки, унда одам ўзгаларда худди ойнага қарагандай ўз аксини кўради, шу туфайли у кишилар жамияти талаби ва қоидаларига бўйсиниш, ўзини ўзи мукаммаллаштириш имкониятидан маҳрум бўлади. Шахс фаолияти жараёнида унинг ёнида шахсларнинг бўлиши ёки яқинлиги хулқ-атворига таъсир қиладими, агар бундай таъсир мавжуд бўлса, у ижобийми ёки салбийми? Америкалик психолог Ф.Олпорт биринчи марта ушбу таъсир ижобий бўлиш ва ҳодисанинг номи “ижтимоий фацилитация” эканлиги адабиётда ёритди. Фацилитация сўзи ингилизча “ facilitate ”- “енгиллашмоқ” феълидан олинган бўлиб, унинг туб маъноси-шахс онгида ўзга образнинг борлиги ёки гуруҳ муайян шахснинг мавжудлиги туфайли одам фаолияти самарадорлигининг ортиши ва тезлашувидир. Агар дастлабки ўтказилган тадқиқотларда ушбу феномен тасаввурлардаги ёки идрокдаги образлар таъсириниўрганишга қаратилган бўлса, кейинчалик турли амалиётчилар ушбу ҳодисанинг реал шароитлардаги самарасини ўргана бошладилар. 3

Немис олими А.Майер эса ушбу феноменни таълим жараёнида текширди. У уйда якка ҳолда ўқитиш билан гуруҳий шароитда ўқитиш самарлигини қиёслаб, билимларнинг мустаҳкамланишида ўзлаштиришнинг тезлиги синф шаклида бўлганда ўзига хос афзалликларга эга эканлигин исбот қилди. ХХ асрнинг бошларида кенг кўламда бошланган ижтимоий психологик тадқиқотлар қаторида шахслараро таъсирни ўрганишга бағишланган ишларда ҳам ушбу ҳодисанинг мавжудлиги аниқлана бошланди. Масалан, рус тадқиқотчиси В.М.Бахтерев ўзининг ижтимоий психологияга оид тадқиқотларида гуруҳларда ўтказилган мақсадли мунозараларнинг алоҳида олинган шахс дунёқараши ва фикрлаш жараёнларига таъсирини, бунинг натижасида ўрганилган жараёнларнинг ўзгаришини ва жамоадаги фаолиятнинг самарадорлиги ошишини қайд этди. Немис тадқиқотчиси В.Мёде ўзаро ҳамкорликдаги гуруҳлар дастурини ишлаб чиқди. Унинг экспериментлари бир қарашдан шахсдаги билиш жараёнларини ўрганишга қаратилагандай бўлса-да, лекин аслида уларда гуруҳнинг шахс психик фаолиятига таъсири ўрганилди. 2-3 кишидан тортиб 16 кишигача бўлган гуруҳларда у махсус асбоб-ускуналарни ишлатган ҳолда мушаклар иш фаолияти, оғирликка чидамлик, сезгирлик, диққат хотира, турли ассоциаларнинг кечишига таъсирини дастлаб якка-якка ҳолда кейинчалик эса гуруҳий шароитда ўрганди. Текширишлари шуни кўрсатдики, уни қизиқтирган психик жараён ва ҳолатларнинг кўрсаткичлари гуруҳий вариантда индивидуал вариантдан анча афзал бўлиши исботланди. Амеркалик психолог Ж.Морено гуруҳларда шахслараро афзал кўринишларни аниқлаш усулини ва ҳиссий афзал кўришларни қайд қилиш техникасини таклиф этди. Буни у социометрия деб атади. Социометрия ёрдамида шахсилараро биргаликдаги ҳаракат жараёнида гуруҳ аъзоларида намоён бўладиган афзал кўришнинг, бефарқлик ёки хуш кўрмасликнинг миқдорий меъёрини аниқлаш мумкин. Социмометрия гуруҳ аъзоларининг бир-бирларини хуш кўриши ёки хуш кўрмаслигини аниқлашда кенг 4

қўлланилади. Гуруҳ аъзоларининг ўзлари бундай муносабатларни англаб ола олмасликлари ва уларнинг мавжудлиги ёки мавжуд эмаслиги ҳақида ўзларига ҳисоб бермасликлари мумкин. Социометрия методи жуда ҳам тезкор бўлиб, унинг натижалари математик усул билан қайта ишланиши ва ёзма шаклида ифода этилиши мумкин. Соцометерия методининг жуда ҳам тезкор эканлигига шубҳа йўқ ва унинг ёрдами билан гуруҳ ичидаги ҳиссий интилишлари манзараси етарли даражада аниқ-равшан кўрсатилган бўлиши мумкин. Уни кузатишлар йўли билан аниқлаш учун узоқ вақт сарфлашга тўғри келган бўларди. Руҳий муҳит- жамоанинг ҳиссий руҳий кайфияти тушунилади, унда жамоа аъзоларининг қадриятлари, маънавий нормалари ва мафаатлари билан белгиланадиган ҳиссий даражадаги шахсий ва амалий ўзаро мунасабатларда акс этади. Одамларда ўзаро таъсирнинг 4 та асосий усули мавжуд 1. Ишонтириш. 2. Тақлид қилиш 3. Ўқтириш 4. Эргаштириш Жамоанинг ҳиссий руҳий муҳитни мвофиқлаштириб туриш бевосита таълим муассасаси раҳбарига боғлиқдир. Бошқарув жараёни билан боғлиқ психологик муаммоларнинг кенг кўламли масалалар мажмуидан иборатлиги унинг функция-ларидан ҳам маълум. Шунинг учун мактабдаги педагогик жамоани бошқарувчи ёки раҳбарлик қилувчи шахс унга боғлиқ психология муаммоларни таҳлил қила олиши ва билимларга эга бўлиши муҳим. Бугунги кунда бошқарув муаммосини психологик ўрганиш масаласи бир неча хил қарашларгша таянади. Чунки бошқарув тизими серқиррали ва ижтимоий гуруҳларнинг характеридан келиб чиққан ҳолда бир неча босқичларга ҳам эга. Бошқарув жараёнининг психологик масалалари бир неча муаммоларни ўзида қамраб олинишини 5

инобатга олган ҳолда уларнинг қисқача ва асосий мазмунини берувчи айрим жиҳатларини кетма-кетликда ёритиб бериш мақсадга мувофиқ. Муассасадаги менежерни фаолиятини ташкил қилишда психологик усулларнинг бошқа усуллар билан мажмуали равишда қўллаш ҳамкорлик фаолиятини йўлга қўйишнинг энг самарали асоси ҳисобланади. Менежер тавсифномаси, унинг қобилияти ва истеъдодининг даражалари , шахсий фазилатлари фаолиятини самарали амалга оширишда муҳим рол ўйнайди. Бошқарувчилик имкониятлари Менежер фаолиятининг психологик қирраларини ўрганишда қўйидагиларга жавоб топиш орқали эришиш мумкин (Э.ғ.ғозиев)  Таржимаий ҳолнинг тавсифномасига биноан:  қобилият ва истеъдодга тааллуқли;  Шахсий фазилатларига кўра Менежер фаолияти муваффақиятли амалга оширишда таржимаи ҳол тавсифномасининг ўзига хос аҳамияти мавжуд. Биз инсон фаолиятининг маълум ёш даврларига мурожаат қилиш орқали унинг ўзига хос томонларини кўриш имкониятига эга бўламиз: Нафақа даври  Устозлик  Касбий етуклик Муваффақиятга эришув қадриятларни қайта баҳолаш  Ишга киришув  Таълим даври 6 Б О С Қ И Ч Л А РИ

0 10 20 30 40 50 60 70 80 Бошқарувчилик имконияти деганда биз воқеани бориш жара ё нида таъсир кўрсатиш қобилиятини тушунамиз. Бу қобилиятда муаммоли вазиятларда воқеанинг бориш йўналишига қараб ҳаракат страктегияси ва тактикасини белгилашдан иборат фаолият тушунилади. Франциядаги “Мукаммал бошқарув” тизими бўйича ўтказилган сўровномаларнинг кўрсатишича, энг тажрибали менежерлар раҳбар талантига хос хусусиятларни қайд этдилар. Ривожланган давлатларда ўтказилган тестларнинг кўрсатишича раҳбар шахсига хос қўйидаги сифатларни ажратиб кўрсатишди. Узоқни кўра олиш, агрессивлик, ўз-ўзига бўйсунувчанлик, ўзига ишониш, ҳалоллик, очиқ кўнгиллик, реакция тезлиги, оригиналлик, ижтимоий ҳис этувчанлик, оптимизм, ҳа ё тдан қувонч олувчаннлик, ичкиликка муносабатли, интеллект, муоамалага киришимлилик, экстраверт ва интровертлик, ўзини-ўзи баҳолаш, қатъийлик ва бошқа сифатлари қайд этилди. Рухий мухитни яхшилаш албатта рахбарга боғлиқлигидан ташқари жамоа аъзоларининг билимдонлиги, бир-бирига нисбатан рухий ва малакавий мослигига ҳам боғлиқ. Ҳатто икки кишининг ўзаро алоқаси ҳам фаолиятни боришини анча ўзгартиради. -Ўзаро енгиллик - мазкур шерикларни бўлиши улардан ҳар бирини фаолиятининг муваффақиятини оширади. -Ўзаро қийинлик -мазкур шерикларни бор бўлиш ҳар бирининг фаолиятида хатолар сонининг кўпайишига олиб келади. 7

-Бир томонлама енгиллик -Бир шерикнинг бор бўлиши иккинчисининг фаолиятини енгиллаштиради. (катта одам билан бола). -Бир томонлама қийинлик - Бир шерикнинг бор бўлиши иккинчисининг фаолиятига салбий таъсир қилади. (бола билан катта одам) -Мустақиллик -Биргаликда бор бўлиш уларни ҳар бирининг фаолиятига ҳеч қандай таъсир қилмайди. (камдан-кам бўлади). Руҳий мослик-одамларнинг ўзаро бир-бирига таъсир этувчи шахслар энг кам руҳий куч сарфлаган ҳолда энг юқори натижани берадиган самарадорлик йиғиндисидир. Айни пайтда биз ниҳоятда тез-тез ҳеч қандай тарбиявий вази-фаларни ҳал эта олмайдиган, фақат умумий муҳитга атрофдаги-ларнинг асаб системасига зарар келтириладиган “зарарли” ихтилофларга ( низоларга ) дуч келамиз. Педагогик жамоалари фаолиятида ихтилофли вазиятларни келтириб чиқарадиган сабабларини 3 гуруҳга ажратиш мумкин. 1. Таълим ва тарбия ишларини ташкил этиш билан боғлиқ камчиликлар. 2. Педагогларни уларнинг малакаси ва руҳий хусусиятларига муофиқ жой-жойига қўя олмаслик, маъмуриятчилик орқасида вужудга келган бошқарув соҳасидаги камчилик-лар. 3. Жамоа ичидаги шахслараро муносабатлар билан боғлиқ камчиликлар (илғорлар ва қолоқлар ўртасида, кекса педагог билан янги педагог ўртасида ихтилофлар) Педагогик жамоаси руҳий муҳитининг асосий хусусиятлари сифатида қўйдагиларни кўрсатиш мумкин.  Жамоа аъзоларининг ўзаро муносабатларида, меҳнат жараёнидан, раҳбарликдан қаноатланганлиги.  қандай кайфият устунлиги.  Раҳбарлар улар қўл остидагиларнинг бир-бирини ўзаро тушуниши ва обрўлилиги. 8

 Жамоани бошқариш ва ўзини ўзи бошқаришда жамоа аъзоларининг иштирок этиш даражаси:  Уюжқоқлик  Онгли интизом  Ишнинг унумдорлиги Руҳий муҳитга салбий таъсир қилувчи ўқитувчилар пазицияси. 1. “Имитатор” 2. “Жамоат арбоблари” 3. “Ўзини ўзи реклама қилувчи генераторлар” 4. “Патериархлар” 5. “Прима” Руҳий муҳитнинг жамоада белгилари қуйдагилар 1.Ички, ишончли хотиржамликнинг намоён бўлиши, доимий тетиклик, ҳаракат қилишга тайёрлик. 2.Жамоанинг бирлиги, унинг аъзоларининг дустона бирлашиши. Ички муносабатларда айрим ходимларларни танқид қилиш, жазолаш мумкин, уни бегоналар олдида ҳимоя қилиш, унга ҳеч қандай озор етказмаслик, уни шарманда қилмаслик. 3.Жамоа барча аъзоларининг ҳимояланганлиги, ҳар бир ходим, у қанчалик заиф, кучсиз бўлмасин, ўзининг яккалиги ёки ҳимоясизли-гини ҳис этмаслиги керак. 4.Жамоа барча аъзоларининг оқилона ва фой-дали фаоллиги. 5.Ҳаракатларда ва сўзларда ўзини тута билиши. Жамоадаги рҳий муҳит раҳбар шахсиятига, ижрочиларнинг билимдонлигига ва жамоа ишининг бажаришда уларнинг бир-бирига мослигиг а боқлиқ. Агар педагогик жамоа янгидан ташкил этилган бўлса, мактаб раҳбари авволо ўқитувчиларни имкониятларини аниқлаш, кадрларни танлаб жой- жойига қўйиш, педагогик жамоани бирлаштириш йўлларини излаши даркор. 9

Мактаб раҳбари педагоглар жамоаси билан муомила муносабатларида қуйдаги тамойилларга амал қилиши лозим:  Раҳбар муаллимларга талабчанлиги билан уларга ишонч ва ҳурматнинг бирлиги.  Ҳамма ўқитувчиларга бир хил талаб қўйиши билан бирга ҳар бир муаллимнинг ўзига хос қрбилияти ва иқтидорини ҳисобга олиш.  Мактаб жамоаси қабул қилган қарорларни бажаришда ҳар бир муаллимнинг масъуллиги.  Педагогик маданият ва маҳоратни оширишнинг хилма-хил усул ва шаклларини қўллаш.  Мактаб раҳбарияти муаллимларнинг меҳнат қилиш ва дам олиш ҳақида ғамхўрлик қилиши.  Раҳбар ташаббуси ходимлар томонидан фаол қўллаб-қувват-ланиши Ўқувчилар жамоаси педагоглар жамоасидан тубдан фарқ қила-ди ва уларни бошқаришнинг узига хос томонлари бор. Синфнинг барча гуруҳлари 2 та ирархияда алоҳида ўрин тутади. Биринчи - Обрў бўйича гуруҳлар ирархияси. Иккинчи - қадриятлар ва қизиқишлар бўйича ирархияси Синф жамоасининг ривожланиши борасида мана шу ўзаро боғлиқликнинг шартли равишда қўйдаги турларга ажратиш мумкин. I -босқич -Педагог синфнинг энг мазмунли қизиқишларга ва эҳтиёжларга гуруҳлари энг обрўли бўлишига эришади. Бунга маънавий- интеллектуал жиҳатдан энг ривожланган ўқувчиларни кўрсатишга асосланган. II -босқич -Синфдошларига ривожлантирувчи таъсир кўрса-тувчи ўқувчилар сайлаб қўйиладиган расмий фаоллар қаторида мустаҳкамланади. III -босқич -Синфда расмий амал қилувчи фаоллар мунтазам ўзгартириб турган ҳолда кучли реал фаоллар ташкл бўлади. IV -босқич -Бунда гуруҳ ирархияси уларнинг бир қатор жойлашиши билан алмаштирилади. 10

Болаларнинг таълим – тарбия беришда оила асосий ўринни эгаллайди. Оиладаги ўзаро муносабатлар бола шахсининг ривожланишга таъсир этмасдан қолмайди. Махсус адабиётларда қайд этилганидек она, аёл оилада “психотерапевт” ҳисобланади. Яъни оиланинг жисмоний, моддий мустаҳкамлигини таъминлаш табиатан отанинг зиммасида бўлса, она оиладаги психологик муҳитни, илиқ ҳиссий яқинликни таъминлашга хизмат қилади. Бу нафақат одамга, балкки бутун жонли табиатдаги “эркак” ва “аёл” жинсига хос ҳолатдир. Шунинг учун ҳам ўзаро муносабатларнинг ифода этилишида табийлик кучлироқ бўлган қишлоқ оилаларида ўсган ўғил ва қиз болаларда бундай тафовутнинг сезиларли даражада эканлиги кузатилмоқда. Маълумки, шаҳар оилаларида урбанизация, эмансипация даражасининг юқорилиги туфайли оила аъзоларининг ўзаро муносабатларида ҳиссийликнинг ифодаланишига кўра қиз ва ўғил, эркак ва аёл, ота ва она ўртасидаги псохологик тафавутлар эмансипация даражаси пастлиги билан фарқланиб турадиган қишлоқ оилаларидагига нисбатан камроқдир. - Агар болаларнинг отаси ва онасига нисбатан муносабатларида, аксинча уларнинг фарзандларига бўлган муносабатларида ҳиссийликнинг намоён этилишига кўра жинсий психологик тафовутлар аниқланса, оилада болаларнинг ака-ука, опа-сингилларига нисбатан муносабатларида эса ҳуддий тафовутлар яққолроқ кузатилади. Тадқиқот натижалари қишлоқ оилаларида тарбияланаётган болаларда ака-ука, опа-сингиллар ўртасидаги ҳиссий яқиндик шаҳар оилаларидагига нисбатан кучлироқ эканлигини тасдиқланди. - Оиладаги ўзаро муносабатлар фрустратив ҳолатларни ҳис қилиш шаҳар ҳудудларида ҳам қишлоқ ҳудудларида ҳам қизларда ўғил болаларга нисбатан кучлироқ ифодаланди. қизларда кузатиладиган бу ҳолат тадқиқотимиз давомида бошқа методикалар ёрдамида олинган натижалар ҳам тасдиқланди. - Ота – онаси, оила аъзолари, яқинлари билан бўладиган ўзаро муносабатларда мулоқат жараёнида ўзини четга олиш, ёлғиз қолишга 11

интилиш хусусиятлари қишлоқ респодентлари, айниқса ўғил болаларда кучлироқ ифодаланиши ҳам оилада ота-она ва фарзандлар муносабатларини ташкил қилишда эътибор берилиши лозим бўлган жинсий психологик тафовутлардан ҳисобланади. I . Раҳбар ходимлар иш фаолиятлари давомида қўл остидаги ходимлар шахсининг психологик типларини инобатга олиб иш муносабат ўрнатишлари анча мақсадга мувофиқ. 12

Тингловчиларга тавсия этиладиган адабиётлар 1. Н.П.Аникеева “ Жамоада руҳий муҳит ”. 2. Э.ғозиев “ Психология ” 3. ғ.Шоумаров тахрири остида “ Оила психологияси ” 4. Э.ғ. ғозиев, Р.Ю.Тошимов “психология ўқитиш методикаси” 5. М. қоплонова, О.У.Авлаев “Бошқарув психологияси” 2004 й. 6. www.ziyonet.uz 13

Похожие

Жамоадаги психологик муҳит

Мутахассиснинг уз устида ишлашининг психологик ва педагогик асослари

Педагогик назокат ва педагогик одоб-ахлоқ

Педагогик назокат ва педагогик одоб ахлок

Педагогик технология ва педагогик маҳорат уйғунлашувининг истиқболлари