Педагогик тадқиқотлар мазмуни ва моҳияти - Педагогиka - Рефераты

Педагогик тадқиқотлар мазмуни ва моҳияти

Загружено в:

05.05.2023

Скачано:

0

Размер:

1442.5 KB

Педагогик тадқиқотлар мазмуни ва моҳияти Режа: 1. Педагогик тадқиқотларда замонавий умумметодологик концептуал ёндашувлар 2. Дидактик қонуниятлар таълим-тарбия жараёнини модернизациялашнинг методологик асослари 3. Педагогик тадқиқотни ўзига хос хусусиятлари 4. Методология, билим ва фаолият тизими 5. Педагогик тадқиқотларнинг методологик таъминоти, педагогик рефлексия

Педагогик тадқиқотларда замонавий умумметодологик концептуал ёндашувлар - Ўзбекистоннинг ўзига хос тараққиёт моделида мамлакат ривожланишининг маънавий-ахлоқий негизлари, тамойиллари: умуминсоний қадриятларга содиқлик, миллий қадриятларни ўрганиш ва ривожлантириш, ҳар бир шахснинг ҳартомонлама шаклланишига шарт-шароит яратиш, ватанпарварлик; - Ўзбекистон кадрлар тайёрлаш Миллий моделида фан , фаннинг жаҳон фанига интеграцияси , кадрлар тайёрлаш Миллий дастурини илмий - методик таъминлаш XXI асрда фаннинг устуворлиги , ўз предмети бўйича ижтимоийиқтисодий тараққиётга самарали хизмат қилиш ; - Ўзбекистоннинг ўзига хос тараққиёт моделида баркамол авлодни шакллантириш дастури , миллий ғоя “ комил инсон ” тамойили , ҳар бир шахсни ҳартомонлама камол топтириш концепцияси ; - Таълим - тарбиянинг бирлиги шарқона ҳаёт фалсафаси эканлиги ; - Юксак билимли ва интеллектуал ривожланган баркамол авлодни тарбиялаш - мамлакатни барқарор тараққий эттириш ва модернизация қилишнинг муҳим шарти таълимоти ; - Тарихий хотирасиз - келажак йўқ , “ Ўрта асрлар Шарқ алломалари ва мутафаккирларининг тарихий мероси , унинг замонавий цивилизация ривожидаги роли ва аҳамияти ”; - «Инсон қалбига йўл таълим-тарбиядан бошланади” Ўзбекистон Президенти Ислом Каримов таълимоти. - Таълим-тарбия мазмуни, методлари ва воситаларини модернизациялаш; - Таълим-тарбия жараёнини моделлаштириш; - Компетентли ёндашув асосида бўлажак мутахассисларни касбий шакллантириш; - Педагогик антропология-шахс ва жамият интеграцияси омили;

- Акмеологик ёндашув асосида ёшларда ижодкорлик ва тадбиркорлик қобилиятини шакллантириш; - Таълим парадигмалари ва дидактик қонуниятлар асосида ёндашув; - Тарбия парадигмалари; - Таълим-тарбия жараёнини инсонпарварлаштириш ва демократлаштириш; - Ўзбекистонда ҳамкорлик педагогикасининг ўзига хос хусусиятлари, маҳалла, ижтимоий нодавлат институтлари, таълим-тарбия умумхалқ иши эканлиги; - Глобаллашув шароитида ёшларнинг тил маданияти, ахборот тизимидан фойдаланиш маданияти, мафкуравий иммунитетни шакллантириш; - Инсоншунослик предметида педагогиканинг фанлараро боғлиқлиги тамойиллари: Инсоншунослик - “Инсон” - шахс, одам, “шунослик” - форсча – билиш, ўрганиш, таълимот деган маънолардан иборат бўлиб, фаншуносликнинг бир бўлимидир. Яъни, ижтимоий зарурат асосида инсоннинг ўзини ўрганадиган, равнақ топишига йўналган, объектив табиати ва ижтимоий воқелик тажрибаларини фан сифатида умумлашмасидир. Афсуски, инсоншунослик тушунчаси узоқ асрлардан бери қўлланиб келинсада, луғатларда у ҳақида маълумот йўқ. Инсонни ўрганадиган фанлар ҳар қандай алоҳида ўз предмети ва вазифаларига эга бўлса-да, инсоншунослик тушунчасининг моҳияти ва предмети аниқ белгиланмаган. Инсоншунослик инсонни бир бутунликда ўрганишдир. Қадимги юнон файласуфлари асарларида инсоншунослик фанига маълум даражада асос солинган. Рениссанснинг бешиги бўлган Марказий Осиёда ўрта асрлардаёқ том маънодаги инсоншунослик фани ривожланган. Маълумки, инсонни улуғлаш, ўрганиш уйғониш даврининг ўзига хос тамойилларидан биридир. Абу Наср Фаробий, Абу Райҳон Беруний, Абу Али Ибн Сино инсон билан боғлиқ ҳолда, табиий, ижтимоий хусусиятларини бир бутунликда ўрганиш ва уни тарбиялаш масаласини илмий ҳамда амалий асослаганлар.

Инсоншунослик тушунчасини инсонпарварлик билан аралаштириб, алмаштириб ишлатиш ҳолларига йўл қўйилади. Инсонпарварлик тушунчасига айрим луғатларда изоҳ берилган. Жумладан, “Фалсафа луғати” да шундай ифодаланади: ...инсонпарварлик, инсоннинг фазилатлари ва хуқуқларини ҳурмат қилишни, кишиларнинг бахт – саодати тўғрисида, уларни ҳар томонлама камол топтириш тўғрисида, ижтимоий ҳаётда инсонга шарт – шароит яратиб бериш ҳақида ғамхўрлик этишни ифодаловчи қарашлар мажмуи”. Инсонпарварлик аксарият ҳолларда инсонни қадрлаш, севиш маъносида ҳам ифодаланади. Кўриниб турибдики, иккаласида ҳам сўз ўзаги инсон бўлгани ҳолда икки хил маънони англатади. Инсоншунослик инсонни бир бутунликда ўрганадиган умумий фан, методологик таълимотдир. Агар бир томонлама қаралса, инсон ҳақидаги тадқиқотларнинг ҳисоби йўқ, юзлаб том китобларда сиғдириб бўлмайди. Аммо одилона баҳо бериладиган бўлса, инсон ўзлигини жуда кам фоизда билади. Жамиятнинг маънавий тараққиёти, инсон имкониятини эркин номоён қилиши, объектив ва субъектив омиллар уйғунлигини, ўзлигини билиш бўйича илмий қўлланмалар етарли эмас. Ҳанузгача инсоннинг келиб чиқиши ҳақида мунозаралар мавжуд. Асосий эътибор бири иккинчисини инкор этиш, ўз ғоясини исботлашга қаратилади. Тўғри, бу ҳам диалектик материализм қонунияти, илмий тадқиқотнинг талаби. Узоқ йиллар давом этган “физиклар ва лириклар” баҳсида гуманитар фанлар даврдан орқага қолган, предметсизлиги ҳақида ҳазиломуз гапларда ҳам жон бор. Чунки, табиий фанлар боғлиқлик бандларига кейинги ярим асрда янги фанлар пайдо бўлди ва оламшумул ихтиролар майдонга келди. Ҳа, ижтимоий - гуманитар фанлар бир асрга яқин шовинистик ғоянинг қобиғида бўлди. Шу ғоя уларни бирлаштирди, бу методологик асос эди. Ижтимоий - гуманитар фанлар инсонга ўзлигини унутиб, коммунистик ғоя асосчиларини пайғамбар даражасида сингдириш бўйича маълум натижаларга эришди ҳам. Шукроналар бўлсинким, бу ғоя ҳукмронлигидан қутилдик.

Инсонни ўрганадиган фанларни уфқи кенгайди, халқимизнинг минг – минг йиллик меросидан, жаҳон халқлари эришган муваффақиятлардан баҳраманд бўлиш имконияти яралди. Ижтимоий ҳаётдаги туб ўзгаришлар тадқиқотларга янгича мазмун касб этгани, ҳар бир фандаги ютуқлар бунинг мисолидир. Инсонни ўрганиш объектида ҳар бир фан у ёки бу соҳани тадқиқ этиш бўйича ўзининг предметини белгилайди. Масалан, антропология – одамнинг келиб чиқиши, эволюцияси, одамзод ирқларининг пайдо бўлиши, унинг тана тузилишидаги нормал фарқ, тафовут ва ўзгарувчанлиги ҳақидаги фанлар. Шунингдек, одам организмининг тузилиши ва ривожланишига таъсир қиладиган физиологик, биокимёвий ва генетик омилларини одам биологияси ўрганади. Америкада этнография ҳам анитропология таркибида ўрганилади. Фалсафа табиат, жамият ва тафаккур ривожланишининг умумий қонуниятлари тўғрисидаги фандир. Борлиқ ва унинг ривожланиш муаммолари, диалектика назарияси, яъни, борлиқ муаммоси билан бир қаторда воқеликни билиш назариясини фалсафа фани ўрганади. Мустақиллик туфайли фалсафа коммунистик мафкура исканжасидан, жамият тараққиёти бир томонлама ўрганишдан қутилди. “Ҳозирги вақтда фалсафа фанининг эътибор марказида турган муаммо- инсон муаммосидир, яъни инсонни табиатга, жамиятга кишиларнинг бирбирларига муносабати, уларнинг ривожланиш қонуниятларини онгли равишда акс эттиришдан иборатдир. Бошқача қилиб айтганда, инсоннинг фалсафий тафккур маданиятини шакллантириш ва ривожлантириш фалсафа фанининг марказида турган асосий муаммони ташкил этади”. Кўриниб турибдики, фалсафа инсонни ўрганишга йўл олди, инсон фалсафаси алоҳида соҳага айланди. Эҳтимол бу вазифаларни инсонни бир бутунликда – комплекс ўрганиш, инсоншунослик фанларининг ўзаро боғлиқлик қонуниятларини тадқиқ этиш, уларнинг ҳамкорлигини ташкил этиш орқали амалга оширар.

Шуни таъкидлаш керакки, инсонни ўрганишдан узоқлашиш фанларни ижтимоий ва гуманитар туркумларга бўлишга олиб келди. Фалсафа ҳам ижтимоий фанлар таркибига қўшилади. Инсонни ўрганадиган фанлар педагогика, псиҳология, адабиётшунослик, тилшунослик, социалогия, антропология кабилар ҳисобланиб, ижтимоий фанлар инсон муаамосини умумий ўрганиши қайд этилади. Психология турли ёшдаги одамларнинг туғилганидан умрининг охиригача психик ривожланиш жараёнини, шахсни шаклланиши ҳамда ўзаро муносабат қонуниятларини ўрганади. Социология жамиятнинг яхлит тизим сифатида ўрганади, ижтимоий ташкилотлар, жараёнлар ва гуруҳларни шу тизимнинг қисмлари сифатида таҳлил этади ва бошқа ижтимоий – гуманитар фанлар ҳам инсондаги объектив ҳолатни ва уни умумий ривожлантириш юзасида баҳс юритади. Асрлар бўйи мавжуд қонуниятлар ўрганилади ва давр ўзгариши билан унинг ўзгаришига баҳо берилади. Аммо инсонни тарбиялаш, уни ривожлантиришнинг аниқ қонуниятларини ишлаб чиқиш педагогика фанининг зи ммасига тушади. Педагогиканинг предмети шахсни ривожлантириш билан тарбия ўртасидаги қонуниятни аниқлаш ва шу асосида тарбиявий фаолиятнинг назарий ҳамда методик асосларини ишлаб чиқади. Демак, педагогиканинг предмети шахсни ривожлантириш ва таркиб топтириш жараёнидир. Яъни, педагогика шахсни муайян мақсадга қарата таълим-тарбия бериш, ривожлантириш, таркиб топтириш моҳияти ва қонуниятлари ҳақидаги фандир. Маълумки, педагогиканинг асосий вазифаси бўлган тарбия ижтимоий ҳодисадир. У кишилик жамияти пайдо бўлгандан бошлаб пайдо бўлган. Тарбиялаш аввало ижтимоий ҳаёт жараёнида йиғилган тажрибаларни авлодларга етқазиб беришдир. Ижтимоий тажрибалар моддий ва маънавий қадриятлар йиғиндиси сифатида ижтимоий онгнинг турли шаклларда (фан, санъат, ахлоқ) шунингдек, ижтимоий муносабатлар хулқ-атвор ва фаолият тизмида мужассамланганидир.

Тарбия ижтимоий ҳодиса сифатида инсон шахсини таркиб топтириш уни ҳаётга тайёрлаш воситаси сифатида пайдо бўлган ва шундай бўлиб қолади. Шахс камолоти, мураккаб диалектик жараён бўлиб, кишига таъсир кўрсатадиган объектив, субъектив омиллар стихияли ва махсус (онгли) йўналтириб борилади. Тарбиянинг мақсадлари, мазмуни, шакл ва методлари ҳар бир тарихий даврда ўзига хос хусусиятларга эга бўлади. Ҳозирги даврда педагогиканинг вазифаси миллий истиқлол ғояларидан келиб чиқадиган таълим –тарбиянинг мазмуни ва методларини ишлаб чиқиш, миллий таълим тизимини яратиш ва ёш авлоднинг билим, маънавий маданиятини жаҳон андозалари даражасига етказишдир. Педагогика бола тарбияси ҳақидаги фан сифатида таркиб топган бўлса, фан-техника ривожланган даврда барча ёшдагиларга таълим-тарбия бериш қонуниятларини ўргатади. Чунки, тарбия ва таълим туғилгандан умрининг охиригача давом этадиган жараёндир. Узоқ вақт шахснинг ривожланишида ташқи таъсир ҳал қилувчи омил ҳисобланиб келинди. Ҳолбуки, ҳар қандай тарбиявий таъсир, мактабларда зўр бериб, ўқитиш кутилган натижа беравермаслигига иқрор бўлдик. Шунинг учун бугунги кунда таълим-тарбия жараёнининг қонуниятларни ишлаб чиқиш унинг истиқболини белгилаш педагогиканинг долзарб муаммосидир. Таълим-тарбия жараёни қонуниятларининг бузилиши, бюрократик педагогика мактабларни, жамиятни маънавий инқирозга олиб борди. Педагогиканинг мавқейини пасайиши, мактабларни жамиятдан ўқувчиларни мактабдан бегоналашуви, безор бўлишига сабаби таълим-тарбия учун бўлиб қолгани, ёшларни ҳаётга тайёрлаш вазифасидан четлашганида кўриш мумкин. Демак, комил инсонни тарбиялаш борасида фундаметал тадқиқотлар педагогиканинг долзарб муаммоларидан биридир. Аммо ижтимоий- гуманитар фанлар, жумладан, педагогика ҳам асосан инсоншуносликнинг объектив қонуниятларини ўрганади. Педагогиканинг таркибида янги йўналиш, инсон ўзлигини билиши ва тарбияда ўзини имкониятларини

ўстириш методикаси киритилиши амалий аҳамиятга эга бўлади. Инсон ёшлигиданоқ ўзлигини билса, аввало ўз қудратини ишга солади ва қолаверса, ташқи ғаразли таъсирлардан сақланишига тайёрланади. Педагогиканинг шахсга йўналтирилган таълим тарбия концепцияси, сенергетик педагогика, когнитив педагогика, креатив педагогика ва педагогик технология йўналишлари фанлараро боғлиқлик қонуниятларига асосланади. Педагогик назариялар ривожланишининг муҳим омили бу назарияларни ишлаб чиқишда таянч бўлган методологик асосдир. Маълумки, фаннинг методологияси табиий ёки ижтимоий ҳодисаларни тадқиқ қилишда раҳбарий қўлланма бўладиган илмий тамойилдир. Бугунги кунда инсонни ўрганадиган фанлар истиқлол мафкураси ва инсоншунослик методологияси асосида иш олиб борса, жамият тараққиётининг маънавий омилини таркиб топтиришдек маъсулиятли вазифани бажаради. Маълумки методология “йўлчи юлдуз”, жамият тараққиёт қонунларини очадиган калитдир, методология қанчалик тўғри танланса, илмий тадқиқот шунчалик самарали бўлади. Методологиядаги чалкашлик фанларни ҳам йўлдан адаштиргани жабрини тортганимиз етар. Қолаверса, бири иккинчисига тобе бўлмайдиган, инсонни, жамият тараққиёт қонуниятларини тенг ўзаро ҳамкорликда, боғлиқликда ўрганиш назарий асос бўлиши шарт. Истиқлол мафкураси барча ижтимоий-гуманитар фанлардан методологик асос сифатида қўлланиши бўйича айрим тажрибалар таркиб топди, унинг назарий асослари бўйича фикрлар билдирилди. Базис ва устқурманинг ўзаро боғлиқлиги, муносабати ҳақидаги таълимот фикримизнинг далилидир. Барча ижтимоий гуманитар фанлар учун инсоншунослик методологиясини тавсия этишимизга сабаб: биринчидан инсонни ўрганадиган фанларнинг ўзаро боғлиқлик тизими шаклланади. Фанлар бири- иккинчисини бойитади, тўлдиради, уларнинг назарий даражаси ортади. Аниқ методологик йўриқнома бўлмагани оқибатида инсонни ўрганадиган фанлар ўртасидаги боғлиқлик қонуниятлари ўрганилмаган. Иккинчидан,

инсоншунослик методологияси илмий-тадқиқотларни, фанни инсонпарварлаштириш масаласини ҳал этади. XX асрнинг 80-90 йилларида инсонни комплекс ўрганиш бўйича тадқиқотлар олиб борилди. 1988 йили Англиянинг Брайтон шаҳрида “Инсонни фалсафий тушуниш” мавзусидаги халқаро конфренция ўтказилди, Москвада Инсон институти ташкил этилди. Инсонни комплекс ўрганишда фанларнинг фанларнинг ўзаро ҳамкорлиги ғояси Ўзбекистонлик олимлар Ж. Тулинов, К. Юсупов, З. Ғофуров, К. Хонназаров, С. Шермуҳаммедов, Анвар Чориевлар томонидан ривожлантирилди. Инсоншунослик методологияси диалектик қонуниятлар ва категорияларга асосланади. Маълумки, “диалектика дунёдаги ҳамма нарса ва ҳодисалар бир – бири билан алоқадорликда, ўзаро таъсирда... доим пайдо бўлиш, ўзгариш, ҳаракат ва тараққиётда деб ўргатади”. Профессор Ҳайдаров У.Ж. дунёда бир – бири билан боғлиқ бўлмаган предметлар йўқлигини эътироф этиб, улар турли жиҳатлари, томонлари билан бири иккинчисига бевосита ва билвосита алоқада бўлишини таъкидлайди. Шунингдек, алоқ биз билмаган шакл ва кўринишлари очилиб уларни ўрганиш мумкин бўлар адорлик, ўзаро боғлиқликнинг ҳали, - деган хулосага келади. Демак, инсоншунослик фанларининг ўзаро боғлиқлик бандларида тадқиқот олиб бориш, инсон моҳиятини чуқурроқ ўрганиш, унинг қудратини намоён қилиш имкониятини беради. Фанлараро ўзаро алоқадорликни ўрганишнинг воситаси инсоншунослик методологиясидир. Ижтимоий борлиқнинг бир бутунлиги ва ижтимоий онг шаклларининг ўзаро боғлиқликда ўрганиш тамойили, инсонни ўрганадиган фанларнинг ҳамкорликда ривожланишини тақозо этади. Маълумки, инсонни фалсафа, социология, псиҳология, педагогика, физиология, этнография, тилшунослик, адабиётшунослик, жамиятшунослик каби фанлар ўрганади. Билиш назариясининг анализ ва синтез методикаси асосан ҳар бир фан ўз предмети, объекти доирасида тадқиқот олиб бориши билан бир қаторда инсонни бир бутунликда ўрганиши зарур. “Агар ҳар бир фан ўзича ривожлана борса,

кашфиётлар бир-бири билан боғланмаса ва умумлаштирилмаса, у вақтда олам ҳақида ягона билим ҳосил қилиш, унинг моҳиятини қонун ва қонуниятларини чуқур билиш мумкин бўлмай қолади” 2 . Тарихий ва мантиқий таҳлил инсоншунослик фанларининг асосий методларидан биридир. Инсонни ўрганишдаги минг-минг йиллик тажрибага таяниш, умумлаштириш бугунги кун даражасида хулоса чиқариш ва истиқболни белгилаш илмий билишнинг мезнидир. Инсонни ўрганишда изчиллик ва узвийлик (сестимали ва структурали) методи алоҳида ўрин тутади. Изчиллик диалектиканинг асосий талабларидан бири бўлиб, инсонни бир бутунликда ўрганишда ҳар бир фаннинг тутган ўрни, уларнинг ўзаро алоқаси қонуниятларига асосланади. Комил инсон муаммосининг назарий ва амалий асосларини ишлаб чиқишда биологик, ижтимоий ва тарбиявий омилларининг уйғунлиги, бири иккинчисини тўлдириши, ижтимоий воқеликнинг ижтимоий қонуниятлари, уларнинг бирбири билан боғлиқлиги узвий ўрганилади. Узвийлик инсоннинг моддий, руҳий ва маънавий хусусиятлари ҳақидаги мавжуд ҳолат ва уни ривожлантириш қонуниятларини аниқлашга имкониятлар яратади. Миллийлик ва умуминсонийлик уйғунлиги - ҳар масалани ўрганишда аввало миллий хусусиятлари, мавжуд табиий, ижтимоий-иқтисодий шароидлардан келиб чиқадиган ҳолатни аниқлаш инсонни ўрганишнинг асосий мезонларидан биридир. Бизнинг малакатимизда қарийб бир аср халқнинг миллий илдиз қирқилди ва қонуниятлар бузилди, натижада маънавий инқирозга бориб қолинди. Комил инсонни шакллантириш предметида инсоншунослик ва инсонпарварликнинг уйғунлиги инсонинг ўзига хос объектив хусусиятлари асосида тарбия қонуниятларига амал қилишдир. Инсоншунослик ва инсонпарварликнинг бирлиги тамойили аввало ҳар бир фаннинг ўзини инсонни бир бутунликда ўрганиши ва бошқа фанлар билан ўзаро боғлиқлигини тақозо этади. Инсоншунослик мантиқан инсонни ўрганишни, руҳий, ижтимоий ва маънавий ҳолат, қонуниятларни аниқлаш бўлса,

инсонпарварлик мето дологик нуқтаи назаридан икки маънода: инсонни қадрлаш, ҳурматлаш ва инсон омилини ошириш, парваришлаш ва уни тарбиялаш комил инсон сифатида шакллантиришни англатади. Ижтимоий-гуманитар фанларда инсоннинг ўзлигини ўрганиш билан бирга уни ривожлантириш, тарбиялаш, камол топтириш масаласини ҳал этилиши тадқиқотнинг қимматини оширади. Ижтимоий фанларнинг инсонпарварлаштириш назариясини бевосита комил инсонни шакллантириш амалиётига, жамиятимизни маънавий салоҳиятини оширишга қўшган ҳиссаси билан ўлчанади. Илмий-техника тараққиёти фанни ишлаб чиқариш кучига айланиши билан ҳарактерланса, ижтимоий-гуманитар фанларнинг қиммати ҳам амалий аҳамияти билан белгиланади. Шунингдек, табиий техника фанлари учун инсонпарварлаштириш бўйича тавсиялар яратиш, намуна бўлиш ҳам ижтимоий – гуманитар фанлар зиммасига тушади. Хулоса шундан иборатки, биринчидан, инсоншунослик инсонни комплекс ўрганадиган фаншунослик бўлими сифатида фанлараро боғлиқлик бандларида тадқиқотларни марказлаштиради; иккинчидан, барча инсонни ўрганадиган фанлар мавжуд ҳолатни, қонуниятларни назарий тадқиқ этишда бевосита комил инсонни шакллантириш омиллларини ҳисобга олиш; уларнинг инсоншунослик даражасини ошириш; учинчидан, инсоншунослик фанлари ўзаро боғлиқлиги қонуниятларини ўрганишда жаҳон тажрибаларига ҳам асосланиш мақсадга мувофиқдир. Таълим-тарбия тизими жамият тараққиётининг таркибий қисми, ёш авлодни ҳаётга, яшашга, меҳнатга ва касбга тайёрлаш ижтимоий-иқтисодий ривожланиш омилидир. Таълим-тарбиянинг диалектал хусусияти, ижтимоий функцияси уни такомиллаштиришни тақозо этади. Тарихдан маълумки, ҳар бир мамлакатнинг тараққиёти таълим-тарбиянинг ривожланганлик даражасига боғлиқ бўлган. Бундан 24 йил олдин бизнинг мамлакатимизда ҳам мактаб таълими инқироз ҳолатида эди. Ўтган асрнинг 80-йиллар охирида Москвада

ўтказилган халқ таълими қурилтойида таназзулнинг уч белгиси ва уч асоси тан олинган эди: Инқироз белгиси : 1. Мактаб жамиятдан, жамият буюртмасидан бегоналашгани (таълим- таълим учун; ёшларни ҳаётга тайёрлаш вазифасида четлашгани); 2. Ўқувчи мактабдан бегоналашгани; 3. Ўқувчи ўқитувчидан бегоналашгани; Инқироз сабаби: 1. Таълим-тарбия қонунияти бузилгани; 2. Таълим-тарбияда тарихий илдиз қирқилгани; 3. Таълим-тарбияда миллий илдиз қирқилгани; Мустақилликдан кейин Ўзбекистонда халқ таълими вазири проф. Ж.Ғ.Йўлдошев бошчилигида халқ таълим педагоглари ва педагог олимлардан иборат минтақавий тўрт гуруҳ ташкил этилди. Миллий мактаб концепцияси яратилди. “Янгисини қурмасдан туриб - эскисини бузмаслик” Ислом Каримов таълимоти асосида узлуксиз таълим тизим ини ислоҳ қилиш дастури ишлаб чиқилди. Мустақилликнинг дастлабки йилларида Президентимизнинг “Илм-фан мамлакатлар равнақи учун хизмат қилсин” чақириғи, ФА йиғилишдаги маърузаси асосида педагогика соҳасида хизмат қилаётган олимлар таълимтарбия тизимини илмий-методик таъминлашда самарали иш олиб борилди.

ХХ асрнинг 20-80-йилларида Ўзбекистонда педагогика фанининг тараққиёт йўналишлари Жаҳонда тараққиётининг “Ўзбек модели” деб тан олинган оламшумул дастурнинг таркибий қисми “Кадрлар тайёрлаш миллий модели” назарияси яратилди. Бугунлик кунда Кадрлар тайёрлаш дастурини бажарилиши натижалари миллий моделни аҳамияти амалда исботланмоқда. Кадрлар тайёрлаш миллий дастурини илмий-методик таъминлашда педагогика фани муҳим ўрин тутади. Дастлаб педагогика соҳасидаги уч илмий тадқиқотлар муҳим йўналишда амалга оширилди: Ўзбекистонда 50 - йилларга 60 қадар педагогик муаллималар бўйича тадқиқот ишларини оширадиган амалга марказ бирорта эмас, олий мавжуд илмий малакага эга бўлган мутахассислар ниҳоятда оз ва илмий бир ходимларнинг қисми ўтмиш маданий меросга нотўғри мунос бўлар абатда эди. Шунга қарамай республикамиз олимлари педагог қийинчиликларни енгиб муваффақиятларга эришдилар К.Е.Бендиргаев “Туркистонда халқ таълими тарихидан очеркл ар ” И.И.Умняков “Бухорода янги усул мактаби тарихига доир ” С.Ражабов “Ўзбекистонда мактаблар тарихи” Э.Қодиров “Ўзбекистон умумтаълим мактабларининг ривожланиш тарихи (1917 - йиллар)”1975 З.Миртурсунов “Ҳ.Ҳ.Ниёзийнинг педагогик қарашлари” С.Раҳимов “Абу Али ибн Синонинг педагогик қарашлари ” Педагогика тарихи Тарбия назарияси Таълим назарияси С.Ражабов “ Педагогика фани тараққиётининг баъзи масаласи” С.Темирова “ Олий мактаб дидактикаси” А.С.Ефимов Тарбиянинг метофологик асоси: “ Ўқитувчил ик касби” М.Очилов “ Бўлажак ўқитувчиларни ахлоқий шакллантириш” Р.Мавлонова - Ўзбекистонда бошланғич таълим тараqqиёти; - Меҳнат таълими методикаси Ж.Ҳасанбоев, О.Ҳасанбоева. “ Олий мактаб дидактикаси ” О.Тўраева Оила педагогикаси“, “ Одобнома” Д. .Шодиев “Физика таълими назарияси” Н.Шодиев “Касбга ....... йўллаш назарияси” С.Темирова - Оила тарбияси; - Синф раҳбари фаолияти; - Болаларда мустақиллиги тарбияси

ХХ асрнинг 90-ва ХХI аср бошида педагогика фанининг тараққиёт йўналишлари Ўтган йиллар мисли кўрилмаган иқтисодий, ижтимоий ютуқларга эришишимизда, ёшларимизнинг жаҳон аренасида ўзини намоён этаётгани Кадрлар тайёрлаш Миллий моделини амалдаги исботидир. Ўзбекистон Президенти Ислом Каримовнинг “Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси” ҳақидаги 2010 йил ноябрь, нутқида: “Биз дуч келишимиз бўлган шундай бир хавф борки, у ҳам бўлса, авваламбор, эришилган ютуқларга маҳлиё бўлиб хотиржамлик кайфиятига берилиш, реал воқеаликдан узилиб қолиш хавфидир” деб таъкидлайди. Мамлакатни ижтимоий, иқтисодий, сиёсий, маънавий модернизациялаш дастурини белгилаб берди. Бу борада жаҳон илмий ҳамжамияти ва ЮНЕСКО Миллий мактаб концепцияси яратилди Биринчи босқич Ўзбекистонда Кадрлар Тайёрлаш Миллий Дастури ишлаб чиқилди ва ҳаё тга жорий этилди Учинчи босқич Иккинчи босқич Педагогика тарихи ва мумтоз адабиёт ўзаро боғлиқлик қонуниятлари асослари Педагогик тарихи ва тасаввур таълимоти ўзаро боғлиқлиги Миллий ғоя асосида тарбия назарияси Р.Аслиддинов, М.Очилов, Ж.Йўлдошев Миллий ғоя асосида педагогика тарихи Мактабшунослик ва педагоглик касб Таълим стандартлари ишлаб чиқилди, Ж.Йўлдошев, С.Жўраев, С.Аслиддинов, Д.Шодиев, Д.Шодиев, Э. Саитх алилов Н.Э.Жумаева Миллий тарбия методологис и яратилди. М.Қурбонов, С.Очил, Т.Примов Таълим назарияси ва методикаси Имом Бухорий, Имом Термизий, Нажмиддин Кубро, Баҳоуддин Нақшбандий, Мотрудий, Марғилоний, аҳмад Фарғоний, тариқатнинг Насофийлар таълим - тарбиявий ўрганилди Р.Жўраев, Х.Ибрагимов, А.Чориев Педагогика дарсликлари яратилди ХХI асрда педагогика фани концепцияси яратилди Таълим технологиялари бўйича: М.Очилов, С.Саидаҳмедов, У.Толипов, Ж.Йўлдошевлар, А.Чориев, Т. Ғаффорова Касб таълими педагогикаси Тарбиянинг назарияси ва метод икаси ривожланди. Э.Ҳайдаров, О.Мусурмонова, У. Маҳкамов, Б.Қодиров Дидактиканинг назария бўлимига С.Нишонова, Р.Сафарова, Ж.Икромов, Б.Мирзаҳмедов, Б.Адзизов, М.Маҳмудов, Э.Чориев, К.Ҳошимов, А.Зуннуов, Ҳ.Ҳамидов, Ж.Ҳасанбоев, О. Ҳасанбоева, Б.Қодиров, Б .Қосимов

билан ҳамкорликда ўтказилган “Юксак билимли ва интеллектуал ривожланган авлодни тарбиялаш мамлакатни барқарор тараққий эттириш ва модернизация қилишнинг энг муҳим шарти” мавзусида Тошкентда ўтказилган 2012 йил. Феврал халқаро конференциясида шунуингдек, 2014 йил 15 май Самарқандда ўтказилган: “Ўрта асрлар Шарқ алломалари ва мутафаккирларининг тарихий мероси, унинг замонавий цивилизация ривожидаги роли ва аҳамияти” мавзусидаги хал қаро конференцияда Ислом Каримовнинг нутқи педагогика фанининг истиқболли концепциясини мамлакатимиз тараққиётидаги вазифасини белгилаб берди. Демак, таълим-тарбия модернизациялаш: - таълим-тарбиянинг диалектик хусусияти, доимо ривожланиб бориши; - жамиятни, мамлакатни модернизациялаш ижтимоий буюртмаси асосида янгилаб бориш; - таълим-тарбия мазмун ва методларини ҳар 3,5-4 йилда янгилаб бориш; - таълим-тарбия назариясини мамлакат ижтимоий, иқтисодий тарақиётидан олдинга бориши, истиқболини белгилаши; - таълим-тарбияга илмий ёндошиш, педагог фаолиятини илмий асосда ташкил этиш; - педагогика-псиҳология, ижтимоий гуманитар фанлар таълим-тарбия тизимини илмий-методик таъминлаши, тадқиқотларини таълим-тарбияни модернизациялаш муаммосини хал этишга йўналгани; - узлуксиз таълим-тарбия педагогик кадрларни модернизациялашган фаолиятига тайёрлаш, эксперимент майдонлар ташкил этиш; - илгор тажрибаларни ўрганиш; - инновацион педагогик технологияларни ўрганиш, амалда жорий этиш тизимидан иборат. Модернизация – модерн (франсузча – энг янги, замонавий сўз ўзагидан келиб чиқиб – ўзгартириш, такомиллаштириш, давр талабига мослаш) маъносини англатади.

Ҳар қандай ривожланиш, ўзгартиришни ислоҳ қилиш, такомиллаштириш ва нихоят модернизациялаш тушунчалари билан ифодаланади. Биз таълимтарбия тизимини бир неча бор ислоҳ қилинганини биламиз, такомиллаштириш тушунчасини модернизациялашнинг маълум босқичи сифатида қараш мумкин. Таълим-тарбияни ривожлантиришга қаратилган ҳар бир фаолият, ҳар бир тадқиқот, ижодкорлик, илмийлик мезонига, умумий ва фаннинг ўзига хос методологиясига асослансагина самарали бўлади. Маълумки, методология метод – йўл, усул – логос, фан, таълимот маъносини англатиб бугунги кунда илмий билим механизми, илмий тадқиқот методалри, фан ҳақида деб тушунилади. Ҳар бир фан предметига кўра умумий методологияга ва фаннинг ўзига хос қонуниятларига асосланади. Таълим-тарбия жараёнини модернизациялаш аввало жамият буюртмаси, зарурияти, давлатнинг модернизациялаш дастури умумий метологиясига асосланади.

Таълим - тарбия жараёнининг модернизациялашнинг умумий метологик асослари Ислом Каримовнинг таълим - тарбия ҳақидаги таълимоти Миқдор ўзгаришининг сифат ўзгариши қонуни Баркамол авлод – таълим - тарбиянинг жамият тараққиётида тутган ўрни хақида таълимот и Ўзбекистонда кадрлар тайёрлаш миллий дастури Инкорни инкор қонуни Мамлакатни модернизациялаш кон с еп ц ияси ва дастури Фалсафанинг деалектал қонуниятлари “ Юксак маънавият - енгилмас куч” таълимоти XXI аср фан асри, маънавият ҳақида таълимоти Таълим - тарбиянинг бирлиги хақида таълимоти Баркамол авлод, мамлакатни модернизациялашнинг муҳим шарти Жаҳонда таълим - тарбия борасидаги илғор тажрибалар, иннавацион ғоялар Мамлакатни ижтимоий - иқтисодий модернизациялаш ишга мос таълим - тарбия мазмунини янгиланиши Қарам а - қаршиликлар бирлиги ва кураши қонуни

Дидактик қонуниятлар таълим-тарбия жараёнини модернизациялашнинг методологик асослари XXI асрда фаннинг яратувчанлик амалий қудрати янада ортмоқда. Шундан келиб чиқиб Ўзбекисонда Кадрлар тайёрлаш Миллий моделининг таркибий қисми сифати фаннинг истиқболли йўналишлари белгилаб берилди. Кадрлар тайёрлаш Миллий дастурини илмий методик таъминлаш, миллий ғояни омманинг қалби ва онгига сингдиришда педагогиканинг ижтимоий вазифаси янада ошди. Таълим-тарбия жараёнини модернизациялаш, педагогик ва ахборот технологияларни илмий асосини ишлаб чиқиш давр талабидир. Таълим- тарбия тизимида XXI аср педагогик технология асри бўлди. Педагогик ва ахборот технологияларининг самарадорлиги таълим-тарбия қонуниятларига амал қилинишига боғлиқ. Зеро, бу Ўзбекистоннинг ўзига хос тараққиёт моделида таълим-тарбиянинг устиворлиги бозор иқтисодининг маънавий асослари педагогик қонуниятларни ўрганишни тақозо этади. Педагогик технологиянинг назарий асосларини ишлаб чиқишда ҳар-хил ёндашувлар мавжуд. Таълим-тарбия тизимини такомиллаштириш борасида субъектив ёндашувлар, педагогик қонуниятларни бузилиши оқибати уни таназзулга олиб боргани маълум. Педагогик технологиянинг назарий ва амалий асосларини яратишда объектив қонуниятларга асосланилсагина унинг самарадорлиги ошади. Кейинги йилларда таълим-тарбия жараёнининг объектив қонуниятлари илмий асосланди, бу педагогик технологияни назарий асосларини яратиш имконини берди. Педагогик технология ишлаб чиқариш технологиясига монанд: мақсад, мазмун, амалга ошириш методлари, шакллари ва кафолатли натижа тизимидир. Ишлаб чиқариш жараёнида физика, математика ва табиат қонуниятлари мужассам бўлганидек, таълим-тарбия жараёнида ҳам педагогик қонуниятлар мавжуд.

Фалсафа луғатида : “қонуният - табиат ва жамиятдаги ҳодисаларнинг зарур ва муҳим алоқаси. Қонуниятли алоқалар, улар заруриятли ҳарактерга эга бўлганликлари сабабли, тегишли шарт-шароит мавжуд бўлганда, ҳамиша юз бериб туради” деб изоҳ берилади. Демак, қонуният барқарор такрорланиб турувчи воқеа, ҳодисаларнинг ички алоқадорлигидир. Улар воқеликнинг энг муҳим ички, нисбатан қарор топган белгиларини, хусусиятларини ифодалайди. Ижтимоий фаолиятда ишлаб чиқаришда физика, кимё қонуниятлари бузилганда кулфат келтирганидек, таълим-тарбия жараёнида педагогикпсиҳологик қонуниятларига амал қилинмаса кутилган натижа бермайди. Педагогик қонуниятлар ҳақида ўтган асрнинг сўнги чорагида айрим қарашлар юзага келди. Маълумки, таълим-тарбия жараёнининг назарий асослари "принциплар", "тамойиллар", "қоидалар", "методлар", "усуллари", "воситалари" каби категориялар билан ифодаланади. Албатта, бу категориялар педагогик қонуниятлардан келиб чиқади. Лекин кўпгина тадқиқотлар ва амалий фаолиятда умумий педагогик қонуниятлар ёрқин ифодаланмайди. Таълим-тарбия жараёни қонуниятлари кишилик жамияти тарихий тараққиётида амалда исботланган, қарор топган педагогик фаолият мезонидир. Бугунги кунда илмий асосланган таълим-тарбия жараёнининг қуйидаги умумий қонуниятлари педагогиканинг методологик асосини ташкил этади: - Таълим-тарбия жараёнининг мавжуд шароитга, давр талабига мослиги . Педагогик фаолиятнинг вазифаси - таълим-тарбия кишилик жамияти тарихий тараккиётида ёшларни ҳаётга тайёрлаш, яшашга, меҳнат фаолиятига тайёрлаш буюртмасига асосан ривожланган. Бугунги кунда, фаннинг тез тараққиёти, бозор иқтисодиёти шароитида жамият буюртмаси, Кадрлар тайёрлаш Миллий дастурида белгилаб берилган.

Баркамол авлод таълим-тарбиясининг мазмуни, метод, воситаларини такомиллаштириш ҳам фаннинг ютуқларига асосланишини тақозо этади. Миллий ғоя, Ўзбекистонда Кадрлар тайёрлаш Миллий дастури белгилаб берган вазифалар давлат ва жамият буюртмаси, таълим - тарбиянинг давр талабига мослиги қонуниятига асосланади. Назариянинг амалиёт билан бирлиги фалсафий категорияси таълим- тарбия жараёнининг қонуниятларидан биридир. Таълимда назариянинг амалиёт билан бирлиги баркамол шахсни ҳаётга тайёрлашнинг мезонидир. Назарий билим ва амалий кўникма бир-бирини тўлдириш фанда исботланган. Педагогик ва ахборот технологияларини қўллашда назариянинг амалиёт билан уйғунлиги самарадорлик омилидир. Шунингдек, билиш жараёни псиҳологик қонуниятларга асосланади. Таълим-тарбия ва ривожланишнинг ўзаро боғлиқлиги қонунияти Ўзбекистоннинг ўзига хос тараққиёт моделида маънавиятнинг,

таълимтарбиянинг устиворлиги таълимотининг асосичиси И. А. Каримовнинг “Юксак маъанавият-енгилмас куч" китобида таъкидлаганидек "Таълимни тарбиядан, тарбияни эса таълимдан ажратиб бўлмайди-бу шарқона қараш, шарқона ҳаёт фалсафаси"дир. Ҳар томонлама ривожланган комил инсон баракамол авлодни шакллантириш мазмун, метод ва воситалари учун бу қонуният методик мезондир.

- Таълим-тарбиянинг ўқувчилар имконияти ва лаёқатига мослиги қонунияти дидактиканинг асосий тамойилларида ифодаланган. Иқтидорли, истеъдодли ёшларни топиш, уларнинг лаёқатини ривожлантириш ёшларни жаҳон аренасига чиқиши, бўлажак Ал Хоразмий, Фаробий, Беруний, Ибн Сино, Навоийларни тарбиялашнинг назарий асосларини яратишни кўзда тутади. Жаҳон тажрибаси ва педагогика тарихида бу қонуният ўз исботини топган. Тарбиялаш ва ўз - ўзини тарбиялашни ўргатиш ва ўрганишнинг бирлиги, ўқитувчи ва талабалар фаоллигига боғлиқлиги педагогиканинг қонунияти таълим жараёни технологиясида ўз ифодасини топган. Олий мактаб педагогикаси таълим-тарбияга технологик, тизимли ёндашув методологияси тажрибада исботланган. Ва, ниҳоят таълим тизимида "гапбозлик", "шиорбозлик", "баёнсозлик", бюрократик тизимдан фарқли ўқитувчи ва талаба ҳамкорлиги методикасига амал килинади. Педагогик технологиянинг интерфаол усуллари шу қонуният ифодасидир. - Таълим-тарбия мақсади, мазмуни, методлари ва шаклларининг ўзаро боғлиқлиги педагогик қонунияти аввало, таълим-тарбия мақсади, мазмуни,

метод ва воситаларини танлашда оптимал шарт - шароитни ҳисобга олинади. ЮНЕСКОнинг педагогик технологияга берган таърифида таълим жараёнини оптималлаштириш, ҳар-бир компонентнинг ўзаро боғлиқлиги асосий мезон эканлиги кўрсатилган. Ўқувчилар қобилиятига мос мазмун белгиланаши, мазмунга мос метод ва воситалар танланиши педагогик аксиомадир. Буни В.П.Беспалконинг таълим жараёнига тизимли ёндашиш моделида кўриш мумкин. В.П. Беспалконинг таълим жараёнига тизимли ёндашиш модели. -Таълим-тарбияда фанлараро боғлиқлик қонунияти . Аввало педагогиканинг псиҳология билан узвий боғлиқлиги таълим-тарбия жараёнининг методологик асосидир. Объектив оламнинг бир бутунлиги фанларни узвий боғлиқликда ўрганишни тақозо этади. Илмий тадкиқотларда кўпроқ деференциал ҳолат мавжуд бўлсада, амалиётда яхлитлик интеграция ҳолати мавжуд. Таълим-тарбияда фанлараро боғлиқлик бири-иккинчисини тўлдиради баркамол шахсни шакллантириш, ёшларни ҳаётга тайёрлаш самарадорлигини оширади. Қолаверса, ҳақиқий билим ҳар-бир нарса, предмет, воқеа-ҳодиса, тушунча (сўз) нинг келиб чиқиш тарихий тараққиёти, бошқа предмет, воқеа-ҳодисалар билан боғлиқлиги ва бугунги кундаги ижтимоий иқтисодий моҳиятини билишдир.

-Таълим-тарбия жараёнининг ўқувчи ўзлигини билиши ва ўз-ўзини тарбиялашга йўллаш. Абу Наср Фаробийнинг таълимий фанлар таснифи ҳақида "аввало инсон ўзлигини билишидан бошлаш"ни тавсия этади. Қолаверса кишилик жамияти тараққиётида ренессанснинг-асосий мезонларидан бири ҳам инсон ўзлигини билиш, "уйғониш" даври сифатида ифодаланган. Инсон имкониятлари чексизлиги, унинг қудрати ўзлигини қай даражада билиши, ўзўзини тарбиялаши билан ўлчаниши Шарқ фалсафаси ва тасаввуфда илмий асосланган. Мустақиллик туфайли миллий истиқлол ғоясида ўзликни англаш тамойили белгилаб берилди, ўтган қисқа даврда миллий ўзликни билиш дастури яратилди. Кадрлар тайёрлаш Миллий моделида шахс таълим- тарбиянинг истеъмолчиси ва амалга оширувчи эканлиги кўрсатилди. Кейинги йиллар педагогик тадқиқотларида шахсга йўналтирилган таълим- тарбия муаммоси ўрганила бошланди. Шахсга йўналтирилган таълим назарияси ва амалиётида псиҳологик қонуниятларга асосланилади. Инчунун, ахборотларни глобаллашуви шароитида ёшлар қанчалик ўзлигини тезроқ англаши, ҳаётда ўз ўрнини топиши мустақил фикрлаши, билим олиши ва ўз- ўзини тарбиялашга боғлиқ. Таълим-тарбия жараёни педагогик - псиҳологик қонуниятларга асослансагина самарали бўлади. Педагогик тадқиқотни ўзига хос хусусиятлари Ҳар бир фан илмий тадқиқотлар ва амалий тажрибалар асосида ривожланади. Ўзига хос тадқиқот объекти, предметидан келиб чиқадиган илмий тадқиқот усулига эга. Табиий фанларда тажриба устиворлиги, гуманитар фанларда тафаккур эксперименти устиворлиги амал қилади. Чунки гуманитар инсоншунос фанларда қирқ ўлчаб бир хулоса чиқариш талаб этилади. Инсон объектида, айниқса ёшларда бўлар бўлмас тажриба ўтказиш мақсадга мувофиқ эмас. Табиий фанларда тажриба яхши натижа

бермаса тадқиқот предметини қайта қайта бир неча босқичда илмий тажриба ўтказиш мумкин, инсоншунослик фанлари бўйича илмий тадқиқотлар инсон, буюк мавжудодни ҳар шаклга солиб эксперимент ўтказиш мураккаб жараён. Маълумки, тадқиқот янги фундаментал ва амалий билимлар яратиш, асослаш, объектив илмий фаолият жараёни тадқиқот предмети воқеа ҳодисаларни қонуниятларини аниқлашдир. Ҳар қандай тадқиқотда, аввало далиллар аниқланади ва у асосда назарий қоидалар шаклланади. Тадқиқотчининг методологик ёндошуви, унинг дунёқараши, мақсад вазифаларни қўйиши, ҳаётий мисоллар, далилларни таҳлил қилиши ва хулоса чиқаришга боғлиқ. Шунинг учун тадқиқотни ташкил этиш, далилларни аниқлаш, баҳолаш, тахминий хулоса чиқариш, назарий умумлаштириш методикаси педагогик тадқиқотда ўзига хос хусусиятга эга. Яъни, ҳар бир фандаги сингари педагогик тадқиқотнинг бошланиши умумметодологик ва фаннинг назариясидан келиб чиқади. Ҳар қандай янги назария олдин яратилган фаннинг фундаментал таълимоти асосида ривожланади Глобаллашув жараёнида тадқиқотчи жаҳон фани ютуқлари хабардор бўлиши, инсоншунослик борасида тадқиқотларни таҳлилий ва танқидий ўрганиши шарт. Бизнинг асримиз фанларнинг туташ бандида янги фанлар, тадқиқотлар яратилиши билан ҳарактерли. Педагогик тадқиқот самараси, мукаммаллиги инсонни ўрганадиган фанлар ютуғидан фойдаланилганига боғлиқ. Демак, тадқиқотни бошланишида, педагогик далилларни илмий объектив баҳолаш, илмий таҳлил этиш, мақсад ва вазифасини белгилаш, фаннинг назарий асосини билиш, фалсафий қонун ва категориялар асосида таълим -тарбия воқелигини баҳолаш, жаҳон илми фан ютуқларидан мақадли фойдаланиш, фанларнинг туташ қонуниятлари, имкони ятларини билиш илмий фаолиятга йўлланмадир. Педагогик тадқиқотни эмперик амалий даражаси муайян далиллар, тажрибалар умумийлиги, оммавийлиги билан ўлчанади. Ҳар қандай якка, муайян далилдан умумий хулоса чиқариш, типиклик ва ҳар қандай

категориялар талабидан келиб чиқади. Шунингдек фаннинг қонуниятлари тамойиллари, назарияси методологияси ҳал қилувчи мезондир. Тадқиқотнинг назарий даражаси қуйидагича ифодаланади.: - воқелик ҳар томонлама, яхлит ўрганилганлиги; - Ҳар қандай назарий билим ўз моҳиятига кўра изчил ифодаланади; - Оддийдан мураккабга; - Дастлабки умумлаштиришдан мукаммал, юқори абстракциялаш; Амалий тушунчаларни назарий даражасида асослаш, ифодалаш учун тадқиқотчидан етарли далиллар, уни баҳолаш, таҳлил қилиш ва мантиқий тафаккур керак. Илмий мантиқ мантиқий тафаккур ўзига хос қониниятларга эга. Педагогик тадқиқотда формал тафаккур ҳар бир тадқиқотдаги каби илмий мантиққа асосланади. Шунинг учунг илмий тадқиқотчи қуйидаги ижодкорлик қобилиятига эга бўлиши керак: - муҳим илмий тушунчаларни билиш, тасаввур қилиш; - қабул қилинган илмий тушунчаларни далилларни аниқ тавсифлаш; - ўхшаш далилларни танлаб олиш; - умумий қоидалар асосида, ўхшаш моҳиятига асосан далилий мисолларни гуруҳлаштириш; - далиллар воқеликдаги умумийлик, хусусийликни тасодифий қонуниятларини таҳлил қилиш; - далиллар ва воқеликда ўхшашлик ва фарқини тасодифийлигини қонуниятли томонларини қиёслаш; - фаннинг ҳар хил тадқиқотларидаги қарашларини инкор қилиш, асослаш, илмий мунозара; - Таълим-тарбия борасидаги далиллар, бошқа фанлар маълумотлар, тарихий ва ҳозирги давр потенсиялари асосида ривожланиш имкониятларини билиш; - Назарий хулосалаш каби қобилиятлар. Илмий тадқиқотда қонун, қонуният, тамойил қоида, шароит, омил каби тушунчаларни аниқ билиш. Бу тушунчалар фалсафа, педагогик,

энциклопедик луғатларда батафсил ёритилган. Ижтимоий фанларда қонуният, табиий фанларда формула асосида исботланади. Демак, ҳар қандай тадқиқот тажрибада синалган тизим асосида ташкил этилади. Олимлик фазилатлари ва маъсулияти ҳақида ўтмиш алломаларнинг дил ифодаларини мисол келтирса бўлади: Гарчи фанлар — инсон онгининг энг нафис сифатларини уйғотувчи ва шаклантирувчи омил бўлса ҳам фанни кимки фақат билиш учунгина ўрганса ва тадқиқ этеа, ўзи шу курраи заминда нима сабабдан яшаётганининг асл маъносини тушуниб етрлмайди. Фақат фаол ишгина одамни одам қилади. Г. Гельмгольц Фан билан шуғулланувчи кишилар илмга — бутун халқнинг ўзларига инониб топшириб қўйган мулк-хазинаси, деб қара- ирмоклари зарур К. А. Тимирязев Ҳеч муболағасиз айтиш мумкинки, фанни оммалаштириш асримизнинг энг муҳим жаҳоншумул вазифаси бўлиб қолди. Д. И. Писарев Фан хусусий эрмак эмас, мутлақо; илмий муаммоларга ўзи-ни бахш эта олган бахтиёрларнинг ўзи биринчи навбатда би-лимларини башарият хизматига бермоқлари лозим. К. Маркс Агар олим ўз савиясини туширииши истамаса, ижтимоии ҳаётдаги фаоллигини ҳеч қачон тўхтатмаслиги зарур ва пишлоққа биқиниб олган каламуш сингари, замондошларининг ҳаёти, ижтимоии ва сиёсий курашига аралашмасдан, доимо ўз кабинети ёхуд лабораториясида қамалиб ўтирмаслиги керак. К. Маркс Ижтимоии масалаларга аралашиш ва улар билан узвий алоқада бўлишгина фанга чинакам фойда келтириши, уни жамият учун қизиқарли ва заруратли қилиши мумкин. Я. А. Добролюбов

Тараққиёт омилларини тушунган одам, агар қўл қовуштирганча ўзи ҳеч жонини койитмай, у жараённинг ўз-ўзидан юзага келишини кутса, у тараққиётнинг энг ашаддий душмани, тараққиёт йўлидаги энг мудҳиш ғовдир. П. Л. Лавров Кимки кимёдан бўлак ҳеч нимани билмаса, у кимёни ҳам яхши билмайди. Г. Лихтенберг Фақат ўз айтганини биладиган мутахассис — ё ўтакетган субъектив одам, ёхуд ўткинчи бир қаллоб бўлиши мумкин. Н. И. Пирогов Шундай кимсалар борки, лотин тилини билишлари ҳам эшак бўлишларига ҳеч бир монелик қилмайди. М. Сервантес Цивилизациянинг энг буюк кулфатларидан бири — аҳмоқ олим. К. Чапек Таълим аҳмоқни ҳам олим қилиши мумкин, аммо унинг асли доғларини йўқотолмайди. П. Бошен Доноликнинг ўзи кифоя эмас, ундан фойдалана билмоқ керак. Цицерон Кўп билсангу, аммо шу билганингни ўз эҳтиёжинг йўлида ишлата олмасанг, бундан нима фойда. Ф. Петрарка Олимлар ўзларини. ҳаётдаги амалий вазифалардан озод, ало-ҳида гуруҳ деб ҳисобламасликлари керак. Буюк меҳнаткашлар оиласининг аъзоси бўлганлари ҳолда, улар ўз кашфиётлари қандай ишлатилаётганлиги хусусида қайғурмоқлари зарур. Ф. Жолио-Кюри

Фанни кўпинча билим билан янглиштирадилар. Бу қўпол англашилмовчиликдир. Фан нафақат билим, балки онг ҳамдир, яъни билимдан қай йўсинда фойдалана билиш уқуви ҳамдир. В. О. Ключевский Олим асосан жамият хизматкоридир: унинг олимлиги ҳам, бошқа табақа вакилига қараганда устунлиги ҳам жамият ту-файлидир ва у жамият учун яшаши керак. И. Фихте Билим — қурол, аммо у мақсад эмас." А. Я. Толстой Билимга ҳам худди таомга ўхшаб муносабат қилмоғимиз зарур. Яшашимиздан мақсад, —ейиш бўлмаганидек, фақат билиш мақсадида ҳам яшамаймиз. Ж. Рескин Илмий машғулотлардан мақсад идрокни шундай йўналти-ришки, токи у учрайдиган барча предметлардан пишиқ ва ҳаққоний хулосалар чиқара олеин. Р. Декарт Саводлилик билимларнинг кўп-озлигида ҳам эмас, балки билганларни тўла англаш ва татбиқ эта билиш санъатидадир. А. Дистервег Кўп билган эмас, билими манфаат келтирувчигина донодир. Эсхил Билим инсоннинг ижодий мақсадларига хизмат этмоғи зарур. Билим тўплаш кифоя эмас уларни мумкин қадар кенг ёймоқ ва ҳаётга татбиқ этмоқ лозим. Я. А. Рубакин Баҳс ва тортишувлар учун, бошқаларни назарга илмаслик, манфаат чиқариш, шуҳрат, амал орттириш ва ўзга мақсадлар учун эмас, ҳаётга нимадир наф келтириш учун илмга интил-моқ лозим.

Ф. Бэкон Ҳамма нарсани шон-шуҳрат учун эмас, амалий манфаат учун ўрган. Г. Лихтенберг Масаланинг моҳияти билимнинг бутунлигида эмас, ақлнинг бутунлигидадир. Демокрит Инсон учун билим орттиришнинг ўзи кифоя эмас, олинган билимни тараққиёт йўлида сарфлашни ҳам билмоқ лозим. Я. Гёте Фақат билмоқлик учун билиш эмас, балки бирор ишни эп-лай билиш учун билмоқ зарур. Ж. Герберт Агар сиз билимдон бўлсангиз, Беринг билимингизни, бошқалар ҳам ундан ўз шамчироқларини ёндириб олишсин. Т. Фуллер Узинг аъло даражада билган нарсангни ўзгаларга ўргатишдан ҳам кўра ҳалолроқ ва саховатлироқ иш бўлиши мумкинми? Квинтилиан Билим, ёйиш учун яралган. Р. Эмерсон Фаннинг ўзига хос хусусияти шундан иборатки, у айни кучли фаолиятни талаб этади. М. Я. Мечников Фан инсондан ҳеч бир тамагирликсиз, бутун борини бажони-дил бахш этишни талаб этади ва бунинг эвазига ҳақиқий билимнинг залварли мукофотини беради. А. И. Герцен Фан тараққиётининг ўзига хос мантиқи бор, буни сўзеиз ҳисобга олиш даркор. Фан ҳамиша олдинга ўтиб, фойда келтириб ишлаши керак, фақат шу шароитдагина у табиий ҳолда ривожланади. С. И. Вавилов

Икки киши бесамар иш қилган ва бенаф та швиш чеккан: уларнинг бири бойлик тўплаб, фойдалана билмаган ва ановиси эса илм ўрганиб, унга амал қилмаган. Саъдий Одамийлик — фақат билимдонликда эмас, балки аввалги авлодлар бизлар учун қилганлари каби келажак авлодлар учун нима қолдира билишимиздадир. Г. Лихтенберг Ақлли ва олим одамдан жуда кўп нарсани талаб этмоқ лозим; агар у оддий кишилар учун кечирарли бўлган беҳуда гапларни гапирса, адолат юзасидан унга таъна айтмаслик ноўрин бўлур эди. Я. Г. Чернишевский Фан билан ҳаёт ўртасида уларнинг ҳеч бирини заррача ҳам камситмайдиган ғоят узвий, ажралмас алоқа мавжуд; фан ҳаётга қанчалик хизмат қилса, ҳаёт ҳам фанни шу қадар бойитади. Г. В. Плеханов Бизда ҳаётдан ажралган фан бўлиши мумкин эмас: бу биз-нинг табиатимизга зиддир. А. И. Герцен Фаннинг вазифаси — одамларга хизмат. Л. Я. Толстой Мен одамлар, уларнинг бахти ва тақдири билан қизиқувчи ҳақиқий фадни ғоят қадрлайман. Л. Я. Толстой Санъатнинг қадр-қиммати ва фаннинг қадр-қиммати одам-лар манфаати учун ҳолис хизмат қилишидадир. Ж. Рескин Фан йўлида ва умумий ғоялар йўлида тер тўкиш — шахсий бахт айни шундан иборат. А. П. Чехов

Илмий ва бадиий ижод ҳуқуқни эмас, фақат бурчни ўйла-сагина том маънода самарали бўлади. Л. Н. Толстой Фан фавқулодда зарур, айтиш мумкинки, нондек азиздир. К. Э. Циолковский Олим керакки, ўз илмининг поя ва миқдорини асрагай, гав-ҳарни имтиҳон учун тошқа урмағай. А. Навоий Фанларнинг роли дастёрлик, улар фаровонликка эришиш во-ситаларидир. Д. И. Менделеев Олим қилмоқчи бўлган ишини бажаргани ҳамоно унутсин ва энди эртаю кеч яна қилиши лозим бўлган ишини ўйласин. И. Фихтер Қилган ишидан қаноатланиб қоладиган одам кейинги иши билан ҳеч қачон ном қозонолмайди. У аллақачон ўлган ва қаб-рини ўт-ўланлар қоплай бошлаган. К. Боуви Билимга интилган ирода ҳеч вақт тугалланган ишдан кўнгли тўлмайди. Ж. Бруно Бесаранжомлик—бу қаноатланмасликдир, қаноатланмаслик эса тараққиётнинг энг биринчи шарти. Менга ўта мамнун одам-ни кўрсатинг-чи, мен сизга толесиз кимсани кашф этиб берган бўламан. Т. Эдиссон Тўхтовсиз илгарилаб бормоқ, ҳар бир босилган қадамдан ке-йин навбатдагисига шайланмоқ, бутун орзу-ўйларингни бўлғу-си ишларга сарфламоғинг лозим. Н. Н. Бурденко Фан ҳамиша кашф этилганларни билишдангина иборат эмас, кашф этиш ҳамдир. Н. А. Рубакин

Олим тўсиқлар бўлишига қарамаи, синалмаган йўллардан юриши керак. Н. И. Лобачевский Ўз устига тўғри оёқ қўйиш жўн иш; ўзинг йўл очишинг эса анча мушкул, аммо шарафлидир. Я. Колем Менинг издошларим мендан ўзиб кетишлари, менга қарши чиқишлари, ҳатто ишларимни барбод қилганлари ҳолда, айни чоғда уни ривожлантиришлари лозим. Фақат мана шундай из-чил емириш ишлари туфайлигина тараққиёт юзага чиқади. И. В. Мичурин Оламда нима бўлса баридан бир шингилдан ўқиган ва фақат ўқиганларинигина эслаб қолган олим ёмон олимдир. Г. Шоу Китобий олимлик — зийнат, аммо у пойдевор эмас. М. Монтень Устознинг билими тугаб, шогирднинг янги билими бошланган жойда кашфиёт туғилади. К. А. Федин Фанда таппа-тахт, андазали йўл йўқ: йўл кўрсатувчи қанча-лик моҳир бўлмасин, фанда ҳар ким ўзи заҳмат чекиши ва юк-сакликка ўзи тирмашиб кўтарилмоғи керак. В. Либкнехт Фанда кенг, тўппа-тўғри йўл йўқ ва унинг чақир тошлй сўқ-моқларидан ҳориш билмай, тиришиб-тирмашиб чиқа олган ки-шигина унинг нурли чўққиларига етишади. К. Маркс ...Фан бўсағаси пештоқига ҳам дўзах пештоқидаги каби та-лаб ёзиб қўйилмоғи зарур: «Руҳинг маҳкам бўлсин, бу ерда фақат; Енгмасин таҳлика, бўл буткул огоҳ».

К. Маркс Ижод аҳли «қийин» деган сўзни мутлақо миядан чиқариб ташлаши керак. Г. Лихтенберг Омадли ҳаёт учун интилган қатъиятсиз одамлар ҳеч вақт бирон-бир буюк ишнинг уддасидан чиқолмаганлар. Ж. Эллиот Ҳаракат ва интилишеиз, фидойилик ва меҳнатсиз ўз-ўзидан ҳеч нарсага эришиб бўлмайди. Л. И. Герцен Биз мардона бўлишимиз, муваффақиятсизликка учраганда ўз фаолиятимизни тўхтатмаслигимиз керак. Уша муваффақият-сизликларнинг сабабларини излаб топишимиз ва бартараф эти-шимиз зарур. К. Э Циолковский Данте. Илоҳий комедия. Фанда тер тўкиб ишлашдан бошқа йўл йўқ; на щижоат, на хаёл, на интилиш меҳнатнинг ўрнини боса олади. А. И. Герцен Ҳамма нарсанинг бошланиши қийин, — бу ҳақиқат барча фан-ларга ҳам хосдир. Қ. Маркс Фаннинг ибтидоси — ақл, ақлнинг ибтидоси эса сабр-тоқат. Э. Капиев Фан ҳақиқатлари мушкул эмас, аксинча, инсон онгини ўтмишнинг барча сарқит меросларидан, қуйқаларидан тозалаш, табиийликни ғайритабиийлик, мужмал нарсани тушунарли деб қабул қилишлардан тозалаш қийиндир. А. И. Герцен Фан кишидан катта ғайрат ва мислсиз эҳтирос талаб этади. Уз ишингиз ва изланишларингизда эҳтиросли бўлинг. И. П. Павлов

Ўз ниятларига шўнғимоқ учун олим ёки санъаткор ҳузур-ҳаловатдан ҳам воз кечади, унинг эътироф этилганлигини ана шу қурбон берган ҳузурҳаловатидан билиш ва далиллаш мумкин. Л. Н. Толстой Фанга оташин эътиқод фақат ижобий сифатгина бўлиб қол-май, балки бебаҳо фазилатдир бусиз дадил илмий тараққиёт бўлиши мумкин эмас. С. С. Юдин Фанга муҳаббат ҳақиқатга муҳаббат деган ran, шу боисдан ҳам ҳалоллик олим фазилатининг асоси саналади. Л. Фейербах Ҳар қандай касбда ҳам касбни севиш муваффақият гарови ҳисобланади, айниқса, бу илмий-тадқиқот ишларида кўпроқ қўл келади. И. Жолио-Кюри Улуғ ишлар учун толмас сабот керак. Ф. Вольтер Фандаги бирон-бир ютуқ эҳтиросли, ҳақиқий, оташин муно-сабатсиз, тадқиқотчининг ўз ишига кучли иштиёқисиз ҳеч вақт юзага чиқмаган бўлур эди. К. А. Тимирязев Ҳамма нарсани тадқиқ эт, ақл-идрокка биринчи ўринни бер. Пифагор Тушунмоқ учун кузатмоқ, ҳаракат қилмоқ учун тушунишга интилм оқ лозим. Р. Роллан Талант ўз-ўзича шуурсиздир, у фақат ишга солинган тақдир-дагина жилоланади. М. Е. Салтиков-Шчедрин Одамни қобилияти учун эмас, балки ўша қобилиятидан қандай фойдалана билгани учун қадрлаш керак. Ф. Ларошфуко

Маънавий ҳаётда ҳам кундалик ҳаётдагидек, кимнингки би-лими тўлишиб борса, у тўхтовсиз ўсаверади ва муваффақият қозонаверади. У. Жеймс Кимки интилмаса, у ҳеч нарсага эришмайди; кимки шижоат кўрсатмаса, у ҳеч нарсалик бўлмайди ҳам. В. Г. Белинский Кимки ўзининг маънавий қувватидан фойдаланмаса, бу қув-ват уни тарк этади. Я. Райнис Билишнинг ўзи кифоя эмас, уни қўллай билиш керак. Истак-нинг ўзи етмайди, уни рўёбга чиқармоқ лозим. И. Гёте Ўз фикрини яратиш у ёқда турсин, ҳатто бошқаларнинг му-лоҳазаларини ўйлаб кўрмайдиган, нари борса уларни ёдлаб олиб, кейин пақирлаб сувда суюлтириб, мақола ва китоблар бита-диган товламачи ва текинхўрлар барча фалсафий ва илмий ла-герларда ҳам топилади. Д. И. Писарев Дунёда билимсиз билимдон бисер, Улар сотиб юрар ақлни очиқ. Улар ўзга сўзин ёд олиб такрор, Қилар ўз сўзидек дунёга тортиқ. Мирза Шафий Айрим олимлар фақат мақтаниш учунгина билим орттирадилар. Г. Лихтенберг Баъзан «олим» деган сўзда одамнинг ўзи нимагадир ўрган-гани эмас, балки уни кўп нарсаларга ўргатганликлари ҳақи-даги маъногина яширинган бўлади. Г. Лихтенберг Билурсан ўзингни жуда серақл, Тўлиқ хумга не ҳам сиғар, яхши бил! Ғурур бирла тўлган бошинг бўш кетар,

Ғурурдан бўшат, сўнгра маъни сиғар. Саъдий Фан — қайиққа ҳам, кемага ҳам баб-баробар очиқ денгиздай ran. Бири унда олтин ёмби ташиса, бошқаси қармоқ ташлаб балиқ овлайди. Э. Бульвер-Литтон Китоби йўқ олим — мевасиз дарахт. Саъдий Айрим олимлар хазина қоровулига ўхшайдилар: уларнинг қўлида беҳад бойликнинг калити бору, лекин бу бойликнинг уларга ҳеч дахли йўқ. Л. Берне Аҳмоқнинг донолигига айниқса чидаш қийин. Ж. Мольер Фаросатли аҳмоқ, фаросатсиз донодан афзалроқ. В. Шекспир Ҳақиқий бефаҳм бўлмай туриб, тор малакали мутахассис бўлиш мумкин змас. Б. Шоу Қанча кучанмасин сохта билимдон, У юксала олмас кўкка ҳеч қачон. Унга ўз-ўзининг буюклиги бас, У бундан бошқача оламни билмас. Мирза Шафий Олимда кўпинча нимадир: ё шира, ё ҳаракат, ё ҳазми таом, ё меъда шарбати, ёхуд идрок деб аталмиш нарса етишмайди. Жан Поль Ҳақиқий олим камтар бўлмай иложи йўқ, чунки у қанчалар кўп иш қилгани сайин, ҳали шунча ишлар бажарилмай ётга- иини ҳам яққол кўра олади. А. Франс Ўзига бино қўйиш — тараққиёт душманидир. Бион

Ҳақиқий олимлар буғдойзордаги бошоқларга ўхшайди. Ҳали бошоқ тўлишмай туриб, нашъу намо билан усади ва юқорига мағрур бўй чўзади, аммо у кўпчиб, донга тўлишиб, пишиб етил-гани сари ювош тортиб, бошини қуйи эгади. М. Монтень Кимки билимдонлиги ёки донолигини кўз-кўз қилса, унда би-лимдонлик ҳам, донолик ҳам йўқ деяверинг. Э. Хемингуэй Агар доно бирон иш чиқмаса дунёда донодан, У нодонлар билан тенг ўтса мумкин ушбу дунёдан. Зебуннисо Олимликка кўз-кўз қиладиган тожга, тирикчиликка ярайди-ган сигирга қарагандай таъма билан қарама. Л. Н. Толстой Фандаги ҳалолликни ҳаётдаги ҳалолликдан ажратиб бўл-майди ва кимки фанни ўзи учун фақат соғин сигир деб билса, у ҳалол одам эмас, аксинча, у фаннинг муқаддас номини савдо-сотиққа айлантирган ҳунарманддир. Ф. И. Иноземцев Чинакам фан ва чинакам санъат мевалари — бу моддий манфаатлар эмас, мислсиз заҳмат меваларидир. Р. Роллан Олимнинг меҳнати бутун инсоният мулкидир, шу туфайли ҳам фан энг беғараз жабҳа ҳисобланади. М. Горький Таассуфки, «олим» деб аталувчиларнинг анчагина қисми 1_ фанга ўзларини кундалйк ҳаржу тамадди билан таъмин этишга мажбур бўлган соғин сигирдек қарайдиларки, бу олимни косиб- га, ҳатто қаллобга айлантиради. Н. И. Миклухо-Маклай

Фан бировга бамисоли самовий маъбудадек, Бошқага-чи, мой берувчи зотдор бир сигирмисол. Ф. Шиллер Дипломи бўлмаса ҳам самарали ишлайдиган одамларни дипломлн бекорчилардан минг бора уступ қўйиш керак. Н. А. Рубакин Билим билан меҳнатни қўшиб олиб боринг ва билимни унинг бор амалий фойдасини рўёбга чиқариб оладиган кишилар қўлига беринг, қарабсизки, мамлакат ва халқнинг бойлиги ақл бовар қилмас суръатда ўса бошлайди. Д. И. Писарев Кенг назарий уфқни, умумий назарияни ва абстракцияни соғлом амалиётга қўша билиш лаёқати — ўз халқига фан би лан кўмаклашишнинг энг яхши ва деярли ягона воситасидир. С. И. Вавилов Фан аллақачонлардан бери ҳаётдан ўзини олиб қочаётгани йўқ ва ўз байроғига илм уруғи халқ ҳосилини етиштиради», дея ёзиб қўйган. Д. И. Менделеев. Методология, билим ва фаолият тизими Олинган илмий билим қонун ва қонуният тартибга келтирилади Аммо ҳамма вақт тадқиқот қонун ва қонуниятли натижа беравермайди. Кўпинча олим илмий билим, назария яратади, концептуал тажриба ишлаб чиқади. Ҳар бир тадқиқотда мақсад, янги маълумотлар олиш, янгилик яратиш шу соҳадаги мавзудаги ғояларни тадқиқлаш ёки инкор қилиш аргументига қаратилади. Тизимли ёндошув илмий фараз, тахминларни асослаш имкониятини беради. Педагогик тадқиқотда тизимли ёндошув қуйидагилардан иборат:

- ўрганилаётган педагогик жараён, воқеликнинг барча таркибий қисмини аниқлаш; - Ҳар бир қисмини ўзаро боғлиқлигини ўрганиш ва асосийсини аниқлаш; - Ўзига хос моделни тузиш, ташкилий яхлитлик ва тарихийлик; Тизимли ёндошув мураккаб педагогик муаммоларни ҳал этишда вақт ва кучни тежаш имкониятини беради. Шунинг учун назарий ғояларни амалга жорий этиш тизимида ҳам тезкорлик талаб этилади, тезкор замонда тезкорлик бўлмаса, эртага тадқиқот натижаси эскириши мумкин. Шундан келиб чиқадиган педагогик тадқиқотнинг қуйидаги тамойилларини кўрсатиш мумкин. 1. Педагогик воқелик ва таълим-тарбия жараёнини бир бутунликда яхлит ўрганиш; - тадқиқотда қатъий изчиллик; - ўрганилаётган шахсларнинг маънавий руҳий, ёт хусусиятларини, йўналишини аниқлаш; - шахсий фазилатлар шаклланишига ташки таъсирларни кўрсатиш; - Педагогик воқеликни ўрганиш жойини аниқлаш; 2. Педагогик муаммоларни ўрганишда комплекс методларни қўллаш: Аввало педагогик тадқиқот методларини мақсадли қўллаш, кузатиш, анкета, тест, эксперимент методлар орқали тадқиқот муаммосини тизимли ўрганиш; - Педагогик воқеликни ҳар томонлама ўрганиш мақсад вазифалари; - Тадқиқотга ташқи таъсир, кутилган ва тасодифий таъсирларни ҳисобга олиш; - Ҳар бир педагогик далилни воқеликни, мисолни, кўпмарталаб ҳар хил методлар билан текшириш, таҳлил этиш; - Тадқиқот натижаларини фалсафий мантиқий ва псиҳологик педагогик таҳлил қилиш. - Инсон ҳаёти сингари педагогик воқелик мураккаб, серқирра бўлади, типик ҳолатни аниқлаш т адқиқотга қўйиладиган талабдир.

3. Тадқиқотнинг объективлик тамойили Маълумки педагогикада субъективлик ҳолати кўп учрайди, чунки ҳар бир бола, шахс ўзига хос мўжизавий такрорланмас хусусиятга эга Бирига ижобий таъсир этган, иккинчисига аксий натижа бериши мумкин. Шунинг учун тадқиқотчидан объективликка эришиш учун юксак виждонли, ўзидаги субъективликдан қутилиш талабчанлиги, ўзини ўзи танқид қилиш, объектив ҳақиқатга шубҳа қолдирмаслик талаб этилади. Албатта: - ҳар бир далил, натижани бир неча методлар билан текшириш; - олинган натижани эксперимент, тажриба асосида қайта текшириш; - шахснинг барча ўзгариш хусусиятини ҳисобга олиш (камчилигини ҳам) - ўз тадқиқоти натижаларини ўзга олимлар натижалари билан қиёслаш, ўхшашлиги ва ривожланиш фарқини кўрсатиш; - олинган илмий натижаларни ўқувчилар, ота оналар, ўрганилаётган объектнинг яқинлари фикри билан қиёслаш; - Тадқиқотчи ўзидаги субъектив ҳолатлар: кайфият, ҳиссиёт, симпатия, антипатия кабиларни ўзи назорат қилиши; 4. Тадқиқот ва тарбиянинг уйғунлиги: Юқорида таъкидлаганимиздек инсонни ўрганиш мураккаб, айниқса ёшларда тадқиқот олиб бориш тарбия қонуниятларига мос тарбиявий ҳарактерда бўлиши талаб этилади. Тадқиқот методлари тарбия методлари билан уйғун бўлиши болаларни ўзини ўзлигини билишга йўналтириш, илҳомлантириш мақсадга мувофиқ бўлади. Айниқса суҳбат методи, эксперимент, тест методлари тадқиқот ва тарбия уйғунлигида натижали бўлади. 5. Шахсни ва жамоани ўрганиш: Шахсни ўрганиш учун жамоани ўрганиш, жамоани ўрганиш учун эса шахсларни ўрганиш, ўраб турган маҳитни ўрганиш педагогик тадқиқотнинг ўзига хос тамойилидир. Маълумки шахс икки томонлама маънавий ҳолатга эга: жамоадаги ҳаёти, бурча, фаолияти ва ўзининг ички дунёси билан яшайди. 6. Тадқиқотнинг тарихийлик тамойили.

Тадқиқотчи эксперимент ўтказишдан олдин фаннинг тарихи, муаммонинг ўрганилганлик даражасини аниқлаши шарт. Педагогик тадқиқотда мавзуни ўрганилиш тарихини чуқур билиши, муаммоли ёндошув муҳимдир. Тадқиқотда қайси маълумотга, қайси методологик таълимотга таяниш изланиш самарасини белгилайди. 7. Илмий жасорат, ташаббускорлик тамойили: Ҳар бир улкан янгилик, кўпгина самарасиз эксперимент, хатолардан хулоса чиқариб, тадқиқотчининг янги методлар қўллаши асосида яратилгани фаншунослик тарихидан маълум.: - муаммони ечишда янги истиқболли методика яратиш, излаш; - Янги методика эскисидан афзаллиги; - Янги методикани асослаш, машҳур олимлар қарашларини таҳлил қилиш жасорати; - Тадқиқотда омадсизликдан қўрқмаслик; - Эксперимент зарарини билса, ёшларга аксий таъсир этса ундан воз кечиш; - Эксперементнинг хавфли ҳолатларини, ва уни ечиш йўлларини олдиндан кўра билиш кабилар. 8. Муаммони чуқур ўрганиш тамойили: Илм кенгликка эмас, чуқур ўрганишни тақазо этади. Физикада атомнинг зарраларини ўрганиш бунга мисол бўлади. Педагогик воқеликнинг ички ботуний моҳияти, қонуниятига қараб бориш инсоннинг мураккаб қалбини, жисмини, маънавий оламини ёритиш имконини беради. Педагогик тадқиқотларнинг методологик таъминоти, педагогик рефлексия Фаннинг тараққиёти шунингдек педагогик тадқиқотларни самарадорлигини унинг методологик таъминотига боғлиқ. Олдинги бобларда таъкидланганидек, бир асрдан ортиқ барча ижтимоий гуманитар фанларнинг

методологик йўналишидаги субъективлик ҳолати фанни ўз предметидан, тарихий илдизидан маҳрум қилди. Аввало, шовинистик тизим учун, кейин шунга ўхшаш сиёсий ақидаларни асослаш учун хизмат қилди. Икки-уч авлод олимлар шу ғоя асосида шаклланди, фанга фидойилик халққа фидойилик сиёсатга хизмат қилиш деб тушунилди. Акс ҳолда юзлаб миллатпарвар олимлар, уларнинг ғоясига эргашган зиёлилар қатағон қилинди. Маълумки кўҳна Шарқда маънавият, таълим, тарбиянинг устунлиги халқ педагогикасини бадиий оммалаштирганида, адабиёт (“адаб”- хулқ, одоб, “ёт” – фан таълимот) таълим тарбиянинг асосий воситасига айланганида, инсоний фазилатлар улуғланганида, илҳом манбаига айланганида, адабиёт ҳаёт дарслигига айланганида. Абулқосим Фирдавсий “Шоҳнома” асарида эллик подшохлик салтанати таълим тарбиясини ёритди, Саъдий Шерозий таълим-тарбия мазмуни методологиясини “Гулистон”, “Бўстон” ни адаб китоби деб атади. Алишер Навоий асарларида инсоншунослик таълимотига асос солди. Юсуф Хос Хожиб бахт саодат йўлини насрий мадҳ этди. Яъни, минг-минг йиллар халқимизнинг буюк алломаларининг илмий меросини миллий истиқлол ғояси асосида ўрганиш- қудратли манбаъ тадқиқотчилари кутмоқда. ХХ асрда дунё зиёсидан, илмдан, тараққиётдан илҳомланган Чўлпон, Фитрат, Бехбудий каби маърифатпарварлар таълимот тахқирланди, ўзлари қатл эттирилди. Халқимизнинг минг-минг йиллик маънавий хазинасини йўқотишга уринилди. Ўз даврида уларнинг ватанпарварлиги, миллатпарварлиги жасорати бугунги илм аҳли учун ҳам намуна. ХХ асрнинг 20-40 йилларидаги қатағонлар фанларнинг методологиясига тўла коммунистик ғояни, мезонни сингдиришга эришди. Фанларнинг методологик таъминоти ҳақида фикр юритганда Алишер Навоийнинг “Лисон ут-тайр” асарининг кириш сўзидаги бир умумий фикрни мисол келтириш мумкин. “Инқилобдан кейинги турғунлик йилларидаги методология ўзининг илмий заифлигига биноан, ҳақиқатга нисбатан ёлғонлиги билан жуда узоқ яшади” (Вахоб Рахмон).

Масалан, педагогиканинг методологияси масаласида тадқиқот олиб борган Ўзбекистонда хизмат кўргатган фан арбоби профессор кўзига ёш олиб “қадрдонларим партия бизни алдади, минг бор кечиринглар фанимизни тўғри йўлга, миллатга хизмат қилишига тўғри йўл топинглар” деб зорланган эди. Мустақиллик фанимизнинг ёрқин йўлини белгилаб берди. Маълумки, фан тадқиқотчидан инсоният учун, миллат учун Ватан учун фан учун фидоийликни талаб этади. “олимнинг ёстиғи тошдан бўлиши керак” деган қоида замирида ана шу ҳикмат мужассам. Буюк алломаларнинг ҳайт йўли, уларнинг бугун ҳам инсоният томонидан улуғланиши фаннинг қадр қимматини билдиради. Фаннинг тарихида Арастудан кейил “иккинчи муаллим” деб дунё тан олган Абу Наср Фаробий бобомиздан сиз билимда юқорими ёки Арасту, деб сўраганларида “Агар мен ўша даврда яшаганимда Арастуга шогирд бўлар эдим”- деган экан. Тадқиқотчи учун методологик манбаалардан бири буюк олимларнинг ҳайт йўли, фанга фидийилиги, уларнинг таълимотига нимадир қўша олганида, бугун ва келажак учун хизмат қиладиган илм яратганида. Мустақилликнинг дастлабки йилларида Ўзбекистон фанлар академиясининг йиғилишида мамлакатимиз Президентини Ислом Каримовнинг “илм фан мамалакат тараққиёти учун хизмат қилсин” мавзусидаги даъватий нутқи барча фанларнинг жумладан педагогиканинг истиқболини белгилаб беради. Бу илм йўлига қадам қўйган ватанпарвар учун, йўлчи юлдуз бўлиб қолади. Академик Ислом Каримов таълимоти ижтимоий фан тадқиқоти учун муҳим методологик қўлланмадир. 21 аср фан асри эканлиги унда педагогиканинг ёрқин назарий йўли Ислом Каримовнинг “Юксак маънавият – енгилмас куч” асарида белгилаб берилди. Дунёнинг етакчи олимлари эътироф этган “Тараққиётнинг ўзбек модели” да таълим тарбиянинг устиворлиги, таълим тарбиянинг бирлиги, фан тарихида ёрқин сахифа бўлиб қолади. Китобдаги “Инсон қалбига йўл” таълимоти педагогика илми соҳасида хизмат қилаётганлар учун методологик асосдир.

Методологик таълимотда рефлексия фаншуносликнинг муҳим йўналишидир. Рефлексия (лотинча ортга муносабат) тафаккур, ўз-ўзини назорат қилиш, ўз ўзини билиш, яъни, инсоннинг назарий фаолиятининг шакли, қонуниятлари, ўз-ўзини таҳлил қилиши. Педагогик рефлексия ўзига хос хусусиятга эга, чунки фаннинг предмети таълим, таҳсил, тарбия бўлгани учун ҳам ўзи ҳақида фикр юритиш уйғунлашиб кетади. Масалан, инженерлик педагогик псиҳологияси, табиат фанлари педагогикаси каби ҳар бир фанни педагогикаси маълум даражада шаклланган. Педагогик рефлексия фаннинг шунингдек ҳар бир тадқиқотнинг назарий даражасини, ўзига хос қонуниятларини амалий аҳамиятини аниқлаш методологик мезонидир. Шахс ўз ўзини билиши, англаши муаммосини псиҳология ўрганади. Илмий тадқиқотда рефлексия фаннинг методологиясидир.

Адабиётлар : 1. Ислом Каримов. “Юксак маънавият – енгилмас куч.” Тошкент: Маънавият, 2008 2. “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури” // Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. Тошкент, 1997 3. Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар. Тошкент: Ўзбекисто, 2000 4. Ислом Каримов. “Юксак билимли ва интелектуал ривожланган авлодни тарбиялаш мамлакатни барқарор тараққий эттириш ва модернизация қилишнинг энг муҳим шарти” Тошкент 2012 йил феврал Ҳалқаро конференция. 5. Ислом Каримов. “Ўрта асрлар Шарқ алломалари ва мутафаккирларининг тарихий мероси, унинг цвилизация ривожидаги роли ва аҳамияти” 2014 йил май Ҳалқаро конференция. 6. Вазирлар Махкамасининг 2012-йил 28-декабрдаги 365-сон карори 7. Абу Али Ибн Сино. “Шеърлар ва тиббий достон” Тошкент 1981. 8. Абу Наср Фаробий. “Фозил одамлар шахри” Тошкент А. Қодирий номидаги Ҳалқ меъроси нашриёти 1993. 9. Абу Райхон Беруний. “Феруза” Тошкент А. Қодирий номидаги Ҳалқ меъроси нашриёти 1993. 10. “Авесто” Душанбе: Адаб 1990.

Похожие

Педагогик технологияларнинг мазмуни, маkсади ва вазифалари

Касбий педагогик фаолият, унинг тузилиши ва мазмуни

Тарбия жараёнининг моҳияти ва мазмуни. Тарбия қонуниятлари ва принциплари

Педагогик назокат ва педагогик одоб-ахлоқ

Педагогик назокат ва педагогик одоб ахлок