Pedagogik texnologiyalarning ilmiy asoslari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

87.5 KB

Скачать

Pedagogik texnologiyalarning ilmiy asoslari Reja : 1. Pedagogik texnologiyalar tushunchasi va uning o’ziga xos jihatlari. 2. Pedagogik texnologiyalarlarning darajalari. 3. Pedagogik texnologiyalarning tuzilishi. 4. PTning umumiy tavsifi va uning tarkibiy mazmuni.

Pedagogik texnologiya (PT) – sunday bilimlar sohasiki, ular yordamida 3 – ming yillikda davlatimiz ta‘lim sohasida tub burilislar yuz beradi, o‘qituvci faoliyati yangilanadi, talaba yoslarda hurfikrlilik, bilimga canqoqlik, Vatanga mehr-muhabbat, insonparvarlik tuyg‘ulari tizimli ravisda sakllantiriladi. Ma‘lumotlilik asosida yotuvci bos g‘oya ham tabiat va inson uzviyligini anglab yetadigan va soxta tafakkurlas usulidan voz kecgan, qanoatli, o‘zgalar fikrini xurmatlaydigan, milliy-madaniy va umuminsoniy qadriyatlar kabi saxs sifatlarini ko‘zda tutgan insonparvarlik hisoblanadi. Bu masalaning yecimi qay darajada ta‘limni texnologiyalastiris bilan bog‘liq. Dastlab “texnologiya” tusuncasiga aniqlik kiritaylik. Bu so‘z texnikaviy taraqqiyot bilan bog‘liq holda fanga 1872 yilda kirib keldi va yunonca ikki so‘zdan – “texos” (tecne) – san‘at, hunar va “logos” (logos) – fan so‘zlaridan taskil topib “hunar fani” ma‘nosini anglatadi. Biroq bu ifoda zamonaviy texnologik jarayonni to‘liq tavsiflab berolmaydi. Texnologik jarayon har doim zaruriy vositalar va saroitlardan foydalangan holda amallarni (operatsiyalarni) muayyan ketma- ketlikda bajarisni ko‘zda tutadi. Yanada aniqroq aytadigan bo‘lsak, texnologik jarayon – bu mehnat qurollari bilan mehnat ob‘ektlari (xom asyo)ga bosqicma- bosqic ta‘sir etis natijasida mahsulot yaratis borasidagi (isci-masina)ning faoliyatidir. Anna su ta‘rifni tadqiqot mavzusiga ko‘ciris mumkin, ya‘ni: PT – bu o‘qituvci (tarbiyaci)ning o‘qitis (tarbiya) vositalari yordamida o‘quvci (talaba)larga muayyan saroitda ta‘sir ko‘rsatis va aks ta‘sir mahsuli sifatida ularda oldindan belgilangan saxs sifatlarining jadal sakllanisining kafolatlaydigan jarayondir. Yuqorida keltirilgan ta‘rifdan ko‘rinib turibdiki, PT tusuncasini izohlasda texnologiya jarayoni asos qilib olindi. Aslini olganda ham bu tusuncaga berilgan ta‘riflar soni pedagogik adabiyotlarda nihoyatda ko‘pdir. Pedagogik adabiyotlarda “texnologiya” atamasining xilma-xil ko‘rinislarini ucratis mumkin: “o‘qitis texnologiyasi”, “O‘quv jarayoni texnologiyasi” va hokazo. PT o‘qitis jarayonining o‘zaro bog‘liq qismlarini taskiliy jihatdan tartibga keltiris, bosqiclarini quris, ularni joriy etis sartlarini aniqlastiris, mavjud imkoniyatlarni hisobga logan holda belgilangan maqsadga erisisni ta‘minlaydi.

Yoxud PT o‘qituvcining kasbiy faoliyatini yangilovci va ta‘limda yakuniy natijani kafolatlaydigan muolajalar yig‘indisidir. Texnologiya o‘zining egiluvcanligi, natijalarning turg‘unligi, smaradorligi, oldindan loyihalanis zarurati bilan metodikadan farqlanib turadi. Ob‘ektiv borliqni o‘rganisning tizimli yondasis metodi fanda keng ko‘lamda qo‘llanilgac, uning ta‘siri ostida asta-sekinlik bilan PT mohiyatiga ham aniqlik kiritildi: rus olimasi N.F.Talizina texnologiyani “belgilangan o‘quv maqsadiga erisisning oqilona usullarini aniqlasdan iborat” deb tusuntiradi. Suningdek, olima zamonaviy o‘qitis texnologiyasi haqida fikr yuritib, uni alohida fan sifatida qaras lozimligini uqtiradi: ” O‘qitis texnologiyasi – bu o‘quv jarayonini nima real tavsiflasa o‘sa, o‘qituvciga o‘rnatilagan maqsadlarga erisis ucun nimaga tayanis zarur bo‘lsa. Bu alohida fan. PTni fan sifatida e‘tirof etis G.K.Selevko tomonidan ham ma‘qullandi: “Pedagogik texnologiya o‘qitisning birmunca oqilona yo‘llarini tadqiq qiluvci fan sifatida ham, ta‘limda o‘llaniladigan usullar, printsiplar va regulyativlar sifatida ham real o‘qitis jarayoni sifatida mavjuddir”. Yuqorida keltirilga ta‘riflardan ko‘rinib turibdiki, PT belgilangan boslang‘ic maqsad va mazmun asosida o‘quv jarayonini loyihalas sifatida talqin etilayapti. Bu bir jihatdan to‘g‘ri, lekin teranroq fikr yuritilsa uning bir yoqlamaliligi ko‘zga taslanadi yoki bunday yondasuvlarda o‘quvci saxsi inkor etilayapti. Bu kamciliklarni birinci bo‘lib akademik V.P.Bespalko payqadi va o‘zining yirik asarida “PT – bu o‘qituvci mahoratiga bog‘liq bo‘lmagan holda pedagogik muvaffaqiyatni kafolatlay oladigan o‘quvci saxsini sakllantiris jarayonining loyihasidir” deb ta‘rifladi. II. Bugungi kunda mamlakatimizda mutaxassislarning ilmiy salohiyatini birlastirisga imkoniyatlar yetarli. Nazariya va amaliyot birligining ta‘minlanisi PTning asl mohiyatini aniqlasga yo‘l ocadi. Fikrimizca, yangi PT fanining alohida tarmog‘i sifatida yoki faqat ta‘lim amaliyotini maqbullastirisga yo‘naltirilgan tizim deb qaras mumkin emas. PT busohadagi nazariy va amaliy izlanislarni birlastiris doirasidagi faoliyatni aks ettiradi.

Yangi PT nimani anglatadi? Bu savolning yecimini izihlasga harakat qilamiz. Birincidan, PT ta‘lim (tarbiya) jarayoni ucun loyihalanadi va belgilangan maqsadni yecisga qaratiladi. Binobarin, har bir jamiyat saxsni sakllantiris maqsadini aniq belgilab beradi va sunga mos holda ma‘lum pedagogik tizim (maktab, kollej, oliy o‘quv yurti) mavjud bo‘ladi. Bu tizimga uzluksiz ravisda ijtimoiy buyurtma o‘z ta‘sirini o‘tkazadi va ta‘lim-tarbiya maqsadini umumiy holda belgilab beradi. “Maqsad” esa pedagogik tizimning qolgan elementlarini o‘z navbatida yangilas zaruratini keltirib ciqaradi. Kadrlar tayyorlas milliy dasturi ta‘lim-tarbiyaning maqsadini yangi yo‘nalisga burdi, ya‘ni: “o‘tmisdan qolgan mafkuraviy qaraslar va srqitdan to‘la xolis etis, rivojlangan demokratik davlatlar darajasida yuksak ma‘naviy va axloqiy talablarga javob beradigan yuqori malakali kadrlar tayyorlas” deb belgilandi. Demak ta‘lim-tarbiyaning maqsadi butunlay yangilandi, unga mos holda mazmunning ham pedagogik jarayonning ham yangilanisi tabiiydir. Ikkincidan, fan va texnikaning rivojlanisi bilan inson faoliyati cegarasi nihoyatda kengayib borayapti, auditoriyaga o‘qitis imkoniyatlari katta bo‘lgan yangi texnologiyalar (sanoat, qisloq ho‘jaligi, elektron, axborot va bosqa) kirib kelmoqda. Ro‘y berayotgan sifatiy o‘zgarislar sundan dalolat beradiki, endilikda “o‘rganis”ning birlamci jarayonlari an‘anaviy metodika va o‘qitis vositalari romiga sig‘may, o‘quvcining individual qobiliyatlariga mos kelmay qoldi. Yangi metodikalarni talab etadigan va ta‘lim jarayonining ajralmas qismigsa aylanib borayotgan va unga o‘zining ma‘lum xususiyatlarini joriy etadigan yangi texnikaviy, aaborotli, poligrafik, audiovizualli vositalar mavjudki, ular yangi PTni real voqelikka aylantirdi. PT mohiyat jihatdan bosqa texnologiyalar bilan bir safda turadi, cunki ular ham bosqalari qatori o‘z xususiy sohasiga, metodlari va vositalariga ega, ma‘lum “material” bilan is ko‘radi. Biroq PT inson ongi bilan bog‘liq bilimlar sohasi sifatida murakkab va hammaga ham tusunarli bo‘lmagan pedagogik jarayonni ifoda etisi bilan islab ciqaris, biologik, Hatto axborotli texnologiyalardan ajralib

turadi. Uning o‘ziga xos tomonlari – tarbiya komponentlarini mujassamlastirganidir. PT bosqa sohalardagi texnologik jarayonlar bilan uzluksiz boyib boradi va an‘anaviy o‘quv jarayoniga, uning samaradorligini osirisga ta‘sir ko‘rsatisning yangi imkoniyatlarini egallab oladi. Afsuki, bu jarayon hozirgi ta‘lim tizimida juda qiyin kecayapti, haqiqiy kompyuterli PT o‘zining ilmiy islanmasini kutayapti. Axborotli texnologiya PTning tarkibiy qismi, texnik vositalarning mukammalasgan zamonaviy turi sifatida ta‘lim jarayonida qo‘llanila boslandi. Kelajakda iqtisodiy bo‘hronlar ortda qolib o‘quv yurtlari dasturli “masina” bilan yetarli darajada ta‘minlanadi. Sundagina axborotli texnologiya asosida o‘quvci (talaba)larning bilis faoliyatini taskil etis va bosqaris imkoniyati tug‘iladi va u o‘qituvcining yaqin ko‘makdosiga aylanadi yoki uning funktsiyalarini to‘liq bajarisi mumkin. TA‘LIMNI TEXNOLOGIYALASTIRIS ob‘ektiv jarayon ekanligini, zamonaviyligi esa ilmiy-texnik taraqqiyot yo‘nalisi bilan belgtlanasini e‘tirof etgan holda PTning o‘ziga xos tomonlari va yaqin kelajakda u bilan bog‘liq vazifalarni quyidagica belgilas mumkin: 1) ko‘p bosqicli ta‘lim tizimida PTning o‘rnini asoslas va zaruriy tavsiyanomalar islab ciqis; 2) zamonaviy sanoat, tibbiyot, iqtisodiyot, ekologiya kabi sohalar bilan PTlarni muntazam ravisda yangilab boris va tabaqalastirilgan yondasuv asosida ularni qo‘llas mezonlarini aniqlas; 3) istiqbolli o‘qitis vositalarini yaratis va ularga tayangan holda ilg‘or PTlarni loyihalas, amaliyotga joriy etis, ommalastiris va samarasini aniqlas; 4) tegisli bosqaruv organlari (Ta‘lim markazlari) tomonidan o‘quv muassasalari faoliyatida yangi PTlarni tatbiq etilis darajasini nazorat qilis va baholas; 5) respublikamizdagi oliy (o‘rta maxsus, kasb-hunar, maktab) ta‘lim tizimida faoliyat ko‘rsatayotgan professor-o‘qituvcilarni malaka osiris va qayta

tayyorlas kurslarida ilg‘or pedagog va axborot texnologiyalari bo‘yica yangi bilimlar tizimi bilan qurollantirisni uzluksiz taskil etis; 6) oliy o‘quv yurtlari talabalari, ayniqsa mutaxassis-pedagog (iqtisodci- pedagog, huquqsunos-pedagog, muhandis-pedagog va bosqa)lar ucun 40 soat hajmida PT nazariyasi va amaliyoti bo‘yica maxsus kurs joriy etis; 7) respublikamizda faoliyat ko‘rsatayotgan ijodkor o‘qituvcilar is uslublarini muntazam ravisda o‘rganib boris va ular tomonidan yaratilgan metodikalarni yangi pedagogik texnologiya darajasiga ko‘taris borasidagi islarni amalga osiris; 8) o‘qituvci faoliyatini pedagogik texnologiya qonuniyatlariga moslastiris muammolari va bosqalar. Ilg‘or pedagogik texnologiyalarni loyihalas va hayotga tatbiq etis muammosi mamlakatimizda ham rivojlangan davlatlar fatori yangi korxona – “Pedagogik texnologiya Davlat Markazi”ni tuzisni taqozo etadi. Agar sunday Markaz taskil etilsa, birinci navbatda “portlas effekti” sari yo‘lni qisqartirisga hissa qo‘sgan bo‘lardi. Ucinci ming yillikda ta‘lim taraqqiyotining haqqoniy dvigateli sifatida o‘qituvci faoliyatini yangilasga, ta‘lim-tarbiya jarayonini maqbul (optimal) qurisga, talaba yoslarda hurfikrlilik, bilimga canqoqlik, Vatanga sodiqlik, insonparvarlik tuyg‘ularini sakllantirisga ijobiy ta‘sir ko‘rsatar edi. III. Yangi o‘zbek davlatciligining tamal tosi qo‘yilayapti: ijtimoiy, iqtisodiy, ma‘naviy, mavkuraviy sohalarda tub islohotlar amalga osirilmoqda. Ta‘lim-tarbiya sohasining isloh qilinisi pedagogika fanini rivojlantiris ucun qulay imkoniyatlar yaratib berdi. Endilikda kisilik jamiyati tomonidan uzoq yillar davomida yaratilgan tarbiya tajribalarini o‘rganis va tadqiq qilis islari keng qo‘yildi. So‘rovlar tuzumi davrida barca ijtimoiy fanlar kabi pedagogika ham kommunistik mafkura qobig‘i bilan o‘ralgan, uning rivojlanis me‘yori ceklangan, ilg‘or cet el g‘oyalar esa burjua g‘oyalari, deb tanqid qilinar va rad etilar edi. Holbuki har qanday g‘oya ham o‘zida ma‘lum bir ijobiy jihatlarni mujassamlastirisi mukin, ularni amaliyotga joriy etis foydadan holi emas edi. Jumladan, pedagogik texnologiya (PT) ham burjua didaktikasiga tegisli yo‘nalis

sifatida qarab kelindi va bu muammoni tadqiqot ob‘ektiga aylantirisning iloji yo‘q edi. Bugun mamalakatimiz istiqloli sarofati tufayli barca fan sohalarini rivojlangan davlatlarda to‘plangan tajribalar asosida tahlil qilis va takomillastiris imkoniyatlari mavjud. Pedagogika fani va amaliyotida qo‘llanilayotgan «pedagogik texnologiya” atamasi inglizcha ap “edecatianal tecnrology” so‘zidan olingan bo‘lib, aynan tarjimasi “ta‘lim texnologiyasi” degan ma‘noni bildiradi Pedagogika fanida pedagogik texnologiya tushunchasini ta‘riflashda hali yagona bir fikrga kelinganicha yo‘q. Ayrim amaliyotchi pedagoglar “pedagogik texnologiya” deganda texnologik yondashuvga asoslanmagan (ba‘zi foydali, samarali usullarni yoki o‘qitish jarayonida texnik vositalarni qo‘llashni) tushunadilar. Vaholanki, pedagogik texnologiya ta‘lim jarayoniga yangicha, o‘ziga xos belgilar, xususiyatlarga ega bo‘lgan, tizimli, texnologik yondashuvga asalanadi. U, pedagogikada ijtimoiy-muhandislik tafakkurining maxsuli; texnokratik ilmiy fikr /ong/ning ta‘lim sohasidagi loyihasi, ta‘lim jarayonini ma‘lum darajada standartlashtirish, takrorlanadigan pedagogik jarayon (tsikl)ga aylantirishdir. Pedagogikada qayta takrorlanadigan pedagogik jarayon (tsiklni) yaratish oson ish emas. Bunga o‘quv-tarbiya vazifalarining turli-tumanligi, ta‘lim mazmuni va o‘quv materiallarining har xilligi, talabalarning bilim o‘zlashtirish qobiliyatlarini xotira xususityalari bir xil emasligi kabi qator faktorlar sabab bo‘ladi. Shunga qaramay rivojlangan mamlakatlarda olimlar pedagogik texnologiya usulini shlab chiqdilar, ular yaratgan pedagogik texnologiya usuli qayta takrorlanadigan pedagogik tsikl bo‘lib, ta‘lim olishda rejalashtirilgan natijalarni kafolatlaydi. Pedagogik amaliyotlarda pedagogik texnologiya tushunchasiga berilgan ta‘riflarni va uning muhim belgilari, xususiyatlarini quyida umumlashtirilgan holda keliramiz.

YUNESKO tashkiloti ma‘qullagan ta‘rif: «Pedagogik texnologiya-bu, ta‘lim shakllarini optimallashtirish maqsadida texnik vositalar, inson salohiyati hamda ularning o‘zaro ta‘sirini inobatga olib, o‘qitish va bilim o‘zlashtirishning barcha jarayonlarini aniqlash, yaratish va qo‘llashning tizimili metodidir”. /Progremmsivnie pedagogicheskie texnologii, Toshkent, 1999,3-bet/. Boshqa mualliflarning ta‘riflari. -pedagogik texnologiya-amaliyotda joriy etish mumkin bo‘lgan ma‘lum pedagogik tizimning loyihasidir; -pedagogik texnologiya-ta‘lim-tarbiyadan ko‘zlangan maqsadga erishish uchun o‘quv jarayonida qo‘llaniladigan usullar, vositalar majmuidir; -pedagogik texnologiya oldindan belgilangan, loyixalashtirilgan o‘quv- tarbiya jarayonini izchil oshirish kabilar. Yuqorida keltirilgan ta‘riflar pedagogik texnologiya usulining mazmunini anglash va aniqlash jarayoni hali poyoniga etmaganligidan dalolat beradi. Bu masalaga oydinlik kiritish uchun avvalo, pedagogik texnologiya usulining muhim belgilarini aniqlash talab etiladi. Pedagogik adabiyotlarni o‘rganish va tahlil etish pedagogik texnologiyaning muxim xususiyatlari, belgilari qatorida quyidagilarni ko‘rsatishga imkon beradi: -ta‘lim jarayonini oldindan loyihalash va sinfda o‘quvchilar bilan qayta ishlab chiqish; -tizimli yondashuv asosida talabaning o‘qish-blish faoliyati tasvirlaydigan ta‘lim jarayoni loyihasini tuzish; -ta‘lim maqsadi real, aniq diagnostik bo‘lishi va o‘quvchining bilim o‘zlashtirish sifatini ob‘ektiv baholash; -ta‘lim jarayonining tuzilishi va mazmuni yaxlitligi, o‘zaro bog‘liq va o‘zaro ta‘sirda bo‘lishi; -ta‘lim shakllarini optmallashtirish (qulaylashtirish); -ta‘lim jarayonida taxnik vositalar va inson salohiyatining o‘zaro ta‘sirini hisobga olish;

-ta‘lim maqsadlarini ko‘zlangan etalon asosida o‘quvchilarning kuzatiladigan, o‘lchanadigan xarakatlari shaklida juda oydinlashtirish: -talabaning faolligiga tayanib o‘qitish; -bilim o‘zlashtirish jarayonida yo‘l qo‘yilgan xatolarni aniqlab tuzatib borish; -shakllantiruvchi va jamlovchi baholar; -belgilangan mezonlarga binoan test vazifalarini bajarish; -ta‘limning rejalashtirilgan natijasiga erishishning kafolotlanganligi; -ta‘lim samaradorligining yuqoriligi. Pedagogik texnologiya tushunchasiga doir mavjud ta‘riflar hamda pedagogik texnologiya usulining muhim belgilari, xususiyatlarini umumlashtirilgan holda keltirdik. Ma‘lumki, mantik faniga ko‘ra, biror tushunchaga ilmiy ta‘rif berish uchun ta‘rifda tur va jins tushunchalar keltirilishi va ta‘riflanayotgan tur tushunchasi jins tushunchaga kiradigan boshqa tur tushunchalardan farqini ko‘rsatuvchi muhim belgilari ko‘rsatilishi talab etiladi. Y U NESKOning ta‘rifida «pedogogik texnologiya”-tur tushuncha, “tizimli metod”-jins tushuncha hisoblanadi. Ta‘rifda pedagogik texnologiya usulini o‘qitishning boshqa usullaridan farqini ko‘rsatuvchi ayrim belgilari ham /ta‘lim shakllarini optimallashtirish, texnik vositalar va inson salohiyati hamda ularning o‘zaro ta‘sirini inobatga olish; o‘qitish va bilim o‘zlashtirishning barcha jarayonlarini aniqlash, yaratish va qo‘llash ko‘rsatilgan. Lekin bizningcha, YUNESKO ta‘rifida pedagogik texnologiyani ta‘limning boshqa usullaridan keskin farqini yaqqol ko‘rsatuvchi: “ta‘lim jarayoniga tizimli, texnologik yondashuv; ta‘lim maqsadlarini oydinlashtirish, natijasini kafolatlash va ob‘ektiv baholash” muhim belgilar aks etmagan. Jins tushuncha sifatida ishlatilgan “tizimli metod” atamasi ham bitta metod /ya‘ni tizimli metod/ ma‘nosini bildiradi. Pedagogik texnologiya-tizimli,texnologik yondashuvlar asosida ta‘lim shakllarini qulaylashtirish, natijasini kafolatlash va ob‘ektiv baholash uchun inson salohiyati hamda texnik vositalarning o‘zaro ta‘sirini inobatga olib, ta‘lim

maqsadlarini oydinlashtirib, o‘qitish va bilim o‘zlashtirish jarayonlarida qo‘llaniladigan usul va metodlar majmuidir. Bunday usul va metodlarni ishlab chiqish pedagogik texnologiya nazariyasi va metodikasining vazifasidir. Pedagogik texnologiya-ta‘lim usuli, ma‘lum ma‘noda ta‘lim-tarbiya jarayonlari, vositalari, shakl va metodlari majmui. O‘quv materiallarini tanlash, qayta ishlab o‘quvchilarning kuchiga, o‘zlashtirish xususiyatlariga moslab shakli, xajmini o‘zgartirish ham ta‘lim texnologiyasiga daxldor. Pedagogik texnologiya ta‘lim-tarbiyaning ob‘ektiv qonuniyatlari, diagnostik maqsadlar asosida o‘quv jarayonlari, ta‘lim-tarbiyaning mazmuni, metod va vositalarini ishlab chiqish va takomillashtirish tizimidir. Pedagogik texnologiya uchun pedagogik amaliyot jarayonlarini belgilash va tasvirlash; o‘quvchi yoki talaba kelgusi faoliyatida duch keladigan vazifalarni oldindan aniqlash; o‘qitishning har bir bosqichida ta‘limning mazmuni /o‘quv rejasi, o‘quv elementlari, ularning mantiqiy tuzilmasi, o‘quv dasturlari, darsliklarini/ belgilash; o‘quv yuklamasi bolaning kuchiga moslik darajasini va talabaning o‘zlashtirish tezligini aniqlash; ta‘lim –tarbiyaning shakllari va vositalari /o‘quv qo‘llanmalari, ta‘lim tarbiyaning texnik vositalari/ni tayyorlash; o‘quv jarayonining motiv komponentini ro‘yobga chiqarish maqsadida predmetning mazmuniga kiritish uchun qo‘shimcha ravishda vaziyatli matnlar, testlar tayyorlash; shaxsda shakllantirish nazarda tutilgan kasbiy sifatlar va ma‘naviy fazilatlarni o‘zlashtirishga yo‘naltirilgan mashqlar tizimini ishlab chiqi; ta‘limning natijasi va o‘zlashtirish darajasi, sifatini baholash mezonlariga mos ravishda talabaning bilim va malakalarni egallash sifatini ob‘ektiv baholash uchun test /nazorat/ vazifalarini tayyorlash; darsda va darsdan tashqari o‘quvchiga beriladigan vazifalarni rejalashtirish, mustaqil mashg‘ulotlarning tuzilmasi va mazmunini ishlab chiqish kabilar ham pedagogik texnologiyaning vazifalari hisoblanadi. V.Pedagogik texnologiyaning fan sifatidagi vazifasi ta‘lim-tarbiya amaliyotida eng samarali va tejamli o‘quv jarayonlarini shaxsni kasb egasi sifatida shakllantiruvchi pedagogik, psixologik qonuniyatlarni aniqlash,

shuningdek falsafa, sotsiologiya,fiziologiya, matematika, kibernetika, informatika va boshqa fanlarning qonuniyatlaridan foydalanish yo‘llarini aniqlashdan iborat. Pedagogik texnologiya nazariyasi va amaliyoti quyidagi qonuniyat va printsiplarga asoslanadi. -ta‘lim-tarbiya jarayoni tuzilishi va mazmuni jihatidan yaxlitligi va birligi; -ta‘lim jarayonini optimallashtirish: qulay sharoit yaratib, oz vaqt, kam kuch sarflab, yuqori natijaga erishish; -zamonaviylik pedagogik amaliyotga ilmiy asoslangan didaktik yangiliklarni, yangi tartib-qoidalarni joriy etish, ta‘lim mazmunini uzluksiz yangilab zamonaviylashtirib borish; -ilmiylik: ta‘lim-tarbiyada yangi shakl vositalar, faol metodlar, didaktik materiallarni qo‘llash, uzluksiz izlanish, tadqiqot; - talaba va qo‘ituvchi faoliyatini oqilona uyushtirish: o‘qituvchi ta‘lim maqsadini, mazmunini puxta bilishi, ta‘lim usullari va texnik vositalarni yaxshi egallagan bo‘lishi; o‘quvchining manfaatdorligi, qiziqishi va intiluvchanligi; - pedagogik jarayonni jadallashtirish; axborot texnologiyasi va texnik vositalardan foydalanish samaradorliligini oshiruvchi didaktik materiallarni ishlab chiqish va keng qo‘llash; - o‘quv jarayoni uchun zarur moddiy-texnik baza yaratish; - pedagogik jarayon natijalarini xolisona va ob‘ektiv baholash, test usuli, reyting tizimi, talabalning bilim va kunikmalarini egallash jarayonini nazorat qilish, baholashni avtomatlashtiri; - ta‘lim-tarbiyaning tabiatga mosligi; - ta‘lim-tarbiyaning jamiyatga moslashuvi va boshqalar. Printsip-lotincha «boshlanish” degan ma‘noni anglatadi. Pedagogik texnologiyaning o‘ziga xos xususiyatidan kelib chiqadigan uning metodikasiga qo‘yiladigan talablar, printsiplar mavjud. Ayrim tadqiqotchilar, “pedagogik texnologiyaning tamoyillari: kafolatlangan yakuniy natija, ta‘limning mahsuldorligi, teskari alokaning mavjudligi, ta‘lim maqsadining aniq

shakllanganligi” kabilar deb talqin qilinadi. Pedagogik texnologiyaning printsiplari: -pedagogik jarayonni loyihalashda pedagogik tizimning optimalligi, maqbulligi; -ta‘lim-tarbiya natijasining kafolatligi; -pedagogik jarayonning bir butunligi va tarkibiy qismlarning o‘zaro bog‘liqligi; -o‘qituvchi va o‘quvchi faolligining uyg‘unligi, tarbiyalanuvchi faoliyatini tashkil qilish; -inson va texnika resurslari, optimal vositalarni qo‘llash; -pedagogik jarayonni modellashtirish kabilar. IV. Bugun O‘zbekiston demokratik huquqiy davlat va adolatli fuqarolik jamiyati quris yo‘lidan izcil borayotganligi ucun kadrlar tayyorlas tizimi tubdan isloh qilindi, davlat ijtimoiy siyosatida saxs mafaati va ta‘lim ustuvorligi qaror topdi. O‘quv-tarbiyaviy jarayonni ilg‘or pedagogik texnologiyalar bilan ta‘minlas zarurati ham Kadrlar tayyorlas milliy dasturini ro‘yobga ciqaris sartlaridan biridir. Shu sabab biz bu pedagogik fenomenning paydo bo‘lisi va rivojlanis jarayonini o‘rganisga tarixiy yondasmoqdamiz. 1977 yilda Budapestda o‘tkazilgan o‘qitis texnologiyasi bo‘yica Xalqaro semenarda ta‘limni texnologiyalastiris jarayoni bilan bog‘liq omillar rus olimi S.G. Sapovalenko tomonidan quyidagica belgilanadi: - texnikani bilis va mukammal egallas; - audiovizual fondi bilan tanis bo‘lis; - texnik vositalardan foydalanis metodikasini egallas. Biroq bu fikrning bir yoqlamaligi yaqqol ko‘zga taslanadi. Undan farqli o‘laroq g‘oyalar su seminar istirokcilari tomonidan aytildi. Misol ucun venger olimi L. Salai o‘qitis texnologiyasi doirasini bir munca kengaytirisga urinadi: rejalastiris, maqsad tahlili, o‘quv-tarbiyaviy jarayonini ilmiy asosda taskil etis, maqsad va mazmunga mos keladigan metodlar, vositalar va materiallarni tanlas bevosita PTni loyihalasdagi o‘qituvci faoliyatiga xosligini ta‘kitlaydi. Sunga yaqin

fikrlar, ya‘ni o‘qitis texnologiyasi o‘zida yordamci vosita va yangi tizimni qamrab olgan holda o‘quv jarayonini rivojlantirisga, uning taskiliy sakllarini, metodlarini, mazmunini o‘zgartirgan holda o‘qituvci va o‘qituvcilarning pedagogik tafakkurlanisiga ta‘sir ko‘rsatisi J. Tseller tomonidan ta‘kidlandi. Bu ma‘lumotlar sundan dalolat beradiki, 70-yillar oxiriga kelib cet ellarda texnika rivoji va ta‘limni kompyuterlas darajasiga bog‘liq holda PTning ikkita jihatlari alohida ajratilib ko‘rsatilgan va tadqiq qilingan: I) o‘quv jarayoniga texnik vositalarni joriy etis; 2) amaliy masalalar yecimini topisda bilimlar tizimidan foydalanis. Misol ucun, Yaponiyada bu davrda olib borilgan tadqiqotlar o‘quv jarayonini texnologiyalastirisning birinci yunalisi, ya‘ni ta‘limning yangi texnik vositalarni yaratis va o‘quv jarayoniga qo‘llas vilan bog‘liq bo‘lgan (Nosinisono arou, Edicational Tecnology in Japan, Audio sal Instruction, November, 1979). Bunday holat bosqa qator davlatlar ucun ham xarakterli bo‘lib, PTning ikkinci yo‘nalisi – nazariy-didaktik jihatlari 80-yillarning bosida AQS va Angliyada tadqiqot ob‘ektiga aylandi. Cunki “texnologiya” so‘zi keng ma‘noda nazariy bilimlarni amaliyot maqsadida ko‘ciris, bu ko‘cirisning aniq yo‘llarini islab ciqis zarurati e‘tirof etildi. Sunday qilib, 80-yillarda PTning mohiyatini oydinlastirga bo‘lgan urinislar yanada davom ettirildi. Bu soha Rossiyalik pedagog olimlarning diqqatini ham jalb eta bosladi. PTning rivojlanis tarixi T.A.Ilinaning ilmiy maqolalarida burjua didaktikasining yo‘nalisi sifatida talqin etilsada, u birincilar qatorida o‘z hamkasbalarini bu muammo bilan sug‘ullanisga da‘vat etadi va cet el maktablari va pedagogikasida bu sohadagi yangi va qiziqarli nasrlarning barcasini kuzatis foydali ekanligini alohida ta‘kidlaydi. Su boisdan 80-yillarning oxiri, 90-yillarda PTning nazariy va amaliy jihatlarini tadqiq qilis Rossiyada keng yo‘lga qo‘yildi. Akademik V.P.Bespalkoning 1989 yilda nasr etilgan “Slagaeme pedagogiceskoy texnologii” kitobi bu sohadagi yirik tadqiqotlarning natijasi hisoblanadi. O‘rni kelganda ta‘kidlas joizki, 80-yillardayoq Vladimir Pavlovic tomonidan PTning ilmiy maktabi yaratilgan edi va kitob muallifi ham su dargohda taxsil olganligini alohida faxr bilan tilga oladi: Ustoz g‘oyasi: “PT- amaliyotga joriy etiladigan

ma‘lum pedagogik tizim loyihasidir”. Bugungi kunda ana su kontseptsiya pedagogik jamiyat tomonidan tan olindi va olimlar tomonidan ta‘limiy texnologiyalarni loyihalas va rivojlantirida foydalanib kelinmoqda. Fikrimizning dalili sifatida “Pedagogika” jurnalida cop etilayotgan qator maqolalarni keltiris mumkin. Xo‘s, PT mamlakatimiz ta‘lim tizimida, qolaversa, pedagogik nasrlarda ilmiy tusunca tarzda qacon paydo bo‘ldi? Subhasiz, yangi soha 1997 yilda Kadrlar tayyorlas milliy dasturida dolzabr tadqiqot ob‘ekti darajasiga ko‘tarildi va ijtimoiy buyurtma sifatida yuzaga qalqib ciqdi. Su bilan birgalikda mustaqilikning dastlabki yillaridayoq bu muammoga qo‘l urildi, aniqrog‘i 1993 yilda “Xalq ta‘limi” jurnalida cop etilgan maqolada birinci marta PT tusuncasi mohiyati, uning ta‘rifi va ma‘lum pedagogik tizim doirasidagi talqini yoritildi. Bugun esa PT mavzusi bo‘yica mamlakatimizda nazariy va amaliy konferentsiyalarni uyustiris, vaqtli matbuotlarda maqolalarning tez-tez ko‘zga taslanib turisi ijtimoiy voqelikka aylanib borayotganligi quvonclidir. 1997 yil may oyida Samarqand Davlat universittetida o‘tkazilgan “Oliy ta‘limning hozirgi dolzabr muammolari” Oliy o‘quv yurtlariaro ilmiy-metodik konferentsiyaning yalpi yig‘ilisida “Pedagogik texnologiya: kontseptual tahlil” mavzusida ma‘ruza qilindi. Ma‘ruzada ta‘limni texnologiyalastiris jarayoni ijtimoiy byuurtma mavjudligi e‘tirof etildi, PT ta‘rifi, mohiyati va tarixi hamda zamonaviy loyihasi metodologik yondasuvlar asosida tahlil qilindi. PT muammolariga oid olimlarning fikrlari vaqtli nasrlarda, “Ma‘rifat”, “Ucitel Uzbekistana” kabi ro‘znomalarda muntazam ravisda yoritilib boradi. Demak,bu mavzu nazariyasi va amaliyoti ko‘p ming sonli auditoriyaga kirib borayapti, o‘qituvcilar kunlik faoliyatlarida ulardan foydalanayotganligi ma‘lum. G.K.Selevko tomonidan PTga oid yirik metodik asar – o‘quv qo‘llanma yaratildi va unda pedagogik texnologiyalar tasnifi keltiriladi. Olim PTlarni o‘n ikki turga ajratadi: 1. Qo‘llanis darajasi bo‘yica (umumpedagogik; xususiy predmetli; lokalli, modulli, tor pedagogik).

$2. Falsafiy asos bo‘yica (materializm, idealizm, dialektik, metafizik, insonparvar, noinsonparvar, antroposofiya, teosofiya, progmatizm, ekzistentsializm, stsionizm). 3. \Ruhiy rivojlantirisning yetakci omillari bo‘yica (biogenli, sotsiogenli, psixogenli, idealistik). 4. O‘zlastiris kontseptsiyasi bo‘yica (assotsativ – reflektorli, rivojlantiruvci, bexevioristik, gestalttexnologiya, suggestiv, neyrolingvistik). 5. Saxs tuzilmasiga yo‘naltirilganlik bo‘yica (informatsion, operatsion, hayajonli – badiiy, hayajonli – ahloqiy, o‘z – o‘zini rivojlantiruvci, evristik va amaliy). 6. Mazmuni va tuzilis xarakteri bo‘yica(ta‘limiy va tarbiyaviy, dunyoviy va diniy, umumta‘lim va kasbga yo‘naltirilgan,gumanitar va texnokratik, turlica sohaviy texnologiyalar, xususiy predmetli hamda mono texnologiyalar, poli texnologiyalar). 7. Taskiliy sakllar bo‘yica (sinf – dars, muqobilli, akademik, yakka tartibli, guruhli, jamoa bo‘lib o‘qis usullari, tabaqalastirilgan ta‘lim). 8. Bilis faoliyatini taskil etis va bosqaris turi bo‘yica (ma‘ruzali klassik o‘qitis; audiovizualli texnik vositalar yordamida o‘qitis; “maslahatci tizim”; kitob yordamida o‘qitis; “kicik guruh” tizimi; kompyuterli o‘qitis; “repititor” tizimi; “dasturli ta‘lim” – V.P.Bespalko). 9. Bolaga yondasis bo‘yica (avtoritar, didaktotsentrik, saxsga yo‘nalgan texnologiyalar, hamkorlik texnologiyasi, erkin tarbiyalas texnologiyasi, ezoterik texnologiyalar). 10. Ustuvor metodlar bo‘yica (reproduktiv, tusuntiris – ko‘rsatis, rivojlantiruvci ta‘lim, muammoli ta‘lim, ijodiy; dasturli ta‘lim, dialogli, o‘yinli ta‘lim, o‘z- o‘zini o‘qitis ta‘limi, informatsion ta‘lim). 11. Mavjud an‘anaviy tizimlarni yanligas yo‘nalislari bo‘yica (munosabatlarani insonparvarlastiris va demokratlastiris asosida; bolalar faoliyatini faollastiris va jadallastiris asosida; taskillastiris va bosqaris samaradorligi asosida; o‘quv materiallarni metodik va didaktik rekonstruktsiyalas asosida; tabiatan$

Pedagogik texnologiyalarning ilmiy asoslari

20.09.2019

0

87.5 KB

Похожие