Педагогик назокат ва педагогик одоб-ахлоқ - Педагогиka - Рефераты

Педагогик назокат ва педагогик одоб-ахлоқ

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

109.5 KB

Педагогик назокат ва педагогик одоб- ахлоқ РЕЖА: 1 . Ўқитувчи педагогик одоби ҳақида тушунча. 2. Педагогик назокатнинг моҳияти ва хусусияти. Дарсда педагогик назокат. 3. Педагогик назокатни эгаллаш шарт - шароитлари.

Таянч тушунчалар: Педагогик одоб, меъёр, иззат-нафс, такт, этнопсихологик туйғулар, миллий одоб. 1. Ўқитувчи педагогик одоби ҳақида тушунча . 1. Ўкитувчилик касбини севиш педагогик одобнинг зарур талабларидан бири ҳисобланади. Ўз касбини севган кишигина бутун куч – ғайратини, қалб қўри ва дил ҳароратини бу ишга бағишлайди ва ўз фаолиятида яхши натижаларга эришади.Шунингдек, болаларни севиш, уларга меҳр- муҳаббатли бўлиш ўқитувчилик касби, ўқитувчи ахлоқий қиёфасида жуда муҳим аҳамият касб этади. Ўқитувчидан болаларга меҳрибонлик билан бирга талабчанлик ва қаттиққўллик ҳам талаб этилади. Муаллимнинг билимдон бўлиши, маънавий баркамоллиги ўқувчи шахсининг шаклланишига ижобий ахлоқий таъсир ўтказади. «Қадимги аждодларимиз», - деган эди И.А.Каримов Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг биринчи сессиясидаги маърўзасида, - комил инсон ҳақида бутун бир аҳлокий талаблар мажмуасини, замонавий тилда айтсак, шарқона аҳлоқ кодексини ишлаб чиққанлар". Ўқитувчи ҳалоллик, ростгўйлик, ахлокий поклик, одамийлик, камтарлик каби фазилатларга эга бўлиши педагогик одобининг муҳим талаб- қоидасидир. Муаллим деярли ҳар куни ўқувчилар билан учрашади, савол- жавоб қилади, уларнинг яхши хулқи, эзгу ишларини маъқуллайди, билимини баҳолайди, ножўя хатти - ҳаркати учун танбеҳ беради. Албатта, ўқитувчининг фикри, мулоҳазаларида нисбийлик, субъективлик аломатлари мавжуд. У ҳаммага айнан бирдек тўғри муносабатда бўла олмаслиги мумкин, лекин у ҳамма ўқувчиларга нисбатан холис ниятли, яхшилик қилишга интилувчи, адолатли киши эканлигига барчанинг ишончи комил бўлмоғи лозим. Синфда ўқитувчи "яхши кўрадиган", "ёмон кўрадигани" бор деган таассурот туғилмаслиги керак.

Фаннинг муҳим муаммолари юзасидан эркин фикр юрита олиши ва ниҳоят ўқувчиларни ҳам ижодий фикрлашга, тадқиқот ишларига ўргатиш ва жалб этишни талаб қилади. Хуллас, яхши ўқитувчи бўлиш учун бўлажак муаллим юксак педагогик одоб маданиятини эгаллаши зарур. Бунинг учун бўлажак ўқитувчи педагогик одобнинг талаб ва қоидаларини билиб, ўзлаштири6 олиши, тажрибада педагогик фаолиятда қўллаши, ўзининг дунёқараши ва аҳлокий тажрибаси билан бойитиши лозим, фикрлаш ва ҳис этиш, турмушда синаб кўриш натижасида педагогик одобнинг талаб ва қоидалари ўқитувчининг шахсий эътиқодига, ахлокий фазилатларига айланади. Ҳақиқатдaн, ўқитувчи ёшларга таълим - тарбия берувчи киши. «Таълим тўғрисида»ги Қонуннинг 5-моддасида шундай ёзилган: "Тегишли маълумоти, касбий тайёргарлиги бор ва юксак ахлоқий фазилатларга эга бўлган шахслар педагогик фаолият билан шуғулланиш ҳуқуқига эга". Чунки ҲУкумат халк таълими соҳасида ўртага қўйилаёттан вазифаларни бажариш кўп жиҳатдан ўқитувчига боғлиқ. Ҳар қандай мутахассис одоб-аҳлоқ намуналарига эга бўлиши табиий, лекин педагогик одоблилик мутлақо ўзгача ҳолдир. Чунки табиатга, жамиятга, нотаниш кишиларга, жисм ва ашёларга, ўз-ўзига муносабатда ҳақиқий мезон ролини бажарувчи қобилиятга эга бўлишлик айнан ўқитувчи шахсида мужассамлашади. Педагогик назокат этнопсихологик ҳис- туйғулари, миллий характер хусусияти, хулқ, фаолият, муомала қоидалари, қонуниятлари ва кўникмаларидан меъёрий равишда мақсадга мувофиқ тарзда фойдаланишда ўз аксини топади:  эмоционал ҳис-туйғулар, кечинмалар, стресс ва аффектив ҳолатлар хоссалари, чегараларига батамом риоя қилиш;  хулқ-атвор малакаларини амалиётда оқилона қўллаш;  бачкана қилиқлар, ортиқча ҳаракатлар қилишдан ўзини тийиш;

 нутқ маданиятидан ташқари чиқмаслик, шахсиятга тегадиган иборалар ишлатмаслик, қўпол ва дағал сўзлар қўлламаслик;  ҳиссий, ақлий билиш жараёнида муаййян меъёрларга асосланиш, манманликни намойиш этмаслик;  ўқувчилар ва ўкитувчилар жамоалари билан, ота-оналар ҳамда нотаниш кишилар билан муносабатга киришишда расмий, қатъий ишбилармонлик услубларига асосланиш ва ҳоказо. Ўқитувчи - зиёлилар ичида маънавий дунёси муайян даражаси билан тафовутланиб, кўрсаткичи бўйича анча юксакликка эга инсон. Унинг бу даражага эришиши манбалари - ўқитувчининг кундалик, ижодий изланиш фаолиятининг кўринишидан, ижтимоий статус ва. ролни қатъий ижро этишдан иборат. Ўқитувчининг касбий маҳоратидан ташқари, унинг сиёсий, иқтисодий, тарихий билимларга эга бўлишидек зарурияти, эҳтиёжи, имконияти алоҳида аҳамият касб этади. 2. Педагогик назокат ўқитувчига мулоқотни ижобий ҳиссиётлар асосида қуришга, болалар билан психологик контактни сақлашга ёрдам беради. Ўқитувчи педагогик назокат талабларига амал қилиб ўзида мулоқотнинг демократик услубини шакллантиради, ўқувчилар билан ҳақиқий мулоқот маданиятига эришади. Педагогик назокат ўқитувчига болалар билан мулоқотда конфликт (қарама - қаршилик)дан қочишга, ўзаро муносабатни тўғри куришга ёрдам беради. Такт сўзи таъсир этиш маъносини билдиради . Бу кишилар ўзаро муносабатини бошқаришга ёрдам берувчи ахлоқий категориядир. Тактик хулқ инсонпарварлик принципига асосланиб, мураккаб конфликт ҳолатларида ҳам кишига ҳурмат сақлаб қолишни талаб қилади.

Назокатли бўлиш барча кишиларга қўйилган ахлоқий талаб, айниқса педагогларга бу жуда муҳим. Педагогик такт ўқитувчининг касбий сифати, унинг маҳоратининг бир қисми. Педагогик такт - бу ўқитувчининг ўқувчига мақсадга мувофиқ педагогик таъсир ўлчови, мулоқотнинг махсулдор услубини ўрнатиш кўникмаси. Педагогик такт ўқувчилар билан мулоқотда охирги ҳолатга (чорага) йул қўймайди. Ҳурмат эркалаш ва талабчанликни ҳам талаб этади. Ўқувчига муносабат уларнинг ёш хусусиятларига ҳам боғлик бўлади. Кичик ёшдаги ўқувчиларга муносабатда ўқитувчи болани кучоғига олиши, бошини силаши, эркалаб чақириши мумкин. Катта ўқувчилар билан бундай ҳолатга айрим шароитларда йўл қўйилади. Ўспиринлар билан бундай муносабатда бўлишга йўл қўйиб бўлмайди. Улар ўзини катта, мустақил деб билишади. Ўқитувчи такти дарсда, синфдан ташқари ишларда ва бошқа жойларда намоён бўлади. Ўқитувчининг дарсдаги педагогик такти. Ўқитувчи ва ўқувчи ўртасидаги зиддиятлар таҳлили шуни кўрсатадики, бунинг муҳим сабабларидан бири - ўқитувчининг тактсизлигидир. Баъзи ўқитувчилар "нимага жим ўтиролмайсан, тагингда мих борми?" каби огоҳлантиришларни нормал ҳолат деб ҳисоблашади. Баъзи ўқитувчилар дарсга кириб ўқувчини кўчада кўрганлиги, ким билан юрганлиги ва қандай кийинганини кесатиб айтиб беради. Баъзан шундан зиддиятлар бошланади. Назокат (такт) дарснинг барча этапларида зарур. Айниқса, ўқувчилар билимини баҳолаш вақтида бунга алоҳида эътибор бериш керак. Жавоб бераётган ўқувчининг гапни бўлиб, "ҳеч нарса билмайсан", "бу гаплар нима керак?" каби сўзлар билан уларни тўхтатиш мумкин эмас. Баъзи дудуқ

ўқувчилар назокатли ўқитувчи дарсида яхши гапира олса, тактсиз ўқитувчи дарсида жавоб беришда қийналадилар. Барча ўқувчилар уларнинг жавобини эътибор ва ҳурмат билан тингловчи ўқитувчига жаво6 беришни хоҳлашади. Ўқувчи гапираёгганда ўқитувчи уни қувватлаб, қаpаши, мимикаси билан маъқуллаб туриши керак. Жавобни бефарқ тингласа ёки менсимай эътибор бермаса ўқувчи шу ўқитувчига жавоб беришдан қочади. Баҳо қўйиш вақти ҳам муҳим. Баъзан ўқитувчи аввал яхши жавоб бермаган ўқувчи яхши гапириб қолса: "Сен мени ҳайрон қолдирдинг, сенга "4" баҳо қўйишга мажбурман", - дейди. Аслида, у ўқувчи муваффақиятидан мамнун бўлиши керак эди. Педагогик такт ўқитувчи хулқининг мослашувчанлиги – тактикани талаб қилади. Чунки ўкитувчи болалар олдида турлича назокатни талаб этувчи турли ролларда чиқади. Синфда ўкувчилар дарсга тайёр бўлмаганда қатъийлик ва муомаланинг совуқ бўлиши кўзатилади. Синфдан ташқари ишларда кўнгил очиқлиги, мажбур этмаслик, айниқса индивидуал суҳбат, саёҳатлар, дўстона алоқа, болаларга ишонч ўқитувчи учун зарурий ҳолатлар. Мулоқотда тактни танлаш ролли ҳолатлардан фойдаланиш кўникмаси билан боғлик. Бунда 4 та ҳолат бор: • юқоридан қурилган ҳолат; • пастдан қурилган ҳолат; • ёнма - ён ҳолат; • аралаш ҳолати.

Юқоридан ўрнатилган ҳолатда ўқитувчи ўзининг мустақиллигини, жавобгарлигини ўз устига олишини, ҳеч ким билан ҳисоблашмаслигини кўрсатади. Бу ҳолат "Ота - она" ҳолати дейилади. Пастдан ўрнатилган ҳолатда бўйсунувчан, ўзига ишонмайдиган шахс намоён бўлади. Бу "Болалар" ҳолати дейилади. Ёнма - ён қурилган ҳолат шароитни ҳисобга олиш, бошқалар қизиқишини тушуниш, жавобгарликни ўзи ва болалар ўртасида тенг бўлиш кабиларда кўринади. Бу "Катта киши" ҳолати дейилади. Бунда ўқитувчи, "Мен сизлар билан маслаҳатлашмоқчиман" ёки "биргаликда ўйлаб кўрайлик" усулида иш кўради. Баъзан ўқитувчи пассивлик ҳолатини кўрсатади. Масалан "доскада адашади", ўқувчилар эса катта қувонч билан уни тўғрилашади. Бу ҳолат ўқувчи мустақиллигини кўрсатишига кенгрок имконият беради. Умуман бу ҳолатларда ўқитувчи ўқувчилар билан роль алмашиб туради. 3. Педагогик назокатни эгаллаш шароитлари. Педагогик назокат педагог маҳорат билан 6ирга тарбияланади ва эгалланади. Ўқитувчининг маънавий етУклик даражаси, болалар билан мулоқот кўникмаларини ҳосил қилиши учун махсус билимларни эгаллашида ўз устида ишлаш натижасида эришади. Аввало, бу билимлар ёш психологиясини ва болаларнинг индивидуал хусусиятларини билиш билан боғлик. Ахлоқ асосларини билиш, хатти - ҳарактлардаги ахлокий маънони кўриш ҳам катта аҳамиятта эгадир. Шу билан бирга, ўқувчига таъсир этиш йулларини билиш улар қобилиятига айланиши лозим:  болаларни севиш, ўз муҳаббатини кўрсатиш;  болалар хулқидаги нозикликларни кўриш ва кўзатиш;  шароитта мослашиш;

 ҳамкорликнинг мақсадга мувофиқ йулини танлаш;  болалар билан сухбат. Тўғри мулоқот услубини танлашда ўзини бошқара олиш, адолатлилик, бошқалар тажрибасига ижобий ёндашув, педагогик техникани ривожлантириш, ҳазил - мутойибага мойиллик ҳам катта аҳамиятга эга. Бунда ўқитувчи болаларни ҳурмат қилиши ва ўз қадрини сақлаши муҳимдир. Педагогик фаолиятда турли конфликтлар, педагогик вазиятлар учраб туради. Шунинг учун ёш педагоглар юқоридаги қоидаларни билиши лозим. Педагогика ўз усулларини йук нарсадан яратмайди, уларни ў йлаб топмайди. У ҳаётдан кишилар ҳулқ-атворининг реал омилларини, болалар ҳаётини педагогик жиҳатдан мақсадга мувофиқ тарзда ташкил этиш вазифаларига жавоб берадиганларини танлаб олади, тарбиявий ишда педагогик таъсир кўрсатиш усуллари сифати да фойдаланади. Педагогик таъсир кўрсатиш методикаси болаларнинг ижтимоий- фойдали фаолиятини педагогик жиҳатдан мақсадга мувофиқ тарзда ташкил этиш учун фойдаланиладиган воситалар системасидан иборатдир. Бу воситалар тарбияланувчи шахсига қаратилган бўлиб, болаларнинг ҳулқ-атворини рағбатлантиради, уларнинг қийин ва мураккаб вазифаларини қувонч ижодий шавқ-завқ манбаига, ҳар бир тарбияланувчи Ўқувчининг шахсий муддаоларига айлантиради. Педагогик таъсир кўрсатишнинг асосий усуллари талаб, истиқбол, ра ғ батлантириш ва жазолаш, жамоат чилик фикридир.  Талаб — тажрибада жуда кенг тарқалган усул бўлиб, таълим ва тарбия жараёнида педагогнинг тарбияланувчига шахсий муносабатининг намоён бўлиши йўли билан у ёки бу хатти-ҳаракатларнинг рағбатлантирилиши ёки тўхтатилишини таъминлайди. Педагогик таъсир кўрсатиш усули бўлган талаб би лан коллективни ташкил этиш методи сифатидаги ягона педагогик талабларни бир-биридан

фарқлаш керак. Агар ягона педагогик талаблар болаларнинг ижтимоий фойдали фаолиятини рағбатлантириш мазмунини ва кол лективни жипслаштиришда педагоглар билан болалар нинг ҳаракатлари бирлигига эришиш йўлларини таъминласа, талаб эса ҳулқ-автор ва фаолият нормаларини болаларнинг хатти- ҳаракатлари ҳамда ишларида амалга ошириш усулларидан иборатдир.  Истиқбол — таъсир кўрсатишнинг жуда таъсирчан усули бўлиб, у болаларнинг хатти-ҳаракатларини улар олдига мароқли мақсадлар қўйиш йўли таъминлайди, бу мақсадлар уларнинг шахсий интилишлари, қизиқиш ва муддаоларига айланади. Бу усул мактаб ўқувчиларида шахснинг энг муҳим фазилатларидан бири бўлган мақсадга интилувчанликни ривожлантиришга ёрдам беради.  Рағбатлантириш ва жазолаш — тарбиянинг энг анъанавий усули бўлиб, болалар ҳулқ-атворига тўзатиш киритишни, яъни фойдали хатти- ҳаракатларни кўшимча рағбатлантиришни ва тарбияланувчиларнинг номақбўл хатти-ҳаракатларини тўхтатишни таъминлайди, бунда уларнинг ҳуқуқ бурчларини кенгайтириш ёки чеклаш, уларга аҳлоқий таъсир кўрсатиш йўлидан фойдаланилади. Рағбатлантириш ва жазолаш методи ўзига хос хусусиятга эга бўлганлиги сабабли (бу ҳақда қ уйироқда гап боради) уни қўлланиш алоҳида эҳтиёткорликни, педагогларнинг сезгирлиги ва хушмуомалалигини талаб қилади.  Жамоатчилик фикри— таъсир кўрсатишнинг қудратли усули бўлиб, болаларнинг ижтимоий фойдали фао лиятини ғоят ҳар томонлама ва мунтазам рағбатлантириб боришни таъминлайди, жамоанинг тарбиявий вази - фаларини анча тўлиқ амалга оширади. Бу усул жамоа аъзоларининг ижтимоий фаоллигини ва ўртоқларча бирдамлигини ривожлантиришга ёрдам беради. Педагогик таъсир кўрсатиш усулларини алоҳида-алоҳида тасвирлашга ўтишдан олдин уларни муваффақиятли қўлланишнинг умумий қоидаларини қараб чиқамиз;

Педагогик таъсир кўрсатиш усулларидан самарали фойдаланишнинг зарур шарти педагогнинг болаларга бўлган муносабатларининг чинакам инсонпарварлигидир. Педагогик таъсир кўрсатиш усуллари ўз тарбияланувчилари тақдирига бепарво бўлган кишилар қўлида соф касбкорлик воситалари мажмуи эмас, бу усуллар бир жамоа бўлиб, ягона интилишлар, умумий масъулият билан бирлашган жонли кишиларнинг жонли муносабатларидир. Қаттиқлик ва тошбағирликни, расмий маъмуриятчиликни ўзининг болалар билан муносабати нормасига айлантирган кишилар ҳақиқий педагог бўлолмайдилар. Бизнинг шароитимизда фақат педагоглар билан ўқувчилар ўртасидаги ўртоқларча муносабатларни ривожлантиришга ва мустаҳкамлашга қаратилган йўлгина педагогик таъсир кўрсатишнинг асоси бўлиши мумкин. Бинобарин у ёки бу усулларни қўлланиш ҳар бир ҳолда болаларнинг фаолиятида фақат жўзъий ўзгаришларга олиб келиб бўлмай, шу билан бирга ҳамиша педагоглар билан тарбияланувчилар ўртасидаги муносабатларнинг ривожланишига фаол хизмат қилади. Педагогик таъсир кўрсатиш усулини қўлланишнинг иккинчи умумий қоидаси шундан иборатки, бу қоида оқилона тайёрланган бўлиши лозим, уни қўлланиш эса амалга ошириш учун шарт-шароитнинг мавжудлигини назарда тутади. Болаларнинг реал имкониятларини, уларнииг тарбиячи рағбатлантирадиган ишларни бажариш қобилиятини ҳисобга олиш педагогик таъсир кўрсатиш воситаларидан фойдаланишдаги шахсий ёндашувнинг моҳиятини ташкил этади. Баъзан у ёки бу педагогик таъсир натижасиз қолади, чунки педагог унинг амалга оширилиши учун зарур моддий воситаларнинг мавжуд бўлишини олдиндан таъминламаган бўлади. Масалан, барча ўқувчилар ҳам ишга зарур бўладиган асбоблар билан таъминланган эмас, ўқитувчи аса уларга навбатдаги топшириқни бажаришни таклиф қилади. Педагогик таъсир кўрсатишни амалга оширишда болаларнинг ёши ва индивидуал хусусиятларини

ҳисобга олиш каби умумий принципларни изчиллик билан ўтказиш ҳам муҳим аҳамиятга эгадир. Юқорида айтиб ўтилганидек, таълим-тарбия жараёнининг у ёки бу усулини тўғри танлаш ва уни қўлланишнинг муваффақияти педагогдан педагогик вазиятни билиш ва ҳисобга олишни талаб қилади. Педагогик вазият педагогик таъсир кўрсатиш усуллари учун ўзига хос хусусиятларга эгадир. Педагогик таъсир кўрсатиш усулларини муваффақиятли қўлланиш учун зарур бўлган ҳал қилувчи шарт-шароитларни айтиб ўтамиз. Бу аввало тарбияланувчи билан педагогнинг муносабатларидир. Бу муносабатлар доимий бўлиб қолмайди, улар ўзаро муомала жараёнида биргаликдаги фаолиятда ривожланади ва бойиб боради. Шу нарса мутлақо равшанки, ўртоқларча муносабатларда таъсир кўрсатиш усулларидан бири таъсирчан бўлади, бетараф ёки салбий муносабатларда (бундай муносабатлар ҳам бўлиши мум кин) бошқа усул, бошқа шакл керак бўлади. Сўнгра тарбияланувчиларнинг педагог таклиф қилган фаолиятга муносабати муҳим шартлардан бири ҳисобланади. Маълумки, ўқувчини осон ва ечимли иш билан шуғулланишга мажбур қилиш — бошқа гап, унинг жиддий, одатдан ташкари меҳнатни бажаришига эришиш эса бутунлай бошқа бир гап. Кўп нарса тарбияланувчининг коллективдаги мавқеига борлиқ бўлади. У ҳали янги бўлиши, анъаналар ва ўр тоқларининг қилиқларини билмаслиги мумкин. Коллектив ҳаётнинг ҳамма соҳасида тажрибаси бор бўлиши ҳам мумкин. Биринчи ҳолда ҳам, кейинги ҳолда ҳам тарбияланувчига таъсир кўрсатиш усули бир хилда бўлиши мумкин эмас. Ниҳоят, ҳамиша болаларнинг руҳий ҳолатини ҳисобга олишга тўғри келади, педагог уларга бирор топшириш билан мурожаат қилади: болалар қувноқ ва вазмин бўлишлари, бирор нарсадан ранжиб жаҳллари чиндан бўлиши ҳам мумкин. Бу ҳам яна таъсир кўрсатиш шаклини танлашга таъсир қилади.

Педагогик вазият билан у тақозо қилган педагогик таъсир кўрсатиш усулининг бирор шакли ўр тасидаги бо ғ ланиш муҳим аҳамиятга эгадир. Бу алоқадорликни тушуниш тарбиячиларга ўз ҳаракатларида кўпроқ самарадорликка эришиш, уларни онгли равишда ривожлантириш имконини беради. Педагогик таъсир кўрсатишнинг айрим усулларини қараб чиқишни талаб усулидан бошлаган маъкул. Талаб пед а гогик таъсир кўрсатишнинг бошлан ғ ич усули бўлиб, тарбияланувчиларнинг муайян фаолиятини рағбатлантиришни ёки т ў хтатишни ва аниқ амалий ҳамда аҳлоқий сифатларини намоён қилишни таминлайди. Талаб қилиш усули болаларнинг кўпгина аҳлоқий сифатларини шакллантиришга ёрдам беради, лекин тарбияланувчиларда ўз ига нисбатан масъулият ва талабчанликни ривожлантиришда алоҳида вазифани бажаради. Ягона педагогик талабларни қараб чиқар эканмиз, факат бизнинг социалистик жамиятимиздагина ҳалкнинг маънавий-сиёсий бирлигини мустаҳкамлашда педагогик талаб тарбиянинг таъсирчан усулига айланишини айтиб ўт ган эдик. Педагогик таъсир кўр сатиш усули бўлган талабнинг аҳамияти нимадан иборат эканлигини қараб чиқамиз. Ўқитувчи болалар билан ишлар экан, бинобарин, уларнинг фаолиятини ташкил этар экан, ўз кўрсатмалари билан ўқув чиларнинг айрим ҳаракатларини ра ғ батлантиради. Иш жараёнида уларга муайян мулоҳазалар билдиради, танбеҳ беради ёки рағбатлантиради, якун ясайди. Унинг айрим буйруқлари қисқа ва л ў нда бўлиб, сезилар-сезилмас мажбур қилиш ролини уйнаса, бошқалари анча кенг тушунтириш йўл-йуриқлар шаклига эга бўлади. Бир хиллари ўқув чиларни фақат ишга жабр қилиш зарурати туфайли, бошқалари болаларнинг ай рим к ў никма ва малакаларни ўз лаштиришига тўзатиш киритиш эҳтиёжи билан вужудга келган; бир хиллари ўқув чиларнинг кераксиз ва нотўғри

ҳаракатларини т ў хтатса, бошқалари муваффақиятли ҳаракатларини мустаҳкамлайди ва қўллаб-қувватлайди. Ўқитувчи томонидан берилган барча кўрсатмалар ва тушунтиришлар, мулоҳаза ва танбеҳлар педагогик таъсир кўрсатишнинг ана шу энг муҳим усулн бўлган талаб қилишнинг турли шаклларида айтилади. Шунинг учун ҳам муболаға қилишдан қ ўр қмай айтиш мумкинки, педагогнинг талабисиз ўқув чиларнинг ўқув ва ижтимоий фойдали фаолия тини ташкил этишни тасаввур этиб бўлмайди. Тажрибали педагог болалар ҳўзурига кенг ҳаракатлар дастури билан бирга боради, ўз тарбияланувчиларидан ҳар бири қачон нима қилишини аниқ ва муайян тарзда билади. Зеро, талаблар ана шу дастурни улар нинг ишлари ва хатти-ҳаракатларида амалга ошириш воситасидир, холос. Талаблар болалар коллективи билан ишлашнинг бошлан ғ ич даврида, дастлабки дарсларда айниқса муҳим роль уйнайди. Ана шу босқичда синфда ишларнинг қандай бориши, у ёки бу ҳаракатларнинг ўқув чилар томонидан қанчалик аниқ бажарилиши ҳам, ўқитувчи нинг ўқув чи билан муносабатлари қандай йўлга қ ў йила бошлаши ҳам, болалар уни обр ў ли ўр тоқ — уЎ раҳбарлари деб эътироф қиладиларми ёки йукми, — бўларнинг ҳаммаси тарбиячининг талабларига ниҳоятда боғлиқдир. Шундай қилиб, болалар билан ишлашнинг бошланғич даврида ва улар фаолиятининг янги-янги турларини ташкил этишда педагогнинг талаблари болаларнинг зарур хатти-ҳаракатларини рағбатлантаришнинг муҳим воситаси ҳисобланади, шунингдек номаъқул ва фойдасиз ҳаракатларнинг олдини олиш ва тўхтатиш воситаси ҳам бўлади. Талабнинг асосий гуруҳлари ва шаклларини қараб чиқамиз. Педагогнинг талаблари бевосита талаблар бўлиши мумкин, бунда улар шундай болаларга қаратилган бўладики, тарбиячи улардан муайян ҳаракатларга эришишни кутади ёки педагогнинг талаблари воситали талаблар бўлади, бунда

ўқитувчи ўз талаблари билан болаларда ўз ўртоқларига нисбатан навбатдаги талабларни келтириб чиқаради. Биз аввало талабнинг асосий шаклларини таърифлашга ўтамиз, бу усулнинг у ёки бу шаклини танлаш педагогик вазиятни ҳисобга олиш билан борлиқдир. Бевосита талаблар учун педагогик вазият иккита асосий шартдан, икки омилдан вужудга келади. Биринчи омил — кимдан талаб килинса, ўшанинг талаб қилувчига бўлган муносабатидир. Иккинчи омил —бу тарбияланувчининг педагог рағбатлантирадиган фаолиятга муносабатидир. Умуман олганда бу муносабатларни биз ижобий, бетараф ва салбий муносабатлар деб таърифлаймиз, ҳолбУки амалда бу муносабатларнинг жуда кўпдан-кўп кўринишлари ҳам бўлиши мумкин. Энди талаб шаклларига т ў хталиб ўта миз. Талаб т ў ппа-тўғри бўлиши мумкин, бунда ўқитувчи нинг мурожаати «Шундай ва фақат шундай қил» формуласи буйича катъий, дадил охангда ифодаланган аниқ аён кўрсатмага эга бўлади. Бундай ҳолда болаларга ҳаракатга ундовчи омил талабнинг ўз и ҳисобланади. Т ў ппа-тўғри талаб жамоа билан ишлашнинг биринчи босқичида айниқса таъсирчан бўлади. Буни бир адиб кўрсатиб ўт ган эди: «Самимий, ошкора, ишонарли, қиз ғ ин ва қатъий талаб бўлмаса, жамоани тарбиялашни бошлаб бўлмайди, бинобарин, кимда-ким иккиланувчилардан, берилган вадаларни шуваб кетувчилардан иш бошлашни уйласа, у хато қилган бўлади». Педагог болалар учун янги бўлган фаолиятни ташкил этаётган жойда ҳам т ў ппа-тўғри талаб зарурдир. Бу ерда т ў ппа-тўғри талабнинг таълимнинг бошлан ғ ич методи бўлган йўл-йуриқ беришга ў хшаб кетиши ўз ига эътиборни жалб қилади. Шуни ҳам айтиб ўта мизки, т ў ппа-тўғри талаб кўпинча ўқув чининг педагогга ёки у бошлаган фаолиятга бетараф муносабатда бўлиши шароитида ишлатилади. Бундай вазиятда т ў ппа-тўғри, бевосита талабнинг қуйидаги қоидаларига риоя қилиш айниқса муҳимдир.

Биринчи қоида : одатда, талаб ижобий бўлиши, яъни мутлақо муайян хатти-ҳаракатни келтириб чиқариши, болаларнинг у ёки бу ҳаракатларини шунчаки таъқиқламаслиги, т ў хтатмаслиги лозим. Албатта, ўқитувчи нинг тақиқлашларидан айниқса болалар белгиланган ҳулқ-атвор қоидаларини ҳар хил тарзда бўлган холларда фойдаланилади. Бироқ педагоглар талабларининг асосий мазмунини таъқиқлашлар ташкил этмайди. Талаблардаги асосий нарса болалар ҳулқ-атвори ва фаолиятининг ижобий дастуридир. Иккинчи қоида: т ў ппа-тўғри талаб йўл-йуриқ тарзида, яъни бир хил маъноли, аниқ ва тушунарли, конкрет бўлиши лозим. Дастлабки пайтларда болаларнинг янги ҳаракатларини ра ғ батлантирганда талаб йўл-йуриқ бериш билан қўшилиб кетгандай бўлади, бу ҳаракатларни деталлаштириб, уларни аниқ таърифлаб беради. Учинчи қоида : педагогнинг ҳарқандай оқилона, аниқ ва тайёрланган т ў ппа-тўғри талаби албатта бажарилиши, охирига етказилиши керак. Шуни эсда тутиш керакки, ў хшаш педагогик ҳаракат қонунининг намоён бўлиши натижасида ҳар бир янги талабнинг бажарилиши педагогнинг кейинги талаблари нинг кучи ва таъсирчанлигини оширади Ўқувчида тарбиячига ақл- идрок билан аниқ бЎйсуниш одатини шакллантиради. Ва аксинча, ҳар бир бажарилмаган талаб шундан кейинги талабларнинг самарадорлигини пасайтирди. Т ў ппа-тўғри талабларнинг техник ижроси ҳақида гапирганда, уларни қ ў йишнинг қатъий, ишонарли оҳангини таъкидлаб утиш керак. У осойишта, вазиятга қараб, жиддий бўлиши, лекин ҳеч вақт бақиришга, болани ҳақорат қилишга айланиб қолмаслиги керак. Талаб-маслаҳат тарбияланувчи онгига ишончсизлик билдиришдан иборат бўлиб, у ёки бу хатти-ҳаракат, амалий вазифани у ёки бу усулда ечишнинг

мақсадга мувофиқлиги тўғри сида ўқитувчи нинг мустақил равишда қарор қабўл қилиш учун тарбиячининг тавсиясини ўз ичига олади. Илтимос сингари, маслаҳатни ҳам мажбур қилиб тиқиштирмайдилар, танлаш ҳуқуқи боланинг ўз ида қола ди. Бу шакл ишга онгли муносабатни ривожлантиради ва бундан ташқари, педагогни катта ёшдаги ўр тоқ деб билишга ўр гатади, унинг обр ў си кенг билимларда, катта ҳаётий тажрибада, маҳоратда яширилиб ётганлигига асосланади. Шу билан бирга масалаҳат—бу ҳамма нарсани ипидан игнасигача тасвирлаб берадиган йўл-йуриқ эмас, балки кўпинча ечимларни мустақил излашга ундашдан иборатдир. Бевосита талабнинг бу шакли яна шуниси билан фойдалики, у болаларни муайян вазиятларда, айниқса пайдо бўладиган қийинчиликларда ўр тоқлари, ўқув чилар билан маслаҳатлашишга ўр гатади. Ўз навбатида педагоглар ўз ларига болалар маслаҳат учун мурожаат қилишини қадрлашни, ўз ининг жавоб реакциясини шунчаки айтиб бериш эмас, балки кичик ёшдаги ўр тоқларига табиий ёрдам кўрсатишни ўр гатишлари лозим. Талаб-шаъма болаларни муайян хатти-ҳаракатларга ра ғ батлантяришнинг яширин шакли ва энг нозик воситаларидан биридир. Шаъма илгари ишлатилган, яхши таниш бўлган талабларни, маъноси очиб берилмайдиган талабларни ўз ига хос шартли қисқартиришдир. Тажрибали педагогга баъзан болаларнинг зарур ҳаракатларини бажаришини таъминлаш учун к ўз тикиб қараш, қошларнинг ҳаракати, риторик саволнинг берилиши кифоя қилади. Муайян шароитда шаъма талабнинг «яширин» шакли ролини уйнайди, у фақат икки кишига тушунарли бўлиб, атрофдагиларнинг диққатини жалб қилмайди. Шартли талаб шундан иборатки, бола учун ёқимли бўлган бирор фаолият тури ёқимсиз ёки қийин фаолият учун рағбатлантирувчи омил сифатида намоён бўлади. «Дарсларингни қилсанг—уйнагани борасан»- бу бавосита талабнинг ана шу шаклига энг оддий мисол бўлади. Шартли талабдан фойдаланганда

бажарилиши шарт бўлган фаолият билан сарфланган куч- ғ айрат учун ўз ига хос мУкофот бўлган фаолият ўр тасидаги алоқа табиий эди. Акс ҳолда болаларда ўз манфаати йўлида фойдаланиш кайфияти пайдо бўлиши мумкин, бунда шартли талабдан энди педагог фойдаланмайди, болалар эса унинг олдига ўз шартларини қўядилар: «Бизнинг футбол» уйнашимизга рухсат этсангиз, синфни йиғиштириб чиқамиз» ва ҳоказо. Умуман талабнинг бу шаклини қўлланиш болаларни, уларнинг қизиқишлари ва майлларини яхши билишни, уларнинг индивидуал қобилиятларини ва меъер туйғусини ҳисобга олишни назарда тутади. Бу усулни (хуллас, бошқа ҳарқандай усул каби) сувистеъмол қилмаслик керак. Ўйин шаклидаги талабдан одатда қизиқарли бўлмаган ва баъзан зерикарли машғулотларни ташкил этиш ҳақида гап борадиган жойда, бирор ишни, айникса ки чик ёшдаги болалар билан ишлашни жонлантириш учун фойдаланилади. Мисол келтирамиз. Мактаб-интернат тарбияланувчиларидан бир гуруҳи одатда ухлашга ётиш учун жуда ўзоқ , ҳозирлик кўришарди. Болалар тез ечинишни билмас, ўз буюмларини тартибсиз қилиб ташлайверишарди. Шунда тарбиячи кечқурунлари «Ким тезроқ?» ў йинларини ўт каза бошлади, ҳар кимнинг вақтини секундомер билан қайд қилиб қ ў йди. Ўйин ҳаммани жалб қилди, ҳатто ўз рекордчилари пайдо бўлди. Болалар коллективини ташкил қилишга ў йин сингиб кетиши лозим, деган эди бир адиб. Бавосита талабнинг бу шакли ниҳоятда таъсирчан бўлиши мумкин, чунки болаларни қизиқтириб, ударга қувонч бағишлайди, биринчи қарашда энг ёқимсиз бўлиб кўринган ишларни бажаришдан қониқиш ҳосил қилишга имкон беради. Қораловчи талабдан педагог шундай ҳолларда фойдаланадики, бунда боланинг у ёки бу ҳаракатларига салбий баҳо бериш унинг ёқимсиз хатти-

ҳаракатларини т ў хтатишда роль ў йнайди ва фойдали ҳаракатларни рағбатлантиради.

АДАБИЁТЛАР: 1. И.А.Каримов. «Маънавий юксалиш йулида». Т.1998 й. 2. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. Т.1992. 48-модда. 3. Ўзбекистон Республикасининг "Таълим тўғрисида"ги Қонуни. Т.1997 й. 4. "Аждодлар ўгити" Ҳикматлар хикоятлар, тамойиллар. Т.Чулпон. 1991 й. 5. Маърупов, Нурмухаммедов. «Қалб қуёш мураббий". Т. 1987 й. 6. «Расмий ва норасмий учрашувлар одобномаси». Т.Адолат. 1992 й. 7. Рашидов А. «Миллий анъаналар тарбия мактаби». Халк таълими. 1992 й. 8. Тарбиявий иш методикаси (Л.Рувинский таҳрири остида) Т.1991й. 9. Юсуф Хос Хожиб. Қутадгу билиг" Т.Юлдўзча. 1991 й.

Похожие

Педагогик назокат ва педагогик одоб ахлок

Ахлоқ-одоб тарбиясининг манбалари ва методологик асослари

Педагогик технология ва педагогик маҳорат уйғунлашувининг истиқболлари

Педагогик техника ва педагогик такт. Педагогик техника – ўқитувчининг ўзига хос шакли

Бошланғич мактаб ўқувчиларининг ахлоқ-одоб тарбияси методикаси