Шахсни баҳолаш методикалари - Педагогиka - Рефераты

Шахсни баҳолаш методикалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

166 KB

Шахсни баҳолаш методикалари Режа: 1. Шахсни баҳолаш йўллари. 2. Шахсни баҳолаш методиклари классификацияси. 3. Шахс психологик қиёфасини ўрганиш

Психологияда шахсни тадқиқ этиш кенг кўламда ўрганиш воситаларига эга бўлса-да, аммо уларни миллий муҳит ва замон талабларига мослаштириш керак бўлади. Шахсни ўрганиш методикаларининг жаҳон психологиясидаги тажрибаси улар юзасидан яна илмий изланишлар олиб боришга ундайди. Шу боис жаҳон психологиясида шахсни баҳолашга бағишлаган методикалар ва уларнинг хусусиятларини қисқача шарҳлаб ўтиш лозим. Одамни ўрганишда объектив тестлар сифатида шахсни ўрганиш сўровномалари аҳамиятилидир. Шахс сўровномалари текширилувчининг асосий эътиборини топшириқнинг жавобига эмас, балки топшириққа қаратиши, тест мақсадларининг яширин характерга эгалиги, топшириқларни яхлит тузилма сифатида тақдим қилиниши, психометрик ўлчамга эгалиги уларнинг яроқлилигини белгилайди. Шахсни ўрганиш сўровномалари узоқ вақт давомида ишлаб чиқилади. Р.Б.Кеттелл ва Ф. Ворбертон (R.B.Cattell, F.Warbuton,1967) томонидан ишлаб чиқилган шахсни ўрганиш сўровномаси бир неча ўн йиллик меҳнат натижасидир. Ушбу сўровнома яратилишида Р.Б.Кеттелл шахс хусусиятларини идентиифкациялашда факторли таҳлилдан фойдаланиб, 18000 та хусусиятларни 16 омилга мужассамлаштиришга эришди Шу боис психологик диагностикада «16 омилли шахс сўровномаси» кенг қўлланилмоқда. Унинг ўзбекча модификациясидан ҳам маҳаллий шароитимизда фойдаланилмоқда. Баъзи шахслилик тестлари когнитив ўлчамга асосланган. Г.Виткина (H.A.Witkin et al.,) ва унинг ҳамкасблари томонидан олиб борилган изланишларда идрок, хотира, тафаккур ва муаммоли вазиятларни ҳал этиш когнитив ўлчам сифатида ўрганилди. Шахс сўровномалари билан бир қаторда проектив методикалар шахсни ўрганишнинг асосий психологик воситаларидан бири сифатида қўлланилмоқда. Аммо ушбу методикалар ўтган асрнинг 60-йилларига қадар назарий асосланмаганлиги, психометрик ўлчамга эга эмаслиги, ҳаққоний

натижалар беришга яроқли эмас, тарзидаги танқидларга дуч келди (Роршахнинг «Одам чиз» тести ва «Сиёҳ доғлари» тести). Бугунги кунда жаҳон психологиясида проектив методикаларнинг истиқболга эга эканлиги эътироф этилмоқда. Проектив методикалар шахсни ўрганиш тестларидан фарқ қилиб, инсоннинг онг-шуурсизлигини ўрганиш, шахсни баҳолашга ёрдам беради. Проектив методикалар натижаларини шарҳлашдаги беқарорлик, стандарт меъёрларнинг мавжуд эмаслигини камчиликлари сифатида кўрсатиш мумкин. Шахсни баҳолашда эстетик таъбни аниқлаш стили хорижий психологияда синовдан ўтган. Ушбу тоифа тестларнинг битта намунаси деб Баррон-Велш шкаласини айтиш жоиз. Бунда текширилувчига 86 та оқ-қора тасвирдаги фигуралар тақдим қилинади. Текширилувчи фигураларни ёқиши ва ёқмаслигини баҳолайди. Унинг баҳоси шахснинг нафақат санъатдаги, балки бошқа фаолият соҳаларидаги креативлигини баҳолашга ёрдам беради. Баррон-Велш шкаласига кўра юқори ва паст кўрсаткичлар шахснинг бир қатор хусусиятларини изоҳлашга имкон берар экан. Юқори кўрсаткичли шахсларга тадбиркорлик, баҳслашишни ёқтирувчанлик, лидерликка мойиллик, импульсивлик ва бошқа сифатлар хос экан. Қуйи кўрсаткичли шахсларда меҳнатсеварлик, хафагарчилик ва асосли мулоҳазаловчанлик етакчилик қиларкан. Шунингдек, шахсни ўрганиишда ҳазил-мутойибадан фойдаланиш ҳам мумкин экан. Шахснинг ҳазил-мутойиба ва карикатурага берадиган жавоби унинг хусусиятларини ёритишга имконият туғдиради. Ҳазил-мутойиба тестларида мутахассислар кўпроқ ҳазил ва карикатуралардан фойдаланилади. Масалан, шахсни ўрганувчи ҳазил –мутойиба тести (IPAT)да ҳам текширилувчилар ҳазил ва карикатура расмларни баҳолайдилар. Ушбу тест А ва В шаклдан иборат бўлиб, биринчиси 104 та, иккинчисида 132 та ҳазил ва карикатурадан ташкил топган. Методика натижалари шахснинг 13 шахслилик омилларини ёритиш имконини беради.

Баъзан халқ донишмандлигининг ноёб намунаси саналмиш мақолларни ва маталларни ўрганиш ҳам шахсни диагностика этишнинг энг мақбул воситаларидан бири саналади. Ҳаттоки, бу борада хорижий психологлар XX асрнинг 50-йилларидаёқ мақол ва афоризмларга асосланиб шахсни баҳолаш методикалари ишлаб чиқилганлиги диққатга сазавордир. Ўзида 130 та тасдиқни мужассамлаштирган Б.М.Басснинг «Машҳур ўғитлар» тести (B.M.Bass, 1956) ушбу тестлар тоифасига киритилади. Бу тест натижалари омилли таҳлил қилинади ва шахснинг хулқ-атворига мос келувчи хусусиятлар ажратиб олинади. Шахсни баҳолашнинг мақбул воситаларидан бири «вазиятли тестлар» ҳисобланади. Ушбу тестлар иккинчи жаҳон урушидан кейин кенг тарқалган бўлиб, унда текширилувчиларга вазиятлар орқали таъсир кўрсатилади. Натижада ҳосил бўлган жавоб реакциясига кўра шахс баҳоланади. Дастлабки, вазиятли тестларни Г.Хартшорн, М.Мее ва унинг ҳамкасблари (H. Hartshorne, M.A.May) томонидан ишлаб чиқилган. Улар тақдим қилган тестлар болалардаги характернинг табиати ва ривожланишини тадқиқ этишга қаратилгандир. Яна бир гуруҳ методикаларда шахснинг ўзини ва атрофдагиларни кўришга, атроф муҳитни қандай идрок этишга бағишланган. Булар шахс конструктлари, деб аталади. Шахс конструктлари борасидаги изланишларда америкалик психолог Г.А.Келли ва унинг ҳамкасбларининг улуши юқори. Бугунги кунда ўзбек муҳитида шахсни ўрганишга доир бир қатор методиклар мавжуD. Улардан кенг кўламда тақдқиқотлар ишлатилиб келинаётган ва апробациядан ўтганлари сарасига Р.Б.Кеттелнинг “Шахсни 16 омил ёрдамида ўрганиш сўровномаси”, Г.Ю.Айзенкнинг “Экстраверсияинтроверсия ва нейротизмни ўрганиш сўровномаси”, Л.Т.Ямпольскийнинг “Психодиагностик тести”, Миннесоти шахсни кўп омил ёрдамида ўрганиш сўровномаси (СМИЛ, Л.Собчак модификацияси), К.Леонгард ва Шмешик сўровномаси ва бошқаларни киритиш мумкин.

Шахс психологик қиёфасини ўрганиш. Инсон хулқ-атворини прогнозлаш масаласини ҳал этишда иккита тушунчага мурожаат этилади: профил ва ундан келиб чиққан ҳолда “хислатлар”. Ушбу тушунчаларни қўллашда индивидга, унга ҳар хил хислатларни мужассамлашувига кўра турли талаблар қўйилади: вазият, асосий синчковлик ва диққат, “эътиборлилик-эътиборсизлик”. “батартиблик-тартибсизлик”, одамлар билан учрашиш ёки танишиш асносида муомалага “киришимлилик-одамовилик”, ҳозиржавоблик-бетгачопарлик. Психологияда ҳар хил вазиятларга кўра, хислатлар ифодаланади. Шу сабабли психологияда энг асосий хислатларни универсал хислатлар деб номланади. Бундай хислатлар психологияда «темперамент ҳоссалари» сифатида фаолиятнинг умумий динамик тузилишини ифодаловчи функционал тушунчалар ҳисобланади (Мерлин В.С.1975) ёки «асаб тизими хусусиятлари субстонционал тушунчаси (Б.М.Теплов, 1961, Небилицин 1966). Ижтимоий, касбий тараққиётнинг даражасига кўра улар характер хислатлари тарзида баҳоланади (Н.Д,Левитов, 1960. Б.Г.Ананьев). Психик бошқарувнинг уч даражаси: -органик -индивидлик -шахслилик (В.В.Столин, 1983). Қиёфа инсон хулқ-атворининг интеграл диспозицияда органик, ижтимоий меъёрий ва шахслилик ҳаракат тизими остида мужассамлашган ҳолати сифатида қаралади. 1. Конституционал-организм хоссаларини шартловчи ва максимал кенг вазиятлар учун чекланган. 2. Индивидлик-ижтимоий меъёрий вазиятларга маълум нисбийлик берувчи ҳаётий фаолият тажрибасини шартлайди. 3. Шахслилик-ўзининг хулқ-атворини лойиҳалаш ва таҳлиллаш асосида ички муҳитини шартлайди.

Конституционал диспозицияда ўрганиш муаммоси темпераментга қаратилган бўлиб, бу борадаги ишларни В.С.Мерлин “Темперамент назарияларидан очерклар” китобида “Темперамент белгилари тўғрисида турли муаллифлар хилма хил қарашларга эга эканлигини қайд этиб ўтди. А.Бэн (1886) Темпераментга кераксиз, ўрганишга ҳожат қолмаган муаммо сифатида қаради. А.Ф Лазурский ҳам А.Бэннинг фикрларини тасдиқлади ва темперамент ҳақидаги таълимот ўз даврини яшаб бўлди, деган Дифференциал психофизиологияда бу борада анчагина ишлар қилинган бўлиб, янгиликларга асос солинди. Натижада кенг татбиқ этишга яроқли психодиагностик методикалар пайдо бўлди. Стреляунинг (Поляк психологи) «Темпераментни ўрганиш тестсаволномаси» психофизиологик концепцияга асосланади (Павлов- Теплов). Тест-сўровнома 134 саволдан иборат бўлиб, биринчи шкалада 45, иккинчи шкалада 44 ва учинчи шкалада 45 та савол мавжуд Г.Ю.Айзенк И.П.Павлов ва К.Г.Юнг қарашларини бирлаштириб, индивидуалликнинг икки асосий параметрини кўрсатишга муваффақ бўлди: «экстраверсия-интроверсия», «нейротизм-эмоционал барқарорлик». Ушбу сўровнома 57 саволдан иборат бўлиб, унда: 1. Экстраверсия-интроверсия-24 та савол. 2. Нейротизм-барқарорлик –24 та савол. 3. Ёлғон –ростгўйлик -9 та савол.

Барқарорлик Замонавий психодиагностикада темпераментни ўрганиш борасида изланишлар ҳам ижтимоий, ҳам конструктив диспозицияларни қамраб олишга ҳаракат қилинган. Бу борада Б.М.Русалов «Темперамент структурасини ўрганиш» тестини тақдим этган. Ушбу тест таркибида 9 та шкала мавжуд: 1) эрг; 2) социал эрг; 3) темп; 4) социал темп; 5)пластиклик; 6) социал пластиклик; 7)эмоционаллик; 8) социал эмоционаллик ва 9) назорат шкаласи 1) . Психодиагностик тадқиқотларда шахс тўғрисида етарлича ва объектив маълумотлар олишга эришиш учун қилинадиган уринишлар, ўзбек мутахассисларини психологик амалиётда маълум ўринга эга бўлган методикаларни модификация қилишга ундамоқда. Чунки, ишончли методикалар ўзининг етарлича концептуал асосига эгалиги билан бирга шахсни ўрганишга мўлжалланган бошқа психодиагностик методикаларни тўлдириши ва уларни мазмунан бойитиши лозим бўлади. Қуйида сўз борадиган методика жаҳон психологиясида етакчи ўрин эгаллаган (MMPI, 16-факторли шахс сўрономаси, экстраверсия-интроверсия ва нейротизмни Меланхолик Холерик Флегматик СангвиникБеқарорлик Интроверсия Экстраверсия

аниқлаш) шахс тестларини модификациялаш асосида рус олимлари (Л.Т.Ямпольский ва Мельниковлар) янги кўринишдаги «Психодиагностик тест» ишлаб чиқдилар. Ушбу тест юқорида санаб ўтилган тестларнинг барчасидаги мавжуд жиҳатларни мужассамлаштирган бўлиб, уларнинг амалга ошириш лозим бўлган шахс хусусиятларини ёритишга ёрдам беради. Чунки бизнинг муҳитимизда MMPIнинг 566 саволли варианти бўйича модификация мавжуд эмас, Р.Б.Кеттеллнинг 16-факторли шахс сўровномасининг 100 та саволли варианти маҳаллий шароитимизда қўлланилиб келинмоқда, унинг 187 та саволли варианти учун ҳали психометрик талабларга жавоб берувчи версияси мавжуд эмас. Бугунги кунда Г.Ю.Айзенкнинг “Экстро-интроверсия ва нейротизмни аниқлаш” методикасининг айрим вариантларидан психологик тадқиқотларда фойдаланиляпди. Психодиагностик тест таркибидаги саволлар 14 та шкалага мужассамлаштирилган бўлиб, улардан 10 таси қуйи шкала ва 4 таси юқори шкала ҳисобланади. Қуйи шкала таркибига невротизм (1) (н евротизм шахснинг эмоционал беқарорлиги, безовталаниши, ўзига паст назар билан қараши, вегетатив бузилишларини тавсифловчи ҳолатдир.), психотизм (2)( психотизм шкаласи эса шахснинг хулқ-атворига мутаносиблигини текширишга қаратилган.), депрессия (3)( депрессия шахсдаги салбий эмоционал фонни, мотивациясидаги ўзгаришларни, когнитив (билиш) тасаввурлари ва хулқидаги умумий пассивликни ифодалайди . ), виждонлилик (4) (виждонлилик шкаласи шахсни ижтимоий норма ва этика талабларига ҳурматини, ўзини -ўзи назорат қилиши, виждони ва умуминсоний қадриятларга муносабатини белгилади), турғунлик (5) (турғунлашув шкаласи да шахс хулқ-атворининг вазминлашганлиги ва ижтимоийлашганлиги мужассамлашган), умумий фаоллик (6) (у мумий фаоллик шкаласи шахснинг кучи, қуввати ва умумий фаоллик даражасини ўлчовчидир), тобелик(7) (ж уръатсизлик, уятчанлик шкаласи бу журъатсизлик, кучсизлик ва шахслараро муносабатдаги чекланганликни

характерлайди), муомалага киришимлилик (8) (м улоқотмандлик шкаласи шахснинг мулоқот жадаллиги ва кўламини белгилайди), эстетик таъсирчанлик (9) (эстетик таъсирчанлик эса шахснинг эстетик ва бадиий қадр-қимматларга сезгирлигини аниқлайди) ва назокатлиликлар (10) (н азокатлиликда шахснинг маданият ва жамият кўрсатмаларига назокатлилик билан ёндашиши ўз ифодасини топади) киради. Юқори шкалани эса психик беқарорлик (11) (психик беқарорлик шкаласи шахсдаги невротизм, психотизм, депрессияни мужассамлаштирб, психик беқарорликни умумий тарзда баҳолашга ёрдам беради), асоциаллик (12) (асоциаллик ёрдамида шахснинг ижтимоий кўникиши баҳоланади), интроверсия (13) (интроверсия шахснинг ижтимоий муносабатларга боғланишини) ва сензитивлик (14) ( сензитивлик эса шахснинг эмоционал кечинмалардаги нозик томонларни тафсилотини аниқлашга мўлжалланган)ташкил этган. Агар уларнинг схематик кўринишини келтириб ўтадиган бўлсак қуйидаги кўринишни олади: Юқори шкаланинг ташкил этувчилар ўз таркибига қуйи шкаланинг бир қатор шкалалалрини ўзида қамраб олади. Психологик тестларнинг муҳим хусусиятларидан бири уларда назорат шкаласи, яъни текширилувчиларнинг жавобларини объективлигини баҳолаш характерига эгалигидир. Мазкур психодиагностик тестнинг назорат шкаласини юқори шкала бажаради. Агар қуйи шкала натижалари билан юқори шкала натижалари орасида мутаносиблик бўлмаса натижаларнинг ҳаққонийлиги пастлигидан далолат беради. IV III II I 1 11 12 13 14 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Адабиётлар : 1. Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. Т., Маънавият. 2008. 2. Абдулла Шер. Ахлоқшунослик. /Ўқув қўлланма. Т., Янги аср авлоди. 2004. 3. Загритдинова Ф. Б. В помощ изучающим этику. Т., II-ТашМИ. 2004. 4. Имомназаров М. Миллий маънавиятимиз асослари. Т. Ислом 5. Университети. 2001. 6. Гусейнов А.А., Апресян Р.Г. Этика /Учебник. Москва. Гардарики. 2004. 7. Маънавият асосий тушунчалар изоҳли луғати. Т.: Ғ.Ғулом номидаги нашриёт – матбаа ижодий уйи. 2009 йил

Похожие

Тарбиянинг шахсни шакллантириш максадига каратилганлиги

Умуминсоний ва миллий бойликларнинг шахсни шаклланишидаги ахамияти

Ўқувчилар коллективи ва шахс. Шахсни касб танлашга йўналтириш

Шахсни фаоллаштиришга йуналтирилган таълим технологиялари ( Суггестопедия Сугестия Гипнопедия)

Шахслараро муносабат психодиагностикаси