Pedagogik tadqiqotda ilmiy dalillar - Педагогиka - Рефераты

Pedagogik tadqiqotda ilmiy dalillar

Загружено в:

05.05.2023

Скачано:

0

Размер:

91.5 KB

Pedagogik tadqiqotda ilmiy dalillar Reja: 1. Ilmiy dalillarning mantiqiy gnoseologik mohiyati 2. Pedagogik muammoni tanlash va pedagogik tadqiqot mavzularini shakillantirish 3. Pedagogik tadqiqot obyekti va predmeti 4. Pedagogik tadqiqotning maqsad va vazifalari 5. Ilmiy tadqiqotning farazi

Ilmiy dalillarning mantiqiy gnoseologik mohiyati. Tadqiqot ilmiy dalillarning turli ko`rinishlari, muayyan ilmiy me’zonlarga asoslanadi. Har bir dalil gnosiologik va epistemologik bilish qoidalari bilan isbotlansa, u haqiqiy bo`ladi. Malumki,” Gnoseologiya” grekcha bilish nazariyasi, bilish to`risidagi ta’limotdir. «Olam va odam» tizimida dunyoni anglash, subyekt va obyekt o`rtasidagi munosabat dialektikasi bilan gnoseologiya shug`ullandi. Avvalo, pedagogik konsepsiyalarni, qarashlarni tahlil etish va o`z g`oyasini talqin etishda gnoseologik va epistomologik qoidalariga amal qilinadi. Gnoseologiyada tafakkur bilish, haqiqat, subyekt, obyekt, moddiylik va ma’naviylik, inson va kompyuter, hissiyot va ratsionallik, nazariya va amaliyot, tushuncha va kategoriyalardan” iborat, bilish mantig`idir. Epistemologiya ilmiy bilish to`g`risidagi fandir. Epistemologiya aniliz va sintez, induksiya va deduksiya, intuitsiya, tafakkur kabi kategoriyalarda ifodalanadi. Ilmiy dalililarni avvalo falsafiy, qonun va kategoriyalar asosida isbotlanishi ilmiytadqiqotning qimmatini belgilaydi. Pedagogik jarayon falsafiy konsepsiyalar, qarashlar bilan tahlil etilsa, ilmiylik darajasi yuqori bo`ladi. Pedagogikaning umumiy qonuniyatlari va prinsiplari ilmiy faoliyat mezonidir. Har bir voqelik, psixologik-pedagogik qonuniyatlar asosida tahlil etilishi muayyan konsepsiyani ilmiy dalilidir. Masalan, biror ilmiy konsepsiyani tahlilida ta’lim- tarbiyaning davr talabi, mavjud shartsharoitga mosligi qonuniyati asosida yondashish uning ilmiy-amaliy ahamiyatini aniqlash imkoniyatini beradi. Falsafada haqiqat, haqqoniylik kategoriyasi, prinsiplari barcha fanlar jumladan, pedagogik tadqiqotlar uchun ham metodologik asosdir. Har bir fandagi singari pedagogik tadqiqotda ham ilmiy dalillarga asoslanadi. Tadqiqot ilmiy dalililardan boshlanadi va gipotezani isbotlanishi bilan umumlashtiriladi. Ilmiy dalil tadqiqotning bilish hayotiy tajribasi tushunchasiga bog`liq. Ilmiy dalillar mantiqiy tahlili va axborot va grafik modellar bilan ifodalanishi mumkin.

Tadqiqotchi o`z oldiga qo`ygan muammolarni yechishda, mavzuga doir ilmiy dalililarni yig`ish va umumlashtirishdan boshlaydi. Ma’lumotlar, manbalar tartibga solinadi, nazariy xulosalar chiqariladi, tushuncha va kategoriyalar aniqlanadi. Bilish jarayonida fikriy tajriba alohida o`rin tutadi. Aqliy bilishga ratsionalistik ta’limotga qarama-qarshi empirik ta’limot tarafdorlari tajribani, aynan fikriy tajribasini bilishning tadqiqotning hal qiluvchi omili deb qaraydilar. Prof.D.Shodiyev doktorlik dissertatsiyasida fikriy eksperiment pedagogik tadqiqotda samarali vosita ekanligini asoslagan. Ilmiy dalillarning o`ziga xos xususiyatlari: - ijtimoiy taraqqiyotning istiqbolini ko`ra bilish, shu asosda uzluksiz ta’lim- tarbiya jarayoni va buguni va kelajagi, amaliyoti ishlab chiqish; - xulosa uchun yetarli amaliy natija, misollar, har tomonlama mulohaza, fikriy tahlil qilingani; - hozirgi davrda pedagogik muammolar tadqiqoti ilmiy asoslangan ma’lumotlar; - har qanay pedagogik tadqiqot yetarlicha amaliy ko`rsatgichlar bilan asoslashi; - tadqiqot natijasi fan amaliyoti, mantiq, psihologik jihatdan argumentli bo`lishi kabilar. Dalil – ilmiylik mezoni. Pedagogik tadqiqotning mantiqiy genoseologik modeli: muayyan tadqiqotning umumiy bilish qonuniyatlariga mosligi; muayyan tadqiqotning umumiy mohiyati, mantiqiqy izchilligi; tadqiqotning ijtimoiy- iqtisodiy dolzarbligi; tadqiqot kategoriyalari kabilar. Tadqiqotning epistemologik modeli ilmiy bilish haqidagi fandir. YA’ni, ilmiy tadqiqotning ilmiy dalili nazariy mohiyatini ifodalaydi. Pedagogik tadqiqotning epistemologik modeli: - ilmiy faoliyati, bilish ususllari, tadqiqot jarayoni; - nazariy mohiyati, ilmiy yangiligi, qimmati; - tadqiqotda subyekt, obyekt munosabatlari;

- shaxs ilmiy yo`nalish ekanligi; - abstract eksperiment; - gneoseologiyani muhim tarkibiy qismi ekanligi kabilar; Ilmiy dalillarning emperik mantig`i: - emperik(amaliy) dalillarning tajriba natijasi ekanligi - hayotiy va maxsus eksperiment dalillar: - misollarning tipikligi optimalligi: - tajriba jarayoni va hokazo. Pedagogik muammoni tanlash va pedagogik tadqiqot mavzularini shakillantirish Pedagogik tadqiqot murakkab jarayon, chunki ta’lim-tarbiyaning dialiktik xususiyati, serqirra ekanligi izlanuvchidan aniq muammoni tanlashni taqozo etadi. Pedagogik jarayon hali yetarli o`rganilmagan dolzarb muammodir. Jamiyatni, fanlarni, ishlab-chiqarishni, texnikani tez taraqqiyoti, talim-tarbiyaning davr talabi, mavjud shart-sharoitga mos qonuniyati va yosh avlodni hayotga tayyorlash zarurati pedagogik moammolar tadqiqotlarni ilmiy-amaliy ahamiyatidan dalolat beradi. Pedagogik muammo ta’lim-tarbiya tizimining yechilmagan qirralari masalalaridir. Ana shu ta’lim-tarbiya tizimining kompleks ko`lamidan, o`z imkoniyatiga mos muammoni, tadqiqot mavzusi sifatida tanlash, ilmiy izlanishning dastlabki qadamidir. Chunki ta’lim-tarbiya jarayonining samaradorligini oshirish, jamiyat iqtisodiy-ijtimoiy taraqqiyot omilidir. Tadqiqot muammosini tanlash, chuqur mulohaza, intelliktual tahlil, hayotiy tajribaga asoslanadi. XXI asrda ta’lim-tarbiyani istiqbolli yo`nalish i, barkamol avlod, barkamol shaxs modeli uzluksiz ta’lim-tarbiyani modernizatsiyalar, pedagogik merosni o`rganish, jahonda inson, insoniylik, muammosi pedagogik tadqiqot predmetidir. Globallashuv sharoitida jahonda muayyan muammoni hal etilgani darajasini aniqlash; insonni o`rganadigan fanlarda ushbu muammoning tadqiq etilganini

tahlili; milliy mentalitet, qadriyatlar xususiyati; muammoni tarixiy, mantiqiy mohiyati muammoni aniqlash mezonidir. Muammoni tanlash, tadqiqot maqsadini yo`nalishlarini belgilashda muhim o`rin tutadi. Pedagogik tadqiqotning informatsion, konseptual, eksperimental, kvalametrik, metodik, tashkiliy, tarixiy, yo`nalishlari mavjud. Informatsion tadqiqot ilg`or pedagogik tadqiqotlarni o`rganish umumlashtirish fanda muhim o`rin tutadi. Ta’lim-tarbiya umum xalq ishi: ko`p sonli ijodkor pedagoglar, ota- onalar, jamoatchilik, matbuot, radiotelevideniya xodimlari faoliyatining tarkibiy qismi. Pedagogik qonuniyatlar, tamoillar, asosida ilg`or tajribalarni umumlashtirish tahilil, targ`ib qilish, jamiyatni pedagoglashtirish imkoniyatini oshiradi. Informatsion tadqiqotda obyektivlik, mantiqiylik, badiiylik, hayotiylik, va pedagogika-psihologiya qonuniyatlar ommaviyligi muhim o`rin tutadi. Ilmiy-pedagogik tadqiqot konseptual yo`nalish metodologik xususiyatga ega. Ta’lim-tarbiya jarayonining metodologik muammosini o`rganish pedagogikaning nazariyasini rivojlantiradi. Nazariy va metodologik tadqiqotlar ilmiy asoslangan konsepsiyalarda umumlashadi. Konseptual tadqiqotlar jahon ilm-fan yutuqlari, ilg`or tajribalar, tarixiy taraqqiyot qonuniyatlariga asoslanib istiqbolli yo`nalishlarni belgilab beradi. Masalan, O`zbekistonda “Kadrlar tayyolash Milliy modeli” jahon tajribalari asosida yaratildi, uzluksiz ta’limni istiqbolini belgilab berdi. Shaxsga yo`naltirlgan ta’lim, texnologik yondashuv, qonuniyatli yondashuv, ta’lim-tarbiyani insonparvarlashtirish, demokratlashtirish va uzviy modernizatsiyalash dolzarb muammolardir. Pedagogik muammolar asosida muayyan-todqiqot mavzusi tanlanadi. Mavzuga doir aniq muammolar aniqlanadi, tadqiqotchi o`ziga quyidagi savolni qo`yilishi va qirq o`lchab- bir qaqorga kelishi maqsadga muofiq: 1. Faning qasysi sohasi, yo`nalishi meni qiziqtiradi? 2. Qaysi muammoni metodologik, umumiy ta’lim, maktabgacha pedagogika, kasb-hunar ta’limi, oliy maktab pedagogikasi va hokazolarni hal eta olaman? 3. Qaysi yoshdagilar ta’lim-tarbiyani hal eta olaman?

4. Tarbiyalash o`z o`zini tarbiyalash, didaktika, maktabshunoslikning qaysi yo`nalishi mening imkoniyatimga mos? 5. Qaysi muammolar dolzarb? Tanlangan muammoga asosan mavzu shakillantiriladi. Mavzuning har bir kategoriyasi (tushuncha so`zi) muammoni ifadalashi lozim. Mavzu aniq, ixcham, ilmiy shaklda ifodalanishi shart. Masalan, ko`p holarda u yoki bu muammoni “pedagogik asoslari” shaklida qo`llanilish holatlari mavjud, “pedagogik asos” butun fanning nazariyasi va amaliyotidir. Shuning uchun yaratish «ishlab chiqarish», «takomillashtirish», «rivojlantirish», «samaradorlik», «informatsiya», «modernizatsiyalash», «model», «tizim» kategoriyalari ilmiylik darajasini bildiradi. Mavzuni tanlash asosan tadqiqotchining irodasi, ilhomi asosida bo`ladi. Lekin mavzu tanlashda ijtimoiy buyurtma dolzarb ilmiy loyihalar asosida ham tavsiya etiladi. Mavzuni tanlashda ilmiy markazlar muvofiqlashtirish kengash muhokamasi, yetakchi mutaxasislar maslahati ham muhim ahamiyatga ega. Chunki, muammo o`rganilgan, tadqiq etilgan, takror bo`lmasligini shart. Pedagogik tadqiqot muammosini tanlash, mazmuni shakllantirish ilmiy faoliyatning muhim bosqichidir. Birinchi bobda pedagogika ayrim dolzarb muammolari keltirilgan. Pedagogik tadqiqot obyekti va predmeti Ilmiy tadqiqot mavzusi, maqsad vazifasi, tadqiqot obyekti va predmeti bir-biri bilan uzviy bog`liqdir. Pedagogik tadqiqot–mavzuga mos tadqiqot obyekti va predmetini aniqlash murakkab jarayon. Mavzuning har bir kategoriyasi tadqiqot obyekti va predmeti asosida foydalanadi. Tadqiqot obyekti va predmeti avvalo fanning predmetidan kelib chiqadi. Fanlarning tutash bandlarida ilmiy izlanishlar an’anaga aylanmoqda, bunday tadqiqotlar predmeti, o`zaro bog`liqlik dialektik qonuniyatlar asosida belgilanadi. Pedagogik tadqiqot obyekti va predmetini to`g`ri belgilanishi ilmiy faoliyat samaradorligini oshiradi. Mavzuning mavhum,

umumiyligi, uning obyekti va predmetini belgilashda qiyinchilik tug`diradi. Mavzuda tadqiqot obyekti va predmeti aniq, qisqa ifodalanadi. Yuqoridagi bobda ta’kidlaganimizdek: u yoki bu muammoning “pedagogik asoslari”, “pedagogik muammolari”, “pedagogik masalalari” kabi tadqiqot mavzularining predmeti va obyekti ham mavhum bo`ladi. Tadqiqot obyekti tanlangan mavzu bo`yicha uzluksiz ta’lim-tarbiya jarayonining u yoki bu qismi, tadqiqot predmeti muayyan ta’lim-tarbiya jarayonini, takomillashtirish istiqbolli qonuniyatlari, metodlar vositalari yo`nalishlari bo`lishi mumkin. Masalan, “Maktabgacha ta’lim muassasalarida multimediyasidan foydalanishning ilmiy-metodik asoslari” mavzusida dissertatsiya tadqiqot obyekti: maktabgacha ta’lim muassalarida tayyorlov guruhlarida multimediya texnologiyasi asosida ta’lim-tarbiya jarayoni belgilangan. Tadqiqot obyekti asosida dissertatsiya tadqiqot predmeti: maktabgacha ta’lim muasssalarida multimediya texnologiyasidan foydalanilgan holda bolalarga ta’lim-tarbiya berish, ularda boshlang`ich kompyuter savod vositalari tanlangan. Avvalo, mavzu dolzarb, bugungi kunda uzluksiz ta’lim – tarbiyada pedagogik texnologiyadan foydalanish shaklmetodlaridan ishlab chiqish davr talabidir. Tadqiqotchi mavzuga mos tadqiqot obyekti va predmetini tanlagan. Tadqiqot obyekti maktabgacha ta’lim muassasalarining o`ziga xos xususiyati va aynan tayyorlov guruhlari ta’limtarbiya dasturidan kelib chiqilgan. Tadqiqot predmetida multimediyadan foydalanish tayyorlov guruhida ta’lim-tarbiya samaradorligini oshirishning metod, vositalarini ishlab chiqish maqsadi qo`yilgan. Shuningdek, “Pedagogik ta’lim jarayonini axborotlashtirishni tashkil etish va boshqarish nazariyasi va amaliyoti” mavzusidagi dissertatsiyaning tadqiqot obyekti o`qituvchilarni kasbiy tayyorlash va malakasini oshirishda zamonaviy axborot va kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish jarayoni; Tadqiqot predmeti «O`qituvchilarni kasbiy tayyorlash hamda malakasini oshirishda zamonaviy axborot va kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish va boshqarishning nazariy va amaliy asosi» belgilangan.

Dessertatsiya tadqiqqoti maqsadi: Oliy pedagogik ta’limda kadrlar tayyorlash va ularni malakasini oshirish jarayoniga zamonaviy axborot va kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish tizimining mazmunini ishlab chiqish, nazariy asoslash hamda amaliyotga tadbiq etish ilmiy ishning maqsadi, obyekti va predmeti bir-biri bilan bog`liqligini ko`rsatadi. Tadqiqot maqsadini amalga oshirish jarayoni (obyekti) va hal etiladigan dolzarb ilmiy muammo – predmeti aniq tizimli yondoshilganligidan dalolat beradi. 13.00.08. – Kasb-hunar ta’limi nazariyasi va metodikasi pedagogik tadqiqoti bo`yicha “Kasb-hunar ta’limida fanlararo uzviylikni ta’minlash metodikasi” mavzusidagi dissertatsiya tadqiqotida “Kasb-hunar ta’limida “Tikuvchilik ishlab chiqarish texnologiyasi” maxsus fanidan fanlaaro uzviylikni ta’minlash metodikasini ishlab chiqish, amalga joriy etish” maqsadidan kelib chiqib, tadqiqot obyekti: kasb-hunar kollejlarida uzviylashgan fan dasturlari asosida “Tikuvchilik ishlab chiqarish texnologiyasi maxsus fanini o`qitish jarayoni”. Tadqiqot predmeti: kasb-xunar ta’limida “Tikuvchilik ishlab chiqarish texnologiyasi” maxsus fanidan fanlararo uzviylikni ta’minlash mazmuni va metodikasi belgilangan. Taqdiqotda maqsad va vazifa, obyekt va predmet uyg`unligi ilmiy izlanish uzviyligini ta’minlagan. 13.00.02. – ta’lim va tarbiya nazariyasi va metodikasi (biologiya) bo`yicha “Maktab o`quvchilarida ekologik tafakkurni fanlararo takomillashtirish uslubiyoti (biologiya va fizika misolida) dissertatsiya tadqiqotida quyidagi maqsad qo`yilgan: “biologiyani fizika bilan bog`lab o`qitish asosida o`quvchilarda ekologik tafakkurni takomillashtirishning didaktik, uslubiy jihatdan maqsadga muvofiqligini aniqlash ularni amalga oshirishda zamonaviy shakl va uslublarni ishlab chiqish”. Shunga asosan tadqiqot obyekti: umumiy o`rta ta’lim maktablarida biologiyani fizika bilan bog`lab o`qitishda o`quvchilarning ekologik tafakkurini shakllantirish jarayoni belgilangan. Lekin tadqiqot predmetida butun didaktik tizim qamrab olingan: umumiy o`rta ta’lim maktablarida biologiyani fizika bilan bog`lab o`qitish o`quvchilarning ekologik tafakkurini shakllantirish vositalari, uslublar, shakllari pedagogik shart-sharoitlari belgilangan.

Demak, pedagogik tadqiqot maqsadiga mos ta’lim-tarbiya jarayoni va dolzarb muammoni hal etish predmeti belgilash, uzviy bog`liqli ilmiy izlanishi samaradorligini ta’minlaydi. Pedagogik tadqiqotning maqsad va vazifalari Ilmiy tadqiqotda maqsad muhim o`rin tutadi. Amerikalik olim Jon Kxo “har qanday faoliyatda aniq maqsad yetmish foiz ijobatdir” deb yozadi. Ilmiy tadqiqot maqsadi izlanuvchining yaratuvchanlik tuyg`usi, fanning dolzarb muammosi, mavzuga doir axborotlarni aniqlanganligi, ijodiy ilhom, ilmiy til, muammoni yechimini bashorat qila olish kabi imkoniyatlar asosida umumlashtiriladi. Ilmiy tadqiqot maqsadini quyidagicha belgilanadi: - o`rganilayotgan muammoning mohiyati nimada; - qanday nazariy masala hal etiladi, asosiy kategoriyalar qaysi; - fanda o`rganayotgan, tadqiq etilayotgan masalani asoslovchi nazariya mavjudligi, uning ustuvor va kemtik holatlari; - nimani argumentli asoslash kabilar. Pedagogikaning umumiy asoslari, metodologiyaga doir tadqiqot maqsadi ta’lim-tarbiya jarayonining qonuniyatlari, prnitsiplari, mazmunini modernizatsiyalash muammosini aniqlashga qaratiladi. Didaktikaga doir tadqiqotlar didaktikaning umumiy qonuniyatlaridan kelib chiqib, aniq maqsad qo`yiladi. Yuqorida ta’kidlaganidek ta’lim jarayoniga doir kategoriyalar asosida tadqiqot maqsadi ifodalanadi. Pedagogik tadqiqot maqsadi mutaxasislik yo`nalishlari xususiyatlaridan kelib chiqadi. Masalan, kasb-hunar ta’limi ixtisosligiga doir tadqiqotlar, shu sohaning dolzarb muammosini hal etishi rivojlantirish hozirgi davrda pedagogik tadqiqotlar konseptual yondashuvlar bilan harakterlanadi. Kadrlar tayyorlash Milliy modeli fan komponenti ilmiy tadqiqotni jahonshumul ahmiyatini, fanimizni jahon faniga integratsiyasi talabini qo`yadi. Demak, avvalo globallashuv sharoitida tadqiqot muammosini umuminsoniy mohiyati, ahamiyati

ilmiy ish maqsadida ko`zda tutilmog`i zarur. Ikkinchidan, tadqiqot muammosini jahonda o`rganilganlik darajasidan kelib chiqib maqsad qo`yilishi shart. Tadqiqotchining yaratuvchanlik, tashabbuskorlik fazilati, shijoati, ezgulikka xizmat qilishi maqsadida o`z ifodasini topadi. Tadqiqot maqsadi avvalo ideal natijadir, bashoratdir, qolaversa, tadqiqot jarayoni modelidir. Masalan, “Oliy ta’limda kasbga yo`naltirilgan o`qitish texnologiyalarining tizimli asoslanishi” mavzusidagi dissertatsiya tadqiqotida muammoning o`rganilganlik darajasi haqida jahon fanidagi ta’limotlar e’tirof etilib, maqsad aniqlanadi, “O`qitish texnologiyalari ilk bor XX asrning 50-yillarida amerikalik psiholog-pedagoglar B.Blum, L.Andersen, Dj.Blok, T.Gilbert, R.Taydjer tadqiqot obyektida, Yevropa davlatlari Angliya, Italiya, Vengriya va keyingi o`qitish texnologiyalari davlat, markazlarida faoliyat ko`rsatgani” qayd etiladi va tadqiqot maqsadi, texnika oliy ta’lim muassasalari ta’lim tizimida talabalarning amaliy faoliyatiga tayyorgarligini ta’minlovchi kasbiy yo`naltirilgan o`qitish texnologiyalarining ilmiy-pedagogik asoslarini ishlab chiqish, ulardan bo`lajak muhandislarni tayyorlashda foydalanishning didaktik shartsharoitlarini aniqlash va amaliyotga joriy etishi mazmunida belgilanadi. Tadqiqot maqsadidan kelib chiqib quyidagi vazifalar belgilanadi: 1. O`qitish texnologiyalarining ilmiy asoslarini didaktik muammo sifatida ishlab chiqish va ularning texnika oliy ta’lim muassasalari ta’lim tizimi uchun zaruriyatini ilmiy asoslash. 2. O`quv jarayonining informatsion-texnologik ta’minoti asosi sifatida kasbiy yo`naltirilgan ta’limiy muhit modelini yaratish va ilmiy jihatdan asoslash. 3. Kasbiy yo`naltirilgan o`qitish texnologiyalarini loyihalash va konstruksiyalash bosqichlari va qoidalarini ishlab chiqish. 4. Kasbiy yo`naltirilgan o`qitish texnologiyalari doirasida talabalarning o`quv- biluv faoliyatini boshqarishni tizimli asoslash. 5. Texnika oliy ta’lim muasasalari ta’lim tizimida faol o`qitish metodlari va shakllarining didaktik imkoniyatlarini nazariy jihatdan yaxlit tizim sifatida asoslash.

6. Kasbiy yo`naltirilgan o`qitish texnologiyalarning didaktik samarasini pedagogik tajriba-sinovda aniqlash. Texnika oliy ta’lim muasasalari ta’lim tizimida faoliyat ko`rsatayotgan o`qituvchilar uchun o`quv jarayonini kasbiy yo`naltirilgan o`qitish texnologiyalari asosida tashkil etish bo`yicha metodik tavsiyalar ishlab chiqish. Demak, maqsadga muvofiq vazifalar belgilanadi. Tadqiqot vazifalari dissertatsiyaning istiqbolli rejasida, mazmunmundarijasida o`z ifodasini topadi. Tadqiqotchining mutaxasisligi, qiziqishi, yaratuvchilik qobiliyati, ijodga intilishi aniq maqsadi va vazifasini belgilashda namoyon bo`ladi. Tadqiqot boshlanishida qo`yilgan maqsad, vazifa qo`lami kam bo`lsada, izlanish jarayonida ko`proq yutuqlarga erishi, yangi konsepsiyalar yaratilishi, qonuniyatlar ochilishi tajribalarga ega bo`lish mumkin. Chunki, fan buyuk ummon uni o`rganilmagan kengliklari, botuni o`z ijodkorlarini qutmoqda. Abu Abdullo Rudakiy aytganidek: “Ilmdan yaxshiroq xazina bo`lmas, Qo`lingdan kelguncha tera olsang bas” Tadqiqotchilik, tashabbuskorlik maqsadi ilmiy izlanishni aniq maqsadida namoyon bo`ladi. Maqsad bo`yicha izchil, ilmiy faoliyat natijasi hayotda o`z ifodasini topadi. Sharq mutafakkirlaridan Kamoliddin Binoiy: “Ilm yo`lida ranj chekkan odam Ranj emas, ganjiga qo`yadi qadam”. “Ilm amal bilan ishga rahnamo, Ilm agar amalga yor bo`lmas, Undan ko`zga hech mador bo`lmas”. Tadqiqot maqsadi, vazifalarda o`rganayotgan voqelik, predmet, uning tarkibi, mohiyati, boshqa voqea-hodisalar bilan bog`liqligi, umumiy qonunityalar, nazariy asoslari, ijtimoiy-iqtisodiy imkoniyatlarni; mavjud shart-sharoit asosida tadqiqot obyekti va predmetini aniqlash; ilmiy izlanish metodlarini tanlash, kuzatish olib borish, tajribalar o`tkazishdan; amaliyotga joriy etish, tavsiyalar ishlab chiqish ifodalanadi, belgilanadi.

Ilmiy tadqiqotning farazi. Ilmiy faraz fan taraqqiyotining, yangi ixtirolarini muhim tarkibiy qismlaridir. Biror ilmiy ixtiro induksiya, oldindan bashoratsiz, tajribasiz amalga oshmagan. Ayniqsa pedagogik tadqiqotda xatoga yo`l qo`ymaslik, natijani har tomonlama asosligi ilmiy faraz alohida ahamiyatga ega. Oldindan aniq ko`ra olish ilmiy faraz (fanda qabul qilingan gipoteza) dir. Ilmiy tadqiqot maqsadi, vazifasini aniqlagandan keyin eksperemintal (tajribalar) o`tkazish uchun muayyan ilmiy faraz bo`lishi, farazga har safar tayanish tadqiqot faoliyatining me’zonidir. Ilmiy faraz oldindan tasavvur, fikriy tajriba, tadqiqotning ichki tizimi, tadqiqotnig harakat kuchi. Ilmiy faraz tajribaga, tipik hayotiy misollarga, mantiqiy analogiya, ilmiy voqelik modeliga, kelgusida tajribaga tekshiriladigan mavhum nazariyaga asoslanadi. Aniq ilmiy faraz tadqiqot samaradorligini oshiradi, tadqiqot bo`yicha natijaga erishadi. Tadqiqot boshidagi ilmiy faraz ishchi gipoteza bo`ladi. Yaxshi shakillangan ilmiy faraz muammoni hal etish faraz asosida erishilgan natijalarga ko`ra istiqbolli aniq gipoteza yaratish imkoniyatini beradi. Muayyan ilmiy faraz chuqur nazariyaaga asosan ifodalanadi, unda mavjud voqelik, natijalarining pedagogik qonuniyatlar bilan uyg`unligi, mosligi isbotlanadi. Tadqiqotda ilmiy faraz isbotlanish shart, dastlabgi ilmiy faraz va eksprimentlar natijasi asosidagi muayyan ilmiy faraz taqqoslanadi. Pedagogik tadqiqot ilmiy farazi aniq natijaviy dalillar, misollar bilan bog`liq. Har tomonlama tekshirilgan natijaviy misollar, yaratilgan yangilik, bashorat qilish ilmiy farazning asoslangani tadqiqotning mezonidir. Demak, ilmiy farazlar avvalo dialektik qonuniyatlar pedagogikaning qonuniyatlaridan kelib chiqsa, mukammal tajribalarda va eksprimentlarda asoslansa uning mukammalligidir. Ilmiy farazlar tadqiqot mavzusiga, qo`yilgan maqsadga, vazifalarga mos bo`lishi izlanish samaradorligini oshiradi, izchilligiga erishiladi. Dastlab gipotezani fanga ma’lum bo`lgan qonun va nazariyalar yordamida izohlashga harakat qilinadi.

Gipoteza emperik tasdig`ini topgan yoki eksperimental tekshirish natijasida rad etiladi. Gipotezaning muhim sharti eksperimentlar va amaliyotda isbotlanishidir. Ilmiy tadqiqotchi o`zining umumiy g`oyasini bir yoki bir nechta gipotezada ifodalaydi. Gipoteza tizimi tadqiqot jarayonining mexanizimidir. Ilmiy farazga qo`yiladigan asosiy talablar: 1. Pedagogik tadqiqotda eng muhimi nimada? 2. Tadqiqot obyektining tarkibiy qismi, xususiyati, pedagogik voqelik nimada? 3. O`rganilgan jarayon modelining xususiyati qanday? 4. O`rganilayotgan voqelikni mohiyati nimada? 5. Muayyan voqelik qanday hosil bo`ladi? 6. Tadqiqot vaqti, muddati, qanday? 7. Ilmiy farazning tajribada aniqlash uchun qaysi metod va vositalardan foydalaniladi? Demak, tadqiqot jarayonining hal qiluvchi tarkibiy qismi muayyan ilmiy faraz, uni tajribada, amaliyotda isbotlanishidir. Masalan: Shaxs huquqiy ijtimoiylashuvuning nazariyasi va amaliyoti mavzusidagi dissertatsiya tadqiqotining ilmiy farazi quyidagicha bashorat qilinadi. Ilmiy farazning tajribada sinalgani tadqiqotni ilmiy yangiligida ifodalanadi. Tadqiqot ilmiy farazi asoslanganiga ko`ra tavsiyalar ishlab chiqiladi. Mutafakkirlarning ilmiy farazi haqidagi qarashlari bunga misol bo`la oladi: Fan bilan she’riyat go`yo qarama-qarshi ikki qutbdir, deya hisoblanadigan odatiy fikr ko`proq yanglish fikrdir. Hayotlarini ilmiy izlanishlarga bag`ishlagan kishilar, ular o`zlari urganayetgan narsaning poeziyasini boshqa odamlar singarigina emas, balki ularga nisbatan ancha jonliroq qabul qila olishlarini bizga doimo isbotlab kelishyapti. G. Spenser Inson bilimining istalgan sohasida poeziya to`lib-toshib yotibdi. K. G. Paustovskiy Ilmiy tafakkurda doimo poeziya elementi mavjud. Haqiqiy fan ham, haqiqiy musiqa ham bir toifada mushohada yuritishni talab qiladi.

A. Eynshteyn Hozirgi zamonning buyuk allomalari — chinakam shoirlar ham. R. Rollan Qittakkina shoirligi bo`lmagan odam haqiqiy matematik bo`lolmaydi. Q. Veyyershtrass Agar inson o`zini kelajakning yorqin va mukammal og`ushida tasavvur etolmaganida edi, agar u orzu qilishni bilmaganida edi, u holda o`sha kelajakni deb shuncha mashaqqatli qurilishlarni tiklashga, tinimsiz kurash olib borishga, hatto o`z hayotini qurbon berishga uni hech nima majbur etolmagan bo`lur edi. D. I. Pisarev Olim birinchi navbatda ijodiy xayol surish qobiliyatiga ega bo`lmog`i kerak, xayol xuddi san’atdagi kabi fanda ham g`oyat muhim rol o`ynaydi. Xayol yig`ilgan material ustidagi mashaqqatli mehnatdek zarur narsa. Xayolsiz ilmiy ish fakt hamda quruq, yalang`och va ko`pincha benaf xulosalarning ortiqcha qa-lashmasiga o`xshab qoladi. A. YE. Fersman Agar insondan orzu qilish qobiliyati olib qo`yilsa, u holda madaniyat, san’at, fanni yaratuvchi eng kuchli hissiy sabablardan biri hamda yorqin istiqbol uchun kurashish ishtiyoqi yo`q bo`lur edi. Q. G.Paustovskiy Haqiqiy olim xayolparastdir, kimki xayolparast bo`lmasa, u o`zini amaliyotchi deb ataydi. O. Balzak Xayol surmaydigan olim oyoqda yuradigan yaxshigina kutubxonaga va tirik izohnomaga o`xshaydi, u o`zlashtiradiyu, lekin o`zi yaratmaydi. F. Y. Levinson-Lessing Olimlar ham xuddi rassomlardek xayolparast odamlar ular o`z g`oyalaridan ustun turmaydilar ular faqat fikrlari yetgan, tuyg`ularini jalb etgan narsa ustidagina yaxshi ishlashlari, uzoq ishlashlari mumkin. Ularda g`oyalar almashinib turadi:

mutlaqo kutilmagan, ko`pincha aql bovar qilmaydigan fikrlar ham keladi miyalariga: u fikrlar ko`milib, charx urib, chati-shib ketadi, yaraqlaydi. Olimlar ana shunday g`oyalar ichida yashaydilar va shu g`oyalar uchun ishlaydilar. V. I. Vernadskiy Eng usta va epchil tajriba qilib ko`ruvchilar o`z tasavvurlariga to`la erkinlik beradilar va bir-biridan mutlaqo uzoq tushunchalar o`rtasidagi aloqani qidirib topadilar. Garchand bu qiyoslar g`aliz va haqiqatdan yiroq bo`lgap taqdirda ham ular oqil, vazmin va yuraksiz donishmandlar hech vaqt o`ylab topolmaydigan buyuk va muhim kashfiyotlar uchun baxtli bir tasodifni yuzaga keltirib qo`yishi mumkin. J. Pristli Imkoni boricha ko`proq orzu qilish kerak, kelajakni bugunga aylantirish uchun imkoni boricha kuchliroq orzu qilish kerak. M. M. Prishvin Fanning qanotlariga xayol tutashgan bo`lsa, u yutadi. M. Faradey Orzu inson baxti ijodkori uchun xuddi bilim yoki g`oya singari kerakli quroldir. L. M. Leonov Orzusiz odamning aqlini hech narsa oxirigacha qo`zg`atolmaydi G. Teylor Hayotimizda, fan va san’atda nimaiki yuksak va go`zal narsa bo`lsa, jami xayol yordamida aql bilan va ko`p narsalar esa aql yordamida xayol bilan yaratilgan. Dadil aytish mumkinki, Kopernik ham, Nyuton ham fanda erishgan yutuqlarini xayolsiz sira qo`lga kiritolmagan bo`lur edilar. N. I. Pirogov Kelajakni yaratishga hech narsa dadil orzulardek ko`maklashmaydi. Bugun — xayol, ertaga — tan va qonga singadi. V. Gyugo Odamlar irodasi va tafakkuri haqiqatga aylantirolmaydigan xayol yo`q.

M. Gorkiy Bema’ni xayol bema’nilik tug`diradi, aqlga ulansachi, san’atning joni va uning nafosat manbaiga aylanadi. F. Goyya Xayolning poyoni yo`q, tafakkur kira olmagan joy yo`q, tabiatni yenguvchi texnika qudratining cheki yo`q. A. YE. Fersman Hozirgi zamon fanining mo`jizalari qadimiy mifologiya mo`jizalaridan ancha afzalroqdir. R. Emerson Xayol bilimdan muhimroq. A. Eynshteyn Orzu reallikdan qudratli. Orzuning o`zi oliy reallik ekan, boshqacha bo`lishi mumkinmi axir? U borliqning qalbi. A. Frans G`oya faktdan yuqori turadi. O. Balzak Tasavvur — bu qalb ko`zi. J. Juber Hozir isbot etilgan narsa ilgari faqat tasavvurda mavjud edi. U. Bleyk Biz hozir fizikadan aniq biladigan narsalar ilgarilari taxmin qilingan edi, agar hatto yanglish bo`lsa ham bunday taxminlarga sira yo`l qo`yilmaganda edi, unda biz birorta haqiqatniyam ocholmagan bo`lur edik. E. Eyler Qanchadan-qancha ishlar to ro`yobga chiqarilmaguncha mumkin bo`lmagan narsalar, deb hisoblangan edi. Katta Pliniy Yangi haqiqatning taqdiri shundayki, dastlabki paytda u har doim bid’atga o`xshab tuyuladi.

T. Geksli Ko`pgina buyuk haqiqatlar avvaliga masxaralangan. B. Shou Taraqqiyotga qarshi e’tirozlar hamisha axloqsizlikda ayblashga borib taqalardi. B. Shou Har qanday haqiqatning qismati avvalo kulgi bo`lib, keyin tan olish bilan yakunlangan. A. Shveytser Har qanday ta’limot uch bosqichdan o`tadi avval uni aqlga sig`maydi deya e’lon qilib, unga xuruj qiladilar, keyin, aftidan, oz bo`lsada, ma’lum darajada haqiqatga o`xshaydi, deb xulosa chiqaradilar. Nihoyat, uning g`oyat muhimligini tan oladilaru, so`ngra, «men ochdim» lab talashadilar. U. Jeyms Narsalarning yuzaki ko`rinishinigina qamrab oluvchi kundalik tajriba asosida mulohaza yuritsak, fan haqiqatlari har doim g`ayritabiiy bo`lib ko`rinadi. K. Marks Insoniyat taraqqiyotida yangi davr ochgan, o`z asriga shon-shuhrat keltirgan buyuk fikrlar, kashfiyotlar, ixtirolar va g`oyalarni kaltabinlik, ahmoqlik va ishonchsizlik hamisha utopiya deb atagan. E. Jirarden Utopiyalar ko`pincha vaqtidan avvalroq aytib qo`yilgan haqiqatlar bo`lib chiqadi. A. Lamartin Loyiha — kelajakning xomaki rejasi. Ba’zi hollarda kelajak yuzlab xomaki rejalarni talab qiladi. J. Renar Ilmiy g`oyalar dunyosida ham xuddi hayotning o`zidagi kabi taraqqiyot va haqiqat darrov g`alaba qozonavermaydi buning uchun kurashish, barcha kuchlarni

safarbar etish, to`xtovsiz maqsadga intilish va shijoat ko`rsatish, o`zining haqligiga va g`alabaga qattiq ishonch zarurdir. A. YE. Fersman Buyuk manzilga intilayotgan odam xayolparast, shovvoz yoki xomxayol, degan laqabdan qo`rqmasligi kerak, zotan bu laqablar uni olganlarni emas, to`qib chiqarganlarni ko`proq shar-manda qiladi. E. Yakobe Agar DonKixotlar chiqarib tashlansa, Tarix kitobini yopib qo`ygan ma’qul. Unda o`qishga arzirli hech narsa qolmaydi. Y. S. Turgenev Orzuga moyillykni saqlash buyuk donishmandlikdir. Orzular dunyoga go`zallik va ma’no baxsh etadi. Orzular, agar ular izchil va asosli bo`lsa, o`z o`lchovi va qiyosi bilan real dunyo yaratar ekan, yana ham tiniqlashib ketadi. A. Frans Mehnat va yaratish jabhasida jasorat va telbalikdan hayiqmaslik kerak. M. Gorkiy Biz ayni ilmiy tafakkur jabhasida dadillikdan cho`chimasligimiz kerak faqat biz doim dadillikning jur’at ekanligini bilib, uni reallik, fakt tarzida qabul qilmasligimiz lozim. A. YE. Fersman Agar tavakkalchilik bo`lmaganda, taraqqnyot ham bo`lmas edi. V. V. Veresayev Odatda ko`p bilganlar emas, oz bilganlar fan u yoki bu masalani hech qachon hal etolmaydi, deb qat’iy ta’kidlashlari mumkin. CH. Darvin Qo`ldan keladiganiga erishmoqlik uchun qo`ldan kelmaydiganga ham urinishni unutma. A. G. Rubinshteyn Taraqqiyot faqat jasorat tufayligina ro`y beradi. V. Gyugo Fandagi har bir mislsiz muvaffaqiyatning manbai xayolimizning buyuk

dadilligidadir. J. Dyui Tasavvursiz odam teleskopsiz observatoriyaning o`zginasi. G. Bicher Xayol ta’sirchan odamni san’atkor, dovyurakni — qahramon qilib yetishtiradi. A. Frans Teran xayol voqelikni yuzaga keltiradi. M. Monten Har qanday inqilob ham dastavval fikr tariqasida bir kishining miyasida tug`ilgan. R. Emerson Bilim hamisha farazlardan boshlanadi. A. Gumboldt Kafiyotlar tasodifan ro`yobga chiqishi ham mumkin, bunda har qanday odam boshqa odamni yosh —keksani — donishmandni o`qitishi mumkin. U.Garvey Odam tushunishning iloji yo`q narsani ham tushunish mumkinligiga inonmog`i kerak: aks holda u haqda bosh qotirmagan bo`lur edi. I. Gyote Har narsada boshqa hech bir kishi ko`rmaganni ko`rishga, hech bir kishi bosh qotirmagan jihatni topishga intilmoq lozim. G. Lixtenberg Ko`pchilik e’tirof etgan va barcha allaqachonlar hal etil-gan, deya hisoblab yurgan fikrlar hammadan ko`ra ko`proq tadqiq etishga loyiqdir. G. Lixtenberg Odamlarning ahamiyatsiz narsalarni ahamiyatga molik deb sanash mayli juda ko`p ahamiyatli narsalarni yuzaga keltirdi. G. Lixtenberg

Insoniyat taraqqiyotining chegarasi yo`q va kishilik hech qachon o`ziga: «To`xta, bas, boshqa boradigan manzil yo`q!»—demaydi. Modomiki, hozirgacha insoniyat ko`p narsalarga erishgan ekan, bu yaqin vaqt ichida u yana ham ko`proq narsalarga erishmog`i zarur degan gapdir. V. G. Belinskiy Sinchkovligimizning nihoyasi yo`q, —idrokning qanoatlana boshlashi uning cheklanganligi yoxud toliqqanligining alomatidir. M. Monten Inson aqliga chek yo`q. U bir yerda to`xtashni ham, xotirjamlikni ham bilmaydi, tobora olg`a tirmashaveradi. F. Bekon Taraqqiyotimiz endigina boshlanyapti va biz har qancha tasavvur etib ko`rganimizda ham, u bizning tabiat ustidan hukm-ronligimizni qay darajaga yetkazishini bilish qo`limizdan kelmaydi. N. G. Chernishevskiy Hech kim o`z karomatida inson bilimlari xususida cheklangan avliyolardek ko`p yanglishmagan. K. A. Timiryazev Voqelik deyarli hammavaqt bashoratchilar tasavvuridan o`zib ketadi. K. E. Siolkovskiy Fan zinama-zina yuksalmoqda, odamlarning bilim doirasi kengaymoqda, ehtiyojlar o`smoqda va kuni kecha mo`jiza tuyulgan narsa bugun oddiy voqea bo`lib qolmoqda. V. A. Obruchev Ilmiy anglash va bashorat chegaralarini aytib berib bo`lmaydi. D. I. Mendeleyev Fan olg`a siljigan sayin beto`xtov yangilanib boradi. V. Gyugo

Ilmiy xodimning eng muhim fazilati mehnatsevarlik. Odatda tajriba zo`r g`ayrat-shijoat talab etadigan qayta-qayta tekshiruvlarni taqozo etadi. «Mehnatsiz chinakam buyuklik bo`lishi mumkin emas», degan edi Gyote va mutlaqo haq edi. K. I. Skryabin Fan sarhadlari ufqqa o`xshaydi: ularga qancha yaqinlashilsa, ular shuncha uzoqlashaveradi. P. Buast Avvallari fanning chegarasi bo`lgan joy, bugun uning naq markazidir. G. Lixtenber Insoniyat o`z taraqqiyot beshigidayoq sezgirlik va bashoratni, mo`jizakorlik va payg`ambarlik san’atini orzu qilgan va bu armonlarini xayoliy qahramonlar va avliyolar qiyofasida mujassamlashtirgan. Bu ikki san’atni unga fan berdi. K. A. Timiryazev Ilmiy kashfiyotlar har jihatdan mukammal va tayyor holda bo`lmaydi. Ayrim buyu k shaxslar zakovatidan nur olgan il miy ijod jarayoni, ayni paytda umuminsoniy taraqqiyotning ohista va asriy jarayoni hamdir. V. I. Vernadskiy Ilmiy kashfiyotlarning birdaniga ro`yobga chiqishi kamdankam bo`ladi, odatda uni birinchi topganlar o`sha topilgan narsaning haqiqatligiga ishontirishga ham ulgurmaydilar; ammo bu kashfiyotlar ko`pchilikning mehnati va shu vaqtgacha to`plangan barcha ma’lumotlarning yig`indisi sifatidagina yuzaga kelganini unutmaslik kerak. D. I. Mendeleyev Birinchi bo`lib so`zsiz fikr, xayol, ertak yo`lga chiqadi. Ularning ortidan ilmiy hisob va pirovard-natijada fikrni amaliyot yakunlaydi. K. E. Siolkovskiy Pishib yetilgan va zamon taqozo etgan fikrlar bir-biridan mustasno tarzda bir yo`la yuzlarcha miyalarda tug`ilishi ham mumkin. I. Gyote

Ilmiy farazlar hamisha shu farazlarni tug`dirgan dalillar doirasidan chiqib ketadi. V. I. Vernadskiy G`oya o`rnini aql va tasavvur kuchi egallagan farazlar ham bor. I. Gyote Biror bir fan o`rnidan siljishi, uning rivoji yanada mukammal bo`lishi uchun, farazlar ham xuddi tajriba va kuzatishlardan olingan natijalar singari zarurdir. I. Gyote Farazlar bino oldiga tiklangan, uy bitgach, olib tashlanadigan havozalardir; ular quruvchi uchun kerak faqat quruvchi havozalarni bino deb o`ylamasligi zarur. I. Gyote Farazlar qanchalik dargumon bo`lmasin, agar mavjud hodisalarni uyg`unlashtirish va yangilarini oldindan aytib bera olish imkonini tug`dirsa, ular foydalidir. Elektr quvvati, atomning tuzilishi haqidagi farazlar shular jumlasidandir. K. E. Siolkovskiy Dehqon omochi ekin yetishtirishni osonlashtirgani kabi, farazlar ham ilmiy ishni yengillashtiradi va to`g`ri yo`lga soladi. D. I. Mendeleyev Hech narsaga e’tiqod qo`ymagandan ko`ra, kezi kelib noto`g`ri bo`lib chiqadigan farazga ergashgan ham ma’qul. D. I. Mendeleyev Jami farazlardan tadqiq qilinayotgan narsalar to`g`rsidagi keyingi fikrni uzib qo`ymaydiganini tanlang. J. Maksvell Dadil fikrlar o`yinning oldida turgan shashka donachala-riga o`xshaydi; ular o`zlari qurbon bo`lib, g`alabani ta’minlaydi. I. Gyote Jurnalist farazlarni qoralashga shoshilmasligi kerak, Buyuk kishilar topib ulgurgan eng muhim haqiqatlarni ochishning yagona yo`li farazlardir.

M. V. Lomonosov Buyuk kashfiyotlar, ilmiy tafakkur jabhasidagi oldga sakrashlar chinakam ijodiy metod, intuitsiya yo`li bilan yaratiladi. L. Broyl Insoniyat o`z kuchlarini takomillashtirib, ilgarilab bormoqda. Hozir uning qo`li yetmagan narsalar ham vaqti kelib uning uchun yaqin, tushunarli bo`lib qoladi, faqat buning uchun ishlash, haqiqat izlayotganlarga har taraflama ko`maklashish darkor. A. P. Chexov Fan yo`lida qilinadigan xizmatlarning eng buyugi unga yangi g`oyalarni kiritishdir. J. Tomson O`zgalar topgan nafyusatni sen o`zing uchun topsang, uni bilib qadriga yetsang —axir, bu ham yaratishdan kam emasku? I. Gyote Yangi g`oyalarni qo`llab-quvvatlash kerak. Hamma ham bunday jur’atga ega bo`lavermaydi, ammo bu odamlarning eng qimmat-li fazilatidir. K. E. Siolkovskiy Yer yuzida hech nima mukammal emas, shuning uchun taraqqiyotga zavol bo`lib, eski afsona, ta’limot, aqida va ko`rsatmalarga yopishib olish yaramaydi. Bundan ming yoki yuz yillar muqaddam maqbul tuyulgan narsa bugungi kunga yoki endi butunlay yaroq-siz bo`lib qolishi mumkin. V. Veytling Dogmatizm — fanda taraqqiyotni bo`g`adi; bil’aks, jonli tafakkurni o`z ibtidosi tegrasida toshldizdek qotib qolishga majbur etadi A. I. Gersen Dogmatizm asossiz dalillar negizida tug`ilgan xulosalarga tayanuvchi notanqiydir mulohazadir. Y. A. Rubakin

Dogmatizm — chalamullalikning yaqqol ko`rinishlaridan biri. N. A. Rubakin Aqliy layoqatsizlik hamisha suct konservatizm sifatida ajralib turadi va yangi g`oyalarning bostirib kelishiga inersiyaning ma’nosiz qarshiligini ko`ndalang qo`yadi. D. I. Pisarev Aqidalar qurbon bo`lgan chog`dagina fan boshlanadi. G. Galiley Optimizm — inqilob e’tiqodi. T. Banvil Ilmiy fantastika, sirasini aytganda, fan va texnikaga yuklatilgan dadil topshiriqdir. K. A. Fedin Tasavvur shuning uchun ham tasavvurki, u voqelikka aylanadi. V. O. Klyuchevskiy Dunyoda yengib bo`lmaydigan narsa yo`q. A. V. Suvorov Odamlar erisholmaydigan hech nima yo`q. Goratsiy Fan odamlarni yer qa’rida yashirinib yotgan quvvatlardan foydalanishga o`rgatdi. U insonni samo sirlari tomon yetaklamog`i va quyosh nurlari quvvatini jilovlashga o`rgatmog`i lozim. Y. A. Umov Bugun mumkin bo`lmagan narsa ertaga yechiladi. K. E. Siolkovskiy

Hozir bilmasak, xo`sh, osmon uzilib yerga tushibdimi, shubhasiz, bilib olamiz. Ibtidoiy odam bugungi narsalarning ko`pini bilmas edi. Faqat o`sha ibtidoiy notavongina o`z bilganlarini — umuman bilish mumkin bo`lgan narsa, deb o`ylar zdi. K. E. Siolkovskiy Odamlar kuyosh sistemasiga kirib, xuddi o`z uylaridek xo`- jayinlik qilsalar: xilqat sirlari ochilar edimi? Mutlaqo! Biror-bir mayda tosh yoki chig`anoqni ko`zdan kechirish bilan okean. sirlari ochilib qolmaydiku, axir. K. E. Siolkovskiy Vaqti kelib fan xayoldan o`zib ketadi. Jyul Bern Men nimaiki yozmay, nimaiki to`qimay, —ular bari bir mavjud imkoniyatlardan doimo past turadi. Shunday vaqtlar keladiki, fan yutuqlari tasavvur kuchini ortda qoldirib ketadi. Jyul Bern Orzuning voqelikdan ustun tomoni bor. Voqelikning ayrim jihatlari orzudan ustun. Unisi ham, bunisi ham uyg`unlashib ketganda, limmo-lim baxt shundan iborat bo`lur edi. L. N. Tolstoy Zo`r tasavvur buyuk bilimni taqozo etadi. A. S. Pushkin Tasodifiy kashfiyotlarni faqat aqli yetilganlargina ochadi. B. Paskal Hayotda oshig`i olchi kelgan odamlar — belni mahkam bog`lab o`zlariga kerakli tasodiflarni axtargan kishilardir. B. Shou Hadsiz imkoniyatlar hammaga ham ro`baro` bo`ladi-yu, biroq ko`plar unga duch kelganlarini hatto bilmay qoladilar. U. Chenning Men ijodiy fantaziyaga, aniq bilimlarga asoslangan orzuni amalda qo`llashga da’vat etaman.

I. P. Bardin Taraqqiyot aqliy kamolotga tayanadi; uning tub mohiyati to`g`ridan-to`g`ri bilimlarning muvaffaqiyati va ravnaqidan iboratdir. Y. G. Chernishevskiy Bilimlar orta borishi bilan tasavvur kuchi ham zo`raya boradi. Q. G. Paustovskiy Kimningki tasavvuri boru bilimi bo`lmasa, u qanotli, ammo oyoqsizdir. J Juber Tasavvurning o`rnini bosa oladigan birgina narsa — tajrnba. J. Berjes

Adabiyotlar: 1. Islom Karimov. “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch.” Toshkent: Ma’naviyat, 2008 2. “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” // Barkamol avlod – O`zbekiston taraqqiyotining poydevori. Toshkent, 1997 3. Milliy istiqlol g`oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. Toshkent: O`zbekisto, 2000 4. Islom Karimov. “Yuksak bilimli va intelektual rivojlangan avlodni tarbiyalash mamlakatni barqaror taraqqiy ettirish va modernizatsiya qilishning eng muhim sharti” Toshkent 2012 yil fevral Halqaro konferensiya. 5. Islom Karimov. “O`rta asrlar Sharq allomalari va mutafakkirlarining tarixiy merosi, uning svilizatsiya rivojidagi roli va ahamiyati” 2014 yil may Halqaro konferensiya. 6. Vazirlar Maxkamasining 2012-yil 28-dekabrdagi 365-son karori 7. Abu Ali Ibn Sino. “SHe’rlar va tibbiy doston” Toshkent 1981. 8. Abu Nasr Farobiy. “Fozil odamlar shaxri” Toshkent A. Qodiriy nomidagi Halq me’rosi nashriyoti 1993. 9. Abu Rayxon Beruniy. “Feruza” Toshkent A. Qodiriy nomidagi Halq me’rosi nashriyoti 1993. 10. “Avesto” Dushanbe: Adab 1990.

Похожие

Ilmiy tadqiqotda modellashtirish va nazariy tadqiqot usullari

Pedagogik texnologiyalarning ilmiy asoslari

Ilmiy tadqiqot mavzularini asoslash metodologiyasi va ilmiy tadqiqotda axborot izlash va qayta ishlash

Ilmiy-pedagogik tadqiqotlarning nazariy asoslari

Ilmiy pedagogik tadkikot metodlari. Pedagogik jarayon va mutaxassislik