Ilmiy tadqiqotda modellashtirish va nazariy tadqiqot usullari - Педагогиka - Рефераты

Ilmiy tadqiqotda modellashtirish va nazariy tadqiqot usullari

Загружено в:

15.09.2023

Скачано:

0

Размер:

106.5 KB

Ilmiy tadqiqotda modellashtirish va nazariy tadqiqot usullari Reja : 1. Ilmiy tadqiqotda modellashtirish. Model tushunchasi, modelashtirish va uning turlari 2. Matematik va kompyuterli modellashtirish 3. Nazariy tadqiqot usullari. a) analiz va sintez b) analogiya va gipotetik usul v) gipotetik usul g) formallashtirish usuli d) mavhumlashtirish va umumlashtirish usuli

Ilmiy tadqiqotda modellashtirish. Model tushunchasi Tadqiqotning muhim usullaridan biri modellashtirish usulidir. Bu usul ham empirik, ham nazariy izlanish darajalarida, tabiiy, texnik va ijtimoiygumanitar fanlarda qo’llaniladigan umumilmiy usuldir. Modellashtirish usuli har qanday, atomdan tortib, to inson, jamiyat va kosmik tizimlargacha bo’lgan obyektlarni samarali tadqiq qilish imkoniyatini beradi. Modellashtirishda obyekt, uning qiziqish o’yg’otgan xossasini nusxasi, o’xshash timsoli ishlab chiqiladi. Obyektning o’rindoshi bo’lgan bu model o’rganiladi, olingan ma’lumot obyekt haqida bilim beradi yoki mavjud bilimga yangi faktlar, tasavvurlar va g’oyalar qo’shadi. Demak, modellashtirish usulidan foydalanishni asosida modelni qurish va uni tadqiq qilish yotadi. «Model» atamasi lot. modulus, frans. modile so’zlaridan olingan bo’lib, me’yor, namuna ma’nolarini anglatadi. Model moddiy yoki ideal (namoddiy) unsurlardan qurilgan bo’lishi mumkin. Shahar transport yo’nalishlarini namoyish qiladigan maket moddiy model turiga kiradi. Xayoliy eksperiment o’tkazish uchun tasavvurda hosil qilingan obyekt obrazi ideal modelni bildiradi. Bulardan tashqari simvolik belgilardan, topologik shakllardan tuzilgan modellardan ham foydalanadilar. Matematik tenglamalar tizimi, kompyuter dasturi shunday modellar qatoriga kiradi. Biz ko’rib chiqayotgan tushunchaga quyidagi ta’rifni berish mumkin: model – bu o’rindosh – obyekt bo’lib, asl, real obyektning qiziqish o’yg’otadigan xossa yoki funksiyalarini nusxa sifatida qaytaradi, shu bois uni almashtiradi va tadqiqot predmetiga aylanadi. Asl obyekt xususiyatlarini modelda qayta tiklash predmetli (maket, tuzilma), obrazli (tasvir, kompyuterli anmasiya, golografik qurilma) va belgi (grafik jadval, sxema, tenglamalar tizimi) ko’rinishida bajarilishi mumkin. Shunday qilib, model o’xshash nusxa sifatida asl obyektning xossa va tomonlarini qaytarar (tiklar) ekan, u asl obyekt haqida bilim manbaiga aylanadi. Bunda model o’zini borlig’i (nisbatan mustaqil mavjudligi), xossalari va funksiyalariga ega bo’lgan tadqiqot obyekti bo’lib qoladi.

Model va asl obyekt o’rtasidagi munosabat gomomorfizm (shakliy o’hshashlik) va izomorfizm (nuqtali, aynan, aniq o’xshashlik) tushunchalari orqali izohlanadi. Gomomorfik munosabat deganda model va obyekt o’rtasida to’liq bo’lmagan shakliy o’xshashlik qayd qilinadi. Geografik xarita biron-bir o’lkaning gomomorfik modeli hisoblanadi. Izomorfik munosabatda obyekt va model, ularning parametrlari o’rtasida katta aniqlikdagi o’xshashlik, aynanlik mavjud.Mars planetasidan o’zi yurar robot orqali yuborilgan foto suratlar planeta sathini izomorfik modeli sifatida tadqiq qilinadi. Tadqiqot olib borish maqsadida model ikki yo’nalishda tuziladi va o’rganiladi: 1) Oldin obyektni nusxa-modeli quriladi, keyin uni o’rganish boshlanadi. Asosiy vazifa obyektni mumkin qadar aniq modelini ishlab chiqish. Kompyuter grafikasi yordamida yaratilgan dinozavrlar hayoti haqidagi filmlar shu birinchi yo’nalishga misol bo’ladi. 2) Ikkinchisida bilish jarayoni modeldan obyektga qarab yo’naltirilgan bo’ladi. Bunda avvalambor model ishlab chiqiladi, uni tadqiq qilish samarali natija bergan taqdirda asl obyektning ma’lum bo’lmagan xislatlarini tahlil qilish amalga oshiriladi. O’tgan asrda EHM dasturlarini ishlab chiqish jarayonida sun’iy intellekt deb atalgan artefakt (inson yaratgan predmet) vujudga keldi.Sun’iy intellektni aqliy faoliyat modeli sifatida o’rganish inson intellekti haqidagi bilimlarimizni boyitishga olib keldi. XX asr fanlarida ro’y bergan inqilobiy yangilanishlar ko’plab fan – texnik kashfiyot va ixtirolar qilishga olib keldi. Ularni ishlab chiqarishga tatbiq qilinishi natijasida murakkab va o’ta murakkab texnologik tizimlar yaratildi. Bu tizimlarni shu vaqtgacha ishlatilayotgan bilish usullari vositasida o’rganishni iloji bo’lmay qoldi. Bunday vaziyatda modellashtirish usulidan foydalanish tadqiqot samaradorligini bir necha barobar oshirib yuboradi. Oldin bo’lajak texnologik tizimni model yaratiladi, u turli sharoitlarga qo’yib o’rganiladi. Shunday keyin asl obyekt bo’lgan texnologik tuzilma yaratiladi. Modellashtirish – bu nusxa – modelni o’rganish orqali obyektni bilish va xossalarini bashorat qilish usulidir. Bunda obyektga o’xshash namuna (model) quriladi, u tadqiq qilinadi, natijada asl obyekt o’rganilgan hisoblanadi.

Modellashtirish umumilmiy, universal bilish usullari qatoriga kiradi. Modellashtirish usuli ayniqsa matematik va eksperimental tadqiqotlarga yaqin turadi, ularni tarkibiga kiradi, samarali natijalar berish manbaiga aylanadi. Hozirgi zamon postnoklassik fanlar (global ekologiya, global evolyusionizm, sinergetika, halokatlar nazariyasi, ko’p ma’noli mantiq, globalistika, virtualistika va boshqalar) ko’p sifatli, ko’p tizimli, o’z-o’zini tashkillashtiradigan obyektlarni o’rganishga o’tishdi. Stoxastik, ehtimollik, nochiziqlilik, nomuvozanatli xislatlarga ega bo’lgan, vaqt oralig’ida evolyusion va bufurkasion o’zgarishlarni namoyon etadigan bunday obyektlarni bevosita o’rganish nihoyatda qiyin ish. Shu bois, postnoklassik fanlarda modellashtirish usuli asosiy tadqiqot usullaridan biri hisoblanadi. Global geosiyosiy muammolardan biri yadroviy urush havfi muammosidir. Urush havfi to’la-to’kis bartaraf etilgani yo’q. Shu bois, o’tgan asrni 80 yillarida global ekaologiya, kompyuter texnologiyasi va geosiyosiy muammolar chorrahasida turgan masali – virtual xarakterga ega bo’lgan jahon termoyadro urushi ssenariysi va oqibatlari kompyuterda modellashtirildi, tadqiq qilindi. Bunday izlanishlar AQSh va Rossiyada olib borildi, natija deyarli bir xil chiqdi. Xulosa shunday bo’ldiki, yadro urushi bo’lgan taqdirda umumplanetar holokot yuz beradi, uzoq muddatli «yadroviy qish» deb atalgan global hodisa sodir bo’ladi. Modellashtirish usulini universalligi (barcha sohalarda tatbiq qilinishi imkoniyati) va samarali tomoni shundan iboratki, u real, mumkin bo’lgan va virtual (oraliq, ehtimolli holat) xislatga ega bo’lgan har qanday obyektlarni o’rganish imkoniyatini beradi. Hattoki obyekt haqidagi bilimimiz tadqiqot jarayonida obraz ko’rinishiga ega bo’lgan model rolini o’ynashi mumkin. Bunda konkret obyektga oid bilim xayoliy eksperiment o’tkazilganda yangi bilim manbai bo’lgan modelga aylanadi. Masalan, atom strukturasi haqidagi dastlabki bilimlar (M.Plank, Rezerford, Nagaoki g’oyalari) Nils Borning izlanishlarida model rolini o’ynaydi. Bu modelni yanada takomillashtirar ekan, olim o’zining atom strukturasini yangi modelini ishlab chiqdi.

Modelda qayd etilgan gipotetik tamoyillar va qoidalar keyinchalik o’tkazilgan eksperimental tadqiqotlarda to’la tasdiqlandi. Modellashtirish strukturaviy tarkibi va tatbiq qilish samaradoriga qarab bir qancha turlarga bo’linadi. 1. Predmetli modellashtirish. Ko’p hollarda obyekt qanday jismlardan iborat bo’lsa, uning xislatlarini takrorlaydigan model ham o’sha materialdan yasaladi. Predmetli modellashtirishning soda ko’rinishi obyektning kichik hajmdagi maketi bo’lib, u tadqiqot, ta’lim va madaniy – ma’naviy muassasalarda ilmiy va uslubiy vosita sifatida ishlatiladi. 2. Fizik modellashtirish. Fan va texnikada keng qo’llanilib, fizik jarayonlar, turli mexanizm va mashinalar, ularning struktura, xossa va funksiyalari modellarda o’rganiladi, olingan natijalar yangi eksperimental namunalarni loyihalashtirishda tatbiq qilinadi. 3. Mantiqiy modellashtirish. Tafakkurdagi mantiqiy amallarni bajarishga moslashtirilgan mantiqiy modellarni ishlab chiqish tarixi uzoq vaqtga borib taqaladi. R.Lulliy, Leybnis, U.Djevons va boshqalar tafakkur jarayonini modellashtiradigan qurilmalar loyihasi va mexanizmlarini ishlab chiqishgan. Hozir bu turdagi modellashtirish sun’iy intellekt muammolarini o’rganish doirasida davom ettirilmoqda. 4. Belgili (semiotik) modellashtirish. Bu yerda model simvollar, harflar, chizma, sxema, formula kabi vositalardan tuziladi. Geometrik shakl, algebraik tenglamalar tizimi, matn, mantiqiy sillogizm figuralari tadqiqotda model funksiyasini bajaradi. 5. Matematik modellashtirish. Bir-biridan sifat jihatidan farq qiladigan obyektlarda o’xshash xossalar va funksiyalar mavjud. Masalan, to’lqin hodisasi, to’lqinli tarqalish va tebranish tabiat va jamiyatda ko’p uchraydigan xossalardan biridir. Xususan to’lqin ko’rinishiga ega bo’lgan harakat mexanik, elektrik, suyuqlik xolatlarda, atmosfera va biosferada, iqtisodiy jarayonlarida munatazam namoyon bo’ladi. Bularni barchasini differensial tenglamalar tizimi yordamida

tavsiflash mumkin. Shuningdek, turli obyektlarga xos bo’lgan tebranish hodisasini ham alebraik tenglamalar asosida modellashtirish mumkin. 6. Kibernetika va kompyuter texnologiyasi fanlari doirasida axborotli modellashtirish usuli ishlab chiqildi. Tadqiqotda obyekt nusxasi axborotli model («qora ya щ ik») sifatida olib qaraladi. Bunday modelga kirayotgan va undan chiqayotgan axborot nisbati, undagi axborot sig’imi, axborotni qayta ishlash va uzatish tezligi kabi miqdoriy va funksional xislatlarni tadqiq qilish jarayonida hosil bo’lgan axborotli natija konkret biologik va ijtimoiy tizimlarni o’rganishda tatbiq qilinadi. Xususan, makro va mikro iqtisodiyotdagi tovar va axborot harakati qonuniyatlarini axborotli modellashtirish usuli yordamida o’rganish iqtisodiy faoliyatni optimallashtirish yo’llarini ishlab chiqish imkoniyatini berdi. 7. Xayoliy (virtual) modellashtirish. Tafakkur kuchi bilan xayoliy eksperiment o’tkazilganda, tasavvur qilingan obraz-nusxa (atom yoki molekula strukturasi, termodinamikada Karno sikli, jamiyatda ijtimoiy islohotlarni o’tkazish loyihasi va boshqalar) model rolini o’ynaydi. Obraz – nusxa tahlil qilinadi, tasavvurda turli sharoitga qo’yiladi, ta’sirlar, oqibatlar ko’rib chiqiladi. 8. Kompyuterli modellashtirish. Bunda model funksiyasini dastur bajaradi. Shu bilan birga har qanday dastur model bo’la olmaydi. Dastur ko’rinishiga ega bo’lgan algoritm bo’yruq yoki yo’l-yo’riq beruvchi simvollardan iborat tizimidir. Faqat o’zida obyekt haqida ma’lumotni saqlagan freym va slotdan iborat dastur model bo’lishi mumkin. Kompyuterli modellashtirish obyektning xossa va o’zgarish parametrlarini aniqlash va bashorat qilish maqsadida amalga oshiriladi. Maxsus dastur turi bo’lgan ekspertli tizim esa tegishli sohalar va obyektlar uchun yaratilgan modellarni baholaydi. Modellashtirish usuli bilishning empirik va nazariy darajalarida o’tkaziladigan tadqiqotlarda keng tatbiq qilinadi. Xususan, empirik bilish darajasida har qanday murakkab obyektning predmetli va hissiy-obrazli modelini ishlab chiqish mumkin. Biologik va tibbiy izlanishlar sohasida olimlar kompyuterli

tomograf yordamida organizmdagi genetik va fiziologik jarayonlar modelini ishlab chiqishmoqda, sermahsul tadqiqot ishlarini olib borishmoqda. Ijtimoiy-gumanitar fanlarda ham modellashtirish usuli faol tatbiq qilinmoqda. Psixologik va pedagogika yo’nalishlarda pedtexnologik va interfaol ta’lim modellari ustida tadqiqot olib borilmoqda. Bu o’tish, ularning takomillashtirilgan modellarini ishlab chiqishda yaqqol nmoyon bo’lmoqda. Matematik va kompyuterli modellashtirish Matematik modellashtirish usulini ishlab chiqilishi va tatbiq qilinishi tadqiqot samaradorligini oshirishga olib keldi. Bir-biridan kelib chiqishi va sifat ko’rsatkichlari bo’yicha farq qiladigan obyektlarni bir turdagi differensial tenglamalardan tuzilgan matematik model vositasi bilan o’rganish mumkin bo’lib qoldi. Tadqiqot matematik modelni ishlab chiqishdan boshlanadi. Obyektlar birbiridan qanchalik farq qilishmasin, ularda mos, o’xshash xislatlar mavjud. Bu xislatlar parametrlar, qiymatlar va raqamlarda ifodalanadi. O’z vaqtida Quyosh sistemasi planetalari haarkatining mexanik – matematik modeli yaratilgan edi. Keyinchalik bu model kosmik apparatlari harakatini o’rganishga tatbiq qilindi. Natijada takomillashtirilgan kosmik ballistika modeli ishlab chiqildi. Hozir shu model asosida Yer orbitasiga uchirilgan barcha sun’iy yo’ldoshlar trayektoriyasi aniqlanadi, raketalarni planeta atrofida uchish muddati bashorat qilinadi. Matematik modelni o’rganish orqali obyektni tadqiq qilish bir qancha evristik qulayliklarga ega. Asosiy vosita matematik apparat, undagi tenglamalar tizimi. Obyektning qiziqish o’yg’otgan xossasi tafakkur kuchi bilan ajratib olinadi, tadqiqot vazifasi va unga mos keladigan matematik masala belgilanadi. Matematik model va obyekt o’rtasidagi gomomorfik yoki izomorfik darajadagi moslik asosiy matematik masala hisoblanadi. Tuzilgan matematik model to’lalik, ayniylik, aniqlik va tejamkorlik talablariga javob berishi lozim. Tadqiqotchi L.V.Peregudovning fikricha texnikaviy obyektlarni modellashtirish va shu asosda uning optimal parametrlarini belgilash maqsadida

matrisa ko’rinishiga ega bo’lgan topologik matematik modellardan foydalanadilar. Bunda konstruktorlik vatexnologik loyihani kompyuterlashtirishda binar munosabatlar, aralashlik, muvofiqlik va boshqa talablarga javob beradigan modellar keng qo’llaniladi. Bu kabi matematik modellardan obyektlar tuzilishi va xossasalarini, obyektlararo aloqalarni tavsiflash uchun, axborot ta’minotini formallashtirish va boshqa amallarni bajarish uchun keng foydalaniladi. Yana bir samarali usul kompyuterli modellashtirishdir. Bu turdagi modellashtirishda matematik modellashtirishga xos bo’lgan ayrim cheklanish (J.Adamor qoidalari) deyarli yo’q. Gap shundaki, ko’p prosessorli kompyuterlarda dasturlar paketi asosida har qanday tizim va undagi jarayonni modellashtirsa bo’ladi. Bu borada ixtisoslashgan dasturlar tuzish amaliyoti kompyuterli modellashtirishning ijodiy potensialini yanada kengaytirdi. Shaxmat o’yini, tasviriy san’at, musiqa va hatto poeziya sohalarida dasturiy modellashtirish usulida asarlar yaratildi. Kornegi-Mellan Universiteti aspirantlari «Teran tafakkur» deb nomlangan komptyuterli shaxmat dasturini yaratdilar. Bu dastur shaxmat reytingida oliy kategoriya malakasiga muvofiq keladigan yuqori o’rinni egalladi. Jahon chempioni Garri Kasparov bilan o’tkazilgan ikkita matchda «Teran tafakkur» shaxmat dasturi mag’lub bo’ldi. Dastur mualliflari Kasparov kompyuterni adashtirishga, xato yo’l yurishga majbur qilgan holatlarni vujudga keltirdi deb ta’kidladilar. Shunday bo’lsada shaxmat o’yini modelini mujassamlantirgan dasturni ishlab chiqishni o’zi diqqatga sazovvordir. Bir guruh fransuz olimlari AVERROES (ijtimoiy tadqiqotlarda olingan xulosalarni tahlil qilinishi va baholanishi) loyihasini ishlab chiqdilar. Loyiha maqsadi G’arb O’rta yer dengizida mavjud bo’lgan qidimgi yunon dengiz savdosi modelini ishlab chiqish edi. Empirik material sifatida topilgan sopol idish turiga mansub amforalar haqidagi ma’lumotlar dasturga kiritilib tahlil qilindi. Kompyuterli modellashtirishdan olingan bilimlar antik dunyo tarixini konkretlashtiradigan va boyitadigan xulosalar chiqarish imkoniyatini berdi.

Kompyuterli modellashtirish yordamida matematik va matematik mantiq sohalarida ham bir qator muhim natijalarga erishildi. Xususan, ko’p vaqtdan beri o’z yechimini topa olmagan to’rtta bo’yoq topologik muammo hal etildi. Yechim ma’nosini shunday izohlash mumkin. Masalan, geografik xaritani olaylik. Tahliliy dasturlash vositasi bilan xaritada ifodalangan mamlakatlar chegaralarini farqlaydigan modelni ishlab chiqish uchun kamida 4 xil rangli bo’yoq kerak ekanligi aniqlandi. Yana bir muammo obyektlardagi turli xossa va jarayonlarni ko’rgazmali model shakliga keltirish. Bunda kompyuter grafikasi yordamida obyekt xossalarini ko’rgazmali modellarda ifodalash, modellarni har qanday kombinasiyasini tuzish va tahlil qilish mumkin. Mutaxassislarning ta’kidlashlariga hozir zamon ilmiy tadqiqot natijalarini ko’p holda matn shaklida modellashtirib bo’lmaydi. DNKdagi kodonlarning ketmaketligi, molekula modeli, tomografda ishlangan tasvirlar, inson miyasi xaritasi, samolyotni yasama (imtitasion modelda) uchishini amalga oshirish, suyuqliklar oqimi modeli – bularni hammasini maxsus dastur asosida kompyuterli modellashtirish usuli yordamida tashkil qilish mumkin. Shunday qilib hozirgi zamon fanda o’zining universalligi, samaradorligi va oqilonaligi tufayli tabiiy, texnik va ijtimoiy-gumanitar izlanishlar sohasida olib borilayotgan tadqiqotlarda modellashtirish usuli yetakchi umumilmiy usullardan biriga aylandi. Nazariy tadqiqot usullari a) analiz va sintez; Empirik bilish darajasida obyektning kuzatsa bo’ladigan xossa yoki belgilarini, unda sodir bo’layotgan o’zgarishlarni bevosita yoki asboblar yordamida aniqlaymiz, tavsifini beramiz. Shundan keyin savol tug’iladi: kuzatilgan xossa nimadan xosil bo’ladi, u yoki bu o’zgarishni keltirib chiqaradigan sabab nima? Savolga javob berish uchun obyektning sifati yoki me’yoriy qiymatlarini belgilab beradigan xususiyatlarini ko’rib chiqish kerak. Bu xususiyatlar esa

obyektning kuzatib bo’lmaydigan aloqalar, ta’sirlar bilan belgilanadi. Bularni fikrda aniqlash va tahlil qilsa bo’ladi, natijada idrok qilib bo’lmaydigan xossalarni, qonuniyatlarni ochish mumkin. Shu tarzda atomdagi elektronning yadro atrofida aylanish orbitasi mavjud ekanligi aniqlangan. Bu nazariy fikrlash, tadqiqot, tahlil qilish natijasidir. Nazariy tadqiqotda obyektning sifati va xususiyatini belgilab beradigan sabab undagi unsurlarning xossalarida, ular o’rtasidagi bog’lanishlarda izlanadi. Ongda xossalar va bog’lanishlarning obrazlari shakllantiriladi, tahlil qilinadi, tadqiqotchi yangi xulosaga keladi, oldin ma’lum bo’lmagan xossa yoki qonuniyat kashf qilinadi. Shunday natijaga olib keladigan usullardan biri analiz va sintezdir. Tahliliy tadqiqotning yakuniy bosqichida izlanuvchilar qism va unsurlar: ular o’rtasidagi bog’lanishlar haqidagi obraz va tushunchalardan tashkil topgan bilimni umumlashtiradilar, aqliy sintezni amalga oshirib yangi tushuncha xosil qiladilar. Demak, har qanday analiz umumlashtirish, mantiqiy sintez bilan bog’liqda olib boriladi. Analiz (yunon. analysis – ajratish, parchalash, farqiga borish) amalda yoki fikran obyektni qismlarga (unsurlarga) bo’lish va ularni har birini alohida-alohida o’rganish usulidir. Qismlarning belgilari va parametrlari, ular o’rtasidagi bog’lanishni tahlil qilish, undan keyin tahliliy materialni umumlashtirish obyektni xossalari, ularni mavjud qiladigan sabab va qonuniyatlarni kashf qilishga olib keladi. Atom borlig’ini belgilaydigan xislat uning strukturasi va s atasionar barqarorligidir. Lekin, laboratoriyada olib boriladigan eksperimental izlanishlarda bu xossalarni beosita kuzatib bo’lmaydi. Shu bois, tadqiqotchilar atom strukturasiga kirgan unsurlarni (elektron, yadro, elektromagnit maydoni va boshqalarni) alohidaalohida o’rganadilar, tahlil (analiz) qiladilar, ularni aks ettiradigan obrazlar va tushunchalar ongda shakllanadi. Tadqiqot bu bilan tugamaydi. Navbat umumlashtirishga (sintezga) keladi. Fizika tarixidan ma’lumki, olingan tahliliy natijalarni N. Bor umumlashtirdi, xayoliy eksperiment o’tkazdi, natijada atom strukturasi modelini ishlab chiqdi.

Empirik bilish darajasidagi analizda konkret xossalar va qiymatlar haqida fakt, tavsif, obraz xosil bo’ladi. Moda turkumiga kirgan mineral empirik tahlil obyekti bo’lganida, uning fizik va ximiy xossalari-rangi, strukturasi, zichligi, qattiqligi, magnit va elektr xossalari aniqlanadi. Moddani nazariy tadqiqot darajasida tahlil qilish struktura, atom, molekula, birikma kabi tushunchalarni shakllanishiga olib keladi. O’z navbatida tushunchalar ham nazariy va metodologik tahlil predmetiga aylanishi mumkin. Analiz qilingan predmetlarni taqqoslash, birlashtirish va umumlashtirish tafakkurda sintezni amalini bajarilishiga olib keladi. Sintezda tahliliy tadqiqot jarayonida olingan faktlar, materiallar, tasavvurlar umumiyroq xossa yoki qonuniyatni ifodalashlariga qarab mazmunan birlashtiriladi, natijada o’rganilayotgan predmet xususida bir-butun g’oya, tushuncha, nazariya xoksil bo’ladi. Mazkur tavsifdan kelib chiqib sintez tushunchasini quyigicha ta’riflash mumkin: sintez-predmetni amalda yoki fikrda qismlarga bo’lib tahlil qilish jarayonida xosil bo’lgan faktlar, ma’lumotlar va tasavvurlarni bir-biriga bog’lab bir butun mazmunga ega bo’lgan g’oya, tushuncha va nazariyani ishlab chiqish usulidir. Irsiyat muammosi bilan shug’ullangan avstriyalik olim va ruxoniy G. Mendel (1822-1884) 1865 yilda irsiy qobiliyatning diskret (bulak-bulak) birligi borligini aniqladi. Olim irsiy belgilarni avloddan avlodga berilishi yo’llarini taxlil qilib shu kashfiyotga keldi. 1909 yilda Iogansen irsiy belgilarni berilishiga doir tahliliy materiallarni umumlashtirib, bir-butun mazmunga ega bo’lgan gen tushunchasini fanga kiritdi. O’tgan asrni o’rtalarida molekulalar genetika yo’nalishi doirasida genning strukturasi va tarkibiy qismlari tahlil qilindi. Olingan natijalarni umumlashtirish jarayonida DNK, RNK, KODON kabi irsiyat birliklarini ifodalaydigan tushunchalar va ayniqsa, nazariy va amaliy ahamiyatga ega bo’lgan irsiyat mexanizmi modeli ishlab chiqildi. Demak, irsiyat muammosi yo’nalishida o’tkazilgan tadqiqotlarda analiz va sintez usullari navbatmanavbat qo’llanildi. Xususan: 1) obyektni tarkibi va strukturasini o’rganishda analiz; 2) tavsiflangan

qism va unsurlarda o’xshash, umumiy xossalarni o’rganishda, mazmunan bir butun bo’lgan tushuncha va g’oyalarni ishlab chiqishda sintez ustuvor rol o’ynaydi. b) analogiya va gipotetik usul; Analogiya (yun. anologiya – moslik, o’xshashlik) bilvosita mulohaza yuritish va xulosa chiqarish usulidir. Analogiya bo’yicha tadqiq qilishda xossa, struktura va munosabatlarda mavjud bo’lgan o’xshashlikka e’tibor qaratiladi. Usuldan foydalanish quyidagicha sodir bo’ladi: bir obyekt (A) xossalarini o’rganishdan xosil bo’lgan bilim o’sha turdagi ikkinchi obyektni (V) bilish muammosi doirasiga o’tkaziladi va shu bilan obyekt (V) o’rganilgan hisoblanadi. Masalan, Tyan-Shan tizmasi, uning stratigrafiyasi, geomorfologiyasi va geologik davrlari haqida har jihatdan asoslangan bilimga egamiz. Fan tog’ tizmasi esa yetarli darajada o’rganilmagan obyektdir. Bunda biz Tyan-Shan tog’ tizmasiga doir bilimlarimizni analogiya bo’yicha fikrlashga asoslanib va ekspidisiya uchun katta xarajat qilmasdan Fan tog’ tizmasini o’rganish muammosi doirasiga kiritamiz, shu tog’ tizimi haqida bilimga ega bo’lamiz. Bunday analogiyani sxemasi quyidagicha: Tyan-Shan tog’ tizmasi, a, v, c, d, ye, f xislatlarga ega. Fan tog’ tizmasi a, v, s, d xislatlarga ega Fan tog’ tizmasi ye, f xislatlarga ham egadir. Analogiya bo’yicha tadqiqot o’tkazishni 3 ta turi mavjud: 1) xossalar bo’yicha analogiya; 2) strukturalar bo’yicha analogiya 3) munosabatlar bo’yicha analogiya Xossalar bo’yicha analogiya o’tkazilganda bir turdagi ikki predmet o’xshash yoki aynan belgilarga ega bo’lishi kerak degan g’oya, faraz olg’a suriladi. Astronomlar bir turdagi sayyoralar tizimiga kiruvchi osmon jismlarida o’xshash unsurlar mavjud deb, Quyoshda topilgan yangi element-geliy Yerda ham bo’lsa kerak degan xulosaga kelishgan. Ko’p o’tmay bu xulosani chinligi tasdiqlandi. Yerda geliy elementi topildi.

Strukturalar (S) va munosabatlar (M) xususida analogiya usuliga tayanib tadqiqot o’tkazishda obyektlarda mavjud bo’lgan o’xshash yoki aynan S va Mlar taqqoslanadi, olingan natija bo’yicha xulosa qilinadi. Aniqlik jihatdan qat’iy, qat’iy bo’lmagan va yanglish (yolg’on) analogiyalar farqlanadi. Qat’iy analogiya ishonchli, qat’iy bo’lmagan analogiya ehtimolli, yanglish analogiya nochin xulosa beradi. Qat’iy analogiya modellashtirish usuliga asoslangan tadqiqotlarda, bir qator matematik, tabiiy va texnik ilmiy yo’nalishlarda qo’llaniladi. Ijtimoiygumanitar fanlarda qo’llaniladigan qat’iy bo’lmagan analogiya usuli ehtimolli xislatga ega bo’lgan bilim beradi. Yanglish analogiyadan masala mohiyatini tushunmagan paytda yoki muxolif tomonni adashtirish maqsadida foydalanadilar. XIX asrni oxirida vujudga kelgan sosial-darvinizm ta’limotida biologik evolyusiya va jamiyatni rivojlanishi o’rtasida analogiya (o’xshash tomonlari qayd qilish) o’tkazilib, ijtimoiy taraqqiyotni xarakatlantiruvchi kuchi hayot uchun kurash va tabiiy tanlanishdir degan nochin hoya olg’a surildi. Analogiyani ishlatganda quyidagi qoidalarga rioya qilish kerak: 1) taqqoslanayotgan predmetlarning imkoni boricha ko’proq o’xshash xossalarini aniqlab olish; 2) taqqoslanayotgan predmetlarning muhim bo’lgan o’xshash belgilarini ajratib olish va ko’rib chiqish; 3) taqqoslanayotgan predmetlardagi belgilar o’zaro uzviy aloqada bo’lishi lozim. Asl obyekt bo’lgan «I» predmeti a belgisi b, v, g, d belgilari bilan uzviy bog’langan. Asl obyekt bilan taqqoslanayotgan «K» predmetdagi o’xshash a belgi ham shu predmetdagi b, v, g, d belgilar bilan aloqada bo’lishi kerak; 4) o’zaro taqqoslanayotgan predmetlarning farq qiluvchi belgilari mumkin qadar oz bo’lishi shart. Agar taqqoslanayotgan «I» va «K» predmetlardagi zaruriy belgilar bir-biridan farq qilishsa, «K» predmetga nisbatan qilingan xulosa xato chiqadi. Sosial-darvinizm ta’limotida shunday xatolik yo’l quyilgan.

Yuqorida qayd etilgan qoidalarga rioya qilish analogiya bo’yicha mulohaza yuritish va xulosa chiqarishni chinlik, ishonchli bo’lish darajasini oshiradi. Rus olimi M.V. Lomonosov ayotgan ediki, analogiyalar isbotlanmaydi, balki aniqlangan narsani asoslaydi. Shu bilan birga, analogiya ilmiy farazga turtki beradi, yangi fikrni paydo bo’lishiga yordam beradi, to’g’ri chiqqan holda ko’p kuch va sarf-xarakajatni tejaydi. v) gipotetik usul ; Bu usul o’rganilayotgan obyektning xossalari xususida faraz, taxmin qilishga asoslangan. Gipoteza (yun. hupothesis-asos, faraz)-biron-bir xodisa yoki uning sababi haqida taxminiy fikr bo’lib, uni hozirgi bilim va amaliyot darajasida tekshirib, isbotlab bo’lmaydi, lekin ma’lum ehtimollik bilan tushuntirib berish qobiliyatiga ega. Gipotezani ishlab chiqishda analogiya, to’liqsiz induksiya, umumlashtirish, ehtimoliy sillogizm va boshqa usullardan foydalanadilar. Qanday hollarda gipoteza qurish ehtiyoji paydo bo’ladi? 1. Xodisa sababini aniqlash uchun faktlar yetarli emas, lekin uni tushuntirib berish zaruriyati bor. Bunday holatda ishchi gipoteza olg’a suriladi. 2. Tadqiqot obyekti va unga doir bilimda nomuayanlik darajasi katta, gipoteza esa dastlabki yondashuv sifatida muammo va izlanish yo’nalishiga ma’no beradi, faraz negizida yotgan g’oyani asoslashga qaratilgan harakatni faollashtiradi. 3. faktlarga asos bo’lgan xodisa yoki xossalar tajribada bevosita namoyon bo’lmaydi, lekin ulardan kelib chiqqan ayrim belgilarni o’rganib gipoteza ishlab chiqish imkoniyati mavjud. Fan va amaliyotda muntazam ravishda faktlar ochiladi, ular mavjud tasavvurlar, nazariyalar doirasida tushuntiriladi. Lekin, shunday yangi hodisalar kuzatiladiki, ularni biron-bir nazariya doirasida tushuntirib bo’lmaydi. Bunday vaziyatda tadqiqotchi xodisani namoyon etgan sabab xususida ilmiy gipotezani ishlab chiqadi. Tushuntirish ko’lamiga qarab gipoteza umumiy, juz’iy va yakka bo’lishi mumkin. Umumiy gipoteza nihoyatda keng miqyosda namoyon bo’ladigan narsa va xodisalarni anglash uchun ishlab chiqilgan farazdir. Masalan, Demokritning

barcha narsalar eng kichik, bo’linmas atomlardan tuzilganigi haqidagi farazi. Faqat XIX asrga kelib ingliz ximigi va fizigi Djon Dalton (1766-1844) ayrim elementlarning atom og’irligini eksperimental tadqiqotda aniqladi, kimyoviy atomizm ta’limotini yaratdi. Juz’iy gipoteza ma’lum guruhga oid obyektlar sababi va qonuniyatlarini tushuntiradigan farazdir. Aytaylik, irsiyat birligi bo’lgan genni kelib chiqishini tushuntiradigan nazariya hanuz ishlab chiqilgani yo’q. AQSh olimi G. Kastler genni vujudga keltirgan boshlang’ich sababipsimon informasion makromolekulalar bo’lishi kerak degan gipotezani olg’a surdi. Sosiobiologlar (E. Uilson, I Lamsden va boshqalar) insonga xos xatti-harakatlarni tomiri xayvonlarga borib taqalishi haqidagi farazni ishlab chiqishgan. Yakka gipotez – bu alohida hodisa yoki faktlarni tushuntirishga qaratilgan ilmiy farazdir. Taxmin qilinishicha 1908 yil 30 iyunda Sharqiy Sibirga tushgan Tungus meteoriti katta bo’lmagan kometaning yadrosidir. Urilishdan xosil bo’lgan zarba to’lqini 2000 km 2 maydonni vayron qilib tashlagan, lekin bironta ham meteorit bo’lagi topilmagan. Fanda bir xodisa mohiyatini tushuntirishga da’vo qiladigan, bir-biri bilan raqobatda bo’lgan gipotezalar ham yaratilishi mumkin. XVI1 asrda nurning fizik tabiatini tushuntirishga qaratilgan ikkita gipoteza – korpuskulyar (I. Nyuton) va to’lqinli (Gyuygens) mohiyati haqidagi ilmiy faraz yaratildi. Ikki asr davomida u yoki bu gipoteza navbatma-navbat g’alaba qozonib turdi. XX asr boshlarida (1924) fransuz fizigi Lui de-Broyl nur tabiatini tushuntirish uchun asos bo’lgan tqlqinzarracha dualizmi ta’limotini ishlab chiqdi, oldin ishlab chiqilgan ikki yondashuv sintezi amalga oshirildi. Gipotezani tasdiqlaydigan tadqiqot vositalari va natijalari bevosita va bilvosita bo’ladi. Xususan, sabab bo’lib xizmat qilgan xodisani kashf qilish (masalan, Neptun planetasini kashf etilishi) ilmiy farazni bevosita tasdiqlashga kiradi. g) formallashtirish usuli; Obyektdagi xossalar, miqdoriy qiymatlar va strukturaviy shakllarni simvollar (belgilar) bilan ifodalab, shu simvollar bilan

ishlash, ular orqali ma’lum tuzilish, munosabat va modellarni tadqiq qilish mumkin. Simvollar, ularning tuzilmalari bilan obyektni xossalari va tomonlarini ifodalab, keyin faqat shu simvollar bilan ishlash vositalari va qoidalari tizimi formallashtirish usulini tashkil qilaid. Simvollar qatori tartiblashtirilganda shakl hosil bo’ladi. Predmetda mazmunli bildiradigan unsurlar mavjud bo’ladi. Shakl tuzilganda unsurlar simvollar bilan almashtiriladi. Shu tarzda mazmunni ifodalaydigan formulalar, tenglamalar, belgilardan tuzilgan shakllar ishlab chiqiladi. Mazkur shakllar bilan ishlashning matematik, strukturaviy, modelli qoida va usullari mavjud bo’lib, ular orqali obyektning topologik, tizimli va substrat xislatlari aniqlanadi. Formallashtirish usulidan foydalanish asosida barqaror xolatda turgan, mazmundan ajratib olingan shaklni simvollarda belgilash, simvollar tizimida berilgan matematik, lingvistik va shakliy ifodalar bilan ishlash yotadi. Mazmun o’zgargan taqdirda tizimga yangi simvollar kiritiladi, tadqiqot davom etadi. Formallashtirishning birinchi tarixiy ko’rinishi matematik ifodalarni qo’llashda, matematik amallarni bajarishda namoyon bo’ldi. Formallashtirish usulidan foydalanishda, qayd qilinganidek, simvollar tuzilmasidan iborat bo’lgan shakliy tizim ishlatiladi. Mantiqda qo’llaniladigan sillogistik figuralar (masalan, <A^B> - c), matematikada ifodalash vositasi bo’lgan differensial tenglamalar, strukturaviy lingvistikada tilning simvolik modeli, kompyuter texnologiyasida algoritm va dastur shakliy tizimlar namunasini bildiradi. Tadqiqot obyektini ifodalaydigan (yoki modellashtiradigan) shakliy tizimni ishlab chiqish uchun quyidagilarga e’tibor berish kerak: 1) ma’lum belgilardan iborat bo’lgan alfavitni tuzish; 2) belgilardan «so’zlar» va «formulalar» tuzish uchun qoidalar ishlab chiqish; 3) bir turdagi ifoda va formullardan boshqa ifodalar va formulalarga o’tish imkoniyatini beradigan qoidalarni ishlab chiqish

Keng tatbiq qilish sohasiga ega bo’lgan formallashtirishni turi mantiqiy formallashtirish bo’lib, bu usul tafakkur mazmunini mantiqiy shakllarida ifodalash imkoniyatini beradi. Sun’iy til va sun’iy intellekt mantiqiy shaklni namoyon bo’lishidir. Tafakkurni modellashtirish, uning bir ko’rinishi bo’lgan ekspert tizimini tuzish formallashtirish usulini nihoyatda samarali tatbiq qilingan sohasi hisoblanadi. To’g’ri, formallashtirish usulidan foydalanish mutlaq ko’lam xarakteriga ega bo’la olmaydi. Shakl mazmunni to’la qamrab olish imkoniyatiga ega emas. Buni sosiologiyada shakliy maktab namoyondalari olib borgan tadqiqotlarda ko’rish mumkin. Mazkur yo’nalish doirasida xukmdorlik, bo’ysinish, raqobat, mehnat taqsimoti va boshqa ijtimoiy jarayonlarni formallashtirish ishi olib borildi. Lekin, bunday faoliyat qayd qilsa bo’ladigan natijaga olib kelmadi. Dinamik ijtimoiy jarayonlar bilan sof shakllar o’rtasidagi farqni, ziddiyatni bartaraf qilib bo’lmaydi. Shakliy sosiologiyani ishlab chiqish loyihasi amalga oshmadi. Formallashtirish usulidan foydalanish sohasida uchrab turadigan ayrim kamchiliklarga qaramasdan uning umumilmiy samarasi va ijodiy imkoniyati shubha o’yg’otmaydigan faktdir. d) mavhumlashtirish va umumlashtirish usuli Nazariy tadqiqotning vazifalaridan biri izlanish obyekti xossalari va qonuniyatlarini aks ettiradigan tushuncha, tamoyil va kategoriyalarni (eng umumiy tushunchalar) ishlab chiqishdir. Bular tadqiqotning konseptual vositalaridan, yanada kengroq ma’noda aytadigan bo’lsak –ilmiy bilish shakllaridir. Tadqiqot uchun zarur bo’lgan tushunchalarni xosil qilishda, ularning mazmunini boyitishida mavhumlashtirish va umumlashtirish usullari katta rol o’ynaydi. Tadqiqot obyekti, unga oid xossalarini o’rganish kerak bo’lsa, biz xossalarini namoyon etadigan xolatlar va belgilarni tahlil qilamiz, ularni mazmunini o’zida mujassamlantiradigan tushunchalar hosil qilamiz. Bu bilan biz obyektning

o’rganilgan xossalarini fikrda ajratib olamiz, tushunchalarda ifodalaymiz, keyin empirik materiallarni tahlil qilishda shu tushunchalardan foydalanamiz. Mavhumlashtirish amali tufayli «faoliyat» tushunchasini xosil bo’lishini ko’rib chiqaylik. Hayovonlarda hatti-xarakat mavjud. Inson faolligi shunchaki hattiharakat emas. Nima uchun? Psixologlar inson faolligini o’rganishlar ekan, uni hayvonning hatti-hakarakatidan farq qiladigan belgi va xislatlarga e’tibor beradilar; a) muhitga bo’lgan munosabat: b) moddiy va ma’naviy ehtiyojni paydo bo’lishi; v) predmetga bo’lgan munosabatni ifodalaydigan manfaatni mavjudligi; g) faollikni anglatilgan yoki rejalashtirilgan maqsadga qaratilganligi; d) maqsadga muvofiq ravishda narsani, predmetni o’zgartirish; ye) ehtiyoj va manfaatni qondirishga qaratilgan sun’iy predmetlarni yaratish va boshqalar. Psixolog faollikning mana shu ajratib olingan qirralari haqida tasavvurlar hosil qiladi, tasavvurlarni ongida, tafakkurida bir-biriga bog’lab «faoliyat» tushunchasini hosil qiladi, ta’riflaydi. Shunday qilib, psixologik inson hayoti asosida turgan faollikning belgi va xislatlarini fikrda ajratib oldi, tadqiqot jarayonida ular haqida tasavvurlar shakllanadi, tasavvurlarni umumlashtirish esa «faoliyat» tushunchasini hosil bo’lishiga olib keldi. Mavhumlashtirish usulidan ikki yo’nalishda foydalanish mumkin: 1. O’rganilayotgan obyekt xossalarini fikrda ajratib olish, tahlil qilish, tushunchalarda ifodalash. Bu yerda obyekt empirik tavsiflashga qaraganda chuqurroq tadqiq qilinadi, sababiy asos, tamoyil, qonuniyat ochiladi. Adabiyotshunoslikda – g’oyaviylik, ijodiyot erkinligi, vorislik, realizm, fizikada – kuch, massa, energiya, inersiya tushunchalari shu tarzda shakllangan. 2. Idealizasiyalashtirish. Bu amalni bajarishda obyektning biron-bir tomonini o’rganishga yordam beradigan, namuna rolini o’ynaydigan tushuncha ishlab chiqiladi. Hosil bo’lgan tushuncha, obyektni aniq aks ettirishi shart emas, uni real hossani tushunishga tatbiq qiladilar, qimmatli ma’lumot oladilar. Ma’naviyatshunoslikda komil inson, muruvvat, metin iroda, adabiyotshunoslikda garmoniya, badiiy obraz estetik ideal, ideal qahramon (Farhod obrazi), fizikada

moddiy nuqta, Karno sikli, ideal gaz, mashinani ideal foydasi kabi tushunchalarni xosil qilish, tadqiqotda ulardan foydalanish shundan dalolat beradi. Umumlashtirish. Umumlashtirish mavhumlashtirishning yuqoriroq pog’onasiga o’tishni bildirib, unda narsa va hodisalardagi o’xshash, ular uchun umumiy bo’lgan belgi va tomonlar haqida obraz va tasavvurlar hosil qilinadi, tafakkurda ular birlashtirilib, umumiy mazmunga ega bo’lgan tushuncha ishlab chiqiladi. Shu bois tushunchani ma’lum belgilar guruhini o’zining mazmunida umumlashtirgan ilmiy bilish shakli deb izohlash mumkin. Obyektlardagi xossa va tomonlarni oldin tahlil qilib, keyinchalik tasavvurlar, to’plangan faktlar va materiallarni umumlashtirish jarayonida tushunchalardan tashqari tamoyillar, g’oyalar va nazariyalar ishlab chiqiladi. Kimyoviy izlanishlarda bir xil mikrozarrachalarning atomidan tashkil topgan, mustaqil mavjudligi, tarkibida ma’lum miqdorda atom yadrosi va elektronlarni bo’lishi kabi xolatlarni tahlil qilinishi va umumlashtirilishi molekula tushunchasini shakllanishiga olib keldi. Adabiyotshunoslikda turli janrga ta’luqli asoslarda keltirilgan obrazlarni tahlil qilish, ularni yaratish usullarini o’rganish, olingan bilimlarni umumlashtirish badiiy obraz tushunchasini vujudga keltirdi. Xulosa qilib aytganda umumlashtirish bilishda ijodiy samara beradigan nazariy tafakkur darajasi va usulidir.

Xulosa : - Tatbiq qilish ko’lamiga qarab modellashtirish umumilmiy usullar qatoriga kiradi. - Modellashtirishda obyekt bevosita emas, balki model orqali bilvosita o’rganiladi. Model obyektning o’rindosh bo’lib, unga nisbatan nusxa ko’rinishiga ega bo’ladi. - Model va obyekt o’rtasida gomomorfik va izomorfik munosabat, moslik bo’lishi mumkin. Tadqiqotda modeldan foydalanishni ikkita yo’nalishi mavjud: 1) obyektdan – modelga; 2) modeldan – obyektga (oldin model quriladi, u tadqiq qilingandan keyin obyekt – mahsulot ishlab chiqariladi). - Matematik modellashtirishda bir-biridan farq qiladigan tabiiy va sun’iy ob’ktlarni bir turdagi tenglamalar bilan tavsiflash va tadqiq qilish mumkin. - Komptyuterli modellashtirishning qulay va afzal tomoni shundan iboratki, ko’p prosessorli kompyuterlar tizimi va dastur paketlari yordamida har qanday murakkab obyektning grafik yoki animasiyali modelini tuzish va o’rganish mumkin. - Nazariy tadqiqot usullari bevosita kuzatib bo’lmaydigan sifat, aloqa, xossa va bog’lanishlarni aniqlash va tushuntirish imkoniyatini beradi. - Obyektlarga xos shunday sababiy bog’lanish va qonuniyatlar mavjudki, ularni faqat nazariy tahlil, mavhumlashtirish va sintezni amalga oshirish yo’li bilan o’rganish mumkin. - Analiz obyektni qismlarga bo’lish va ularni har birini alohida-alohida o’rganish usulidir. Analizda obyekt unsurlari, ularning xossalari va miqdoriy o’lchamlari aniqlandi, unsurlarga xos farq qiluvchi umumiy belgilar ajratiladi. Tadqiqot materiallari sintez (umumlashtirish) uchun tayyorlanadi. - Sintez-tahlil qilingan faktlarni, hosil bo’lgan tasavvurlar va tushunchalarni bir-biriga bog’lab bir-butun mazmunga ega bo’lgan g’oya tushuncha va nazariyani ishlab chiqish usulidir.

- Analogiya obyektlar o’rtasida mavjud bo’lgan o’xshashlikni o’rganib, bir obyektga xos bulgan belgilar shu turdagi boshqa obyektda ham bo’lishi mumkinligini asoslaydigan usuldir. - Analogiya usulida tadqiq qilish predmetlardagi xossalar, strukturalar va munosabatlar bo’yicha amalga oshiriladi. - Aniqlik jihatidan qat’iy, qat’iy bo’lmagan va yanglish(nochin) analogiyalar farqlanadi. - Analogiya usulidan foydalanganda quyidagi qoidalarga rioya qilish kerak: 1) ko’proq o’xshash elementlarni aniqlab olish; 2) taqqoslanayotgan xossalarni muhimlarini ajratib olish; 3) asl obyektda qanday unsurlararo bog’lanish bo’lsa, o’rganilayotgan obyektda ham shunday bog’lanishlarni borligiga e’tibor qaratish lozim. - Cheklangan faktlar asosida obyektning xossa va qonuniyatlari xususida ilmiy faraz qilish, asoslanishi kerak bo’lgan g’oyani olg’a surish gipotetik usuldan foydalanishni - Tushuntirish ko’lami, qamrab olingan obyektlar miqyosiga qarab, gipoteza umumiy, juz’iy va yakka bo’lishi mumkin. - Formallashtirish usuli– bu obyekt xossalarini simvollar (belgilar) bilan ifdalab, keyinchalik shu simvollar bilan ishlash yo’li va qoidalari tizimidir. Formallashtirish usulidan foydalarishning yorqin misoli iqtisodiy jarayonlarni matrisali modellashtirish apparati yordamida tadqiq qilishdir. - Tadqiqot uchun zarur bo’lgan tushunchalarni hosil qilish, shakllantirish, ularni mazmunini boyitishda mavhumlashtirish va umumlashtirish usullari kata rol o’ynaydi. - Obyektning o’rganilayotgan xossalarini fikrda ajratib olish, ularni tahlil qilish va mavjud yoki yangi tushunchalarda ifodalash mavhumlashtirish usulidan foydalanishni bildiradi. - Umumlashtirish – bu tahlil qilingan xossalar uchun umumiy bo’lgan belgi va tomonlar xususida obraz va tasavvurlar hosil qilish, tafakkurda ularni

birlashtirib, umumiy mazmunga ega bo’lgan tushuncha, g’oya yoki qoidani ishlab chiqish usulidir.

Adabiyotlar : 1. O’zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi. -T.: “O’zbekiston”, 2019 2. Karimov I.A. Yuqori malakali mutaxassislar taraqqiyot omili. T.: 1995. 3. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. - Toshkent: ―O’zbekiston, 2017. -491 b. 4. Alemasov V., Mamadaliyev Sh.O. «Ilmiy tadqiqot: metodologiya, metodika, ijodiyot» kursidan katta ilmiy xodimlar-izlanuvchilar va mustaqil izlanuvchilar uchun o’quv qo’llanma. – T.: O’zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi, 2015. – 102 b. 5. Davronov Z., M.Primov “Ilmiy tadqiqot metodologiyasi” fanidan O’quv- uslubiy majmua. – Toshkent: Moliya instituti. – 2014 y. 6. Koxanovsiy V.P. Filosofiya i metodologiya nauki. – Rostov na Donu.: Feniks, 1999. – S 576. 7. Новиков А.М. Как работать над диссертацией / Пособие для аспирантов и соискателей. – М.: Эгвес, 1-е изд. 1994, 2-е изд. 1997, 3-е изд. 1999. 8. Новиков А.М., Новиков Д.А. Методология научного исследования. – М.: Либроком.2010. – 280 с. 9. Peregudov L.V., Saidov M.X., Aliqulov D.Ye. Ilmiy ijod metodologiyasi. – Toshkent: «Moliya» nashriyoti, 2002.

Похожие

Ilmiy tadqiqot mavzularini asoslash metodologiyasi va ilmiy tadqiqotda axborot izlash va qayta ishlash

Pedagogik tadqiqotda ilmiy dalillar

Pedagogika fani. Uning maqsadi, vazifalari va ilmiy tadqiqot usullari

Tadqiqotda nazariy muammolari, ularni hal qilish yo’llari va bosqichlari. Tadqiqotda argumentasiya usulidan foydalanish

Ilmiy tadqiqot metodologiyasi fanining maqsadi va vazifalari