Педагогик фикр тарихи ва мактаб ва амалиётида ўқитувчи маҳорати масалалари - Педагогиka - Рефераты

Педагогик фикр тарихи ва мактаб ва амалиётида ўқитувчи маҳорати масалалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

101.5 KB

Педагогик фикр тарихи ва мактаб ва амалиётида ўқитувчи маҳорати масалалари Режа: 1. Энг кадимги даврлардан эрамизнинг VII асрларигача бўлган даврларда ўқитувчи (мураббий), шогирд ва уларнинг жамиятдаги ўрни, педагогик фаолият борасидаги ижтимоий карашлар. 2. Ўқитувчининг дарс бериш маҳорати . Ақлий фаолиятни бошқариш. 3. Дарсдаги фаолиятнинг турли-туманлиги ҳақида .

1.Энг кадимги даврлардан эрамизнинг VII асрларигача бўлган даврларда ўқитувчи (мураббий), шогирд ва уларнинг жамиятдаги ўрни, педагогик фаолият борасидаги ижтимоий карашлар. Ҳозирги кундаги ўқитувчи-тарбиячи фаолияти, маҳорати, уларнинг жамиятдаги ўрни, устоз-шогирдлик муносабатлари ҳақида гапиришдан аввал, кишилик жамиятининг дастлабки босқичларида устоз-ўқитувчи тарбиячи фаолияти масалаларига тўхталиб ўтиш лозим. Ибтидоий жамоа тўзуми даврида жамият ёш жиҳатидан 3 гуруҳга бўлинар эди: 1. Болалар ва ўсмирлар. 2. Ҳаёт ва меҳнатнинг тўла қимматли ва тўла ҳуқуқли иштирокчилари. 3. Кексалар. Янги, туғилган болани жамоадаги кекса кишилар боқиб, ўстирадилар. Бола тегишли биологик ёшга тўлиб, баъзи бир ижтимоий тажриба меҳнат қилишни ўрганиб, ҳаётий билим ва малакаларни эгаллагандан сўнг тўла қимматли меҳнатчилар гуруҳига ўтарди. Ибтидоий жамиятда бола ўзининг ҳаёт фаолияти жараёнида катталарнинг ишларида қатнашиб улар билан кундалик муомалада бўлиб, тарбияланар ва таълим олар эди. ўғил болалар катта ёшдаги эркаклар билан уларнинг ишларида қизлар эса аёлларнинг ишларида қатнашардилар. Матриархат охирларида ўғил болалар учун алоҳида ва қизлар учун алоҳида тарбия муассасалари - ёшлар уйлари муассасалари пайдо бўлди. Бу ерда ёшлар ypyғ оқсоқоллари раҳбарлигида яшашга меҳнатга ўтказиладиган синовларга тайёрланар эдилар. Патриархал уруғчилик босқичида чорвачилик, деҳқончилик, турли ҳунар касблари пайдо бўлди. Шу билан боғлиқ равишда тарбия ҳам мураккаблашиб, кўп томонлама ва режали бўла борди. Болалар тарбияси

тажрибали кишиларга топшириладиган бўлди. Улар болаларга меҳнат кўникма ва малакаларини ўргатиш билан бир қаторда пайдо бўлиб келаётган диний урф-одатларнинг қоидалари, нақллар билан болаларни таништирар, ёзишга ўргатар эдилар. Эртаклар, ўйин ва рақслар, мусиқа ва ашула, бутун халқ оғзаки ижоди хулқни, ҳатти-ҳаракатни, характернинг муайян белгиларини тарбиялашда катта роль ўйнайди. Тарихий манбаларга кўра болалар савод мактабларида укитилган, бундан ташқари болалар махсус мураббийлар томонидан ҳарбий, жисмоний машқларга ва ҳунарга ўргатилган. Болалар тарбиясида оиланинг айниқса, оналарнинг ўрни ҳам катта бўлган, 5 ёшгача асосан аёллар тарбиялаган. Қадимги аждодларимиз ёшларни ватанпарвар, халқпарвар, садоқатли, ҳар қандай машаққатларга бардошли, жасур, кучли, мард қилиб тарбиялашга эътибор берганлар. Тарихий шахслар билан боғлиқ ривоятларда ҳам одамийлик, назокат, aқл-идрок, вафо-муҳаббат, садоқат, адолат кабилар улуғланади. Бундай ҳислатларни тарбиялаш, шакллантириш эса ўқитувчи устозга юклатилган эди. Шарқ мутафаккирлари ва алломаларининг ижодий меросларида ўқитувчи тарбиячи маҳорати, устозлик-шогирдлик шартларига ҳам алоҳида ўрин берилган. қўйида шулардан мисоллар келтирамиз: Масалан, машҳур файласуф ва мутафаккир, қомусий илмлар билимдони Абу Носр Форобий (873-930) устоз - ўқитувчига шундай талаб қўяди: "Устоз-шогирдларига қаттиқ зулм ҳам, ҳаддан ташқари кўнгилчанлик ҳам қилмаслиги лозим. Чунки ортиқча зулм шогирда устозга нисбатан нафрат уйғотади, бордию устоз жуда ҳам юмшоқ бўлса, шогирд уни менсимай қўяди ва у берадиган билимдан совиб ҳам қолади. У ўқитувчига болаларнинг феъл атворига қараб тарбия жараёнида "қаттиқ" ёки "юмшоқ" усуллардан фойдаланишни маслаҳат беради:

1. Тарбияланувчилар укиш ўрганишга мойил бўлса, таълим тарбия, жараёнида юмшоқ усул қўлланилади. 2. Тарбияланувчилар ўзбошимча, итоатсиз бўлса, қаттиқ усул (мажбурлов) қўлланилади. У ўқитувчининг тарбия усулларини ҳУкумат (давлат) ва шоҳларнинг халқни тарбиялаш ва бошқаришдаги усулларига ўхшатади, уларни қиёслайди. Ҳap иккаласида ҳам юмшоқлик ва мажбурлов зарурлигини уктиради. Машҳур олим Беруний (973-1048) ўқитувчига ўқувчини зериктирмасликни, ўтиладиган мавзуни қизиқарли ва кўргазмали ҳолда бўлиши лозимлигини маслаҳат беради. Беруний Ҳиндистон асарида эса олимлар илм ақлларини ҳурмат қилишга чақиради. Бўларни кишилар айниқса, ҳУкумдорлар ҳурмат қилса, уларга ўз ўрнида баҳо берса, илмлар кўпаяди, демак жамият иқболли бўлади, гуллаб яшнайди. Буюк аллома Ибн Сино (980-1037) талабага билим бериш ўқитувчининг масъулиятли бурчи эканлигини таъкидлайди. У ўқитувчининг қандай бўлиш кераклиги ҳақида фикр юритар экан, уларга шундай йўл - йўриқлар беради:  болалар билан муомалада босиқ ва жиддий бўлиш;  берилаёгган билимнинг талабалар қандай ўзлаштириб олаётганига эътибор бериш;  таълимда турли метод ва шакллардан фойдаланиш;  талабанинг хотираси, билимларни эгаллаш қобилияти, шахсий хусусиятларни билиши;  берилаётган билимларнинг энг муҳимини ажрата бера олиш;  билимларни талабаларга тушунарли, унинг ёши, ақлий даражасига мос равишда берилиши;

 ҳар бир сўзнинг болалар ҳиссиётини уйготиш даражасида бўлишига эришиши лозим. XI асрда яшаб ўтган алломалардан бири Юсуф Хос Хожиб (XI аср) ҳам ўз ижодида илм аҳлларини яъни устозларни улуғлайди. "Қутадғу билиг" асарида илм аҳли улуғланади. Уларни ҳурматлашга кишиларни чақиради. Taғин бир тоифа донишманд, доно Улар илми элга машъал доимо. Эъзозла уларни то бор имконинг, Билимларинг ўрган токи бор жонинг. Бўлардан ҳақиқат таянч тиргаги, Билимли диёнат асос ўзаги Олимлар йук эса эди дунёда , Емиш ҳам келарму эди бу дунёда Улар илми бўлди халойиққа нур, Ёриса бу нурдан киши йўл топур. Аз - Замахшарий (1075-1143) "Нозик иборалар" рисоласида илму фан аҳллари, ўқитувчиларга нисбатан ҳурмат эътиборнинг пасайиб кетганидан куйиниб ёзади: "ўттан замонларда илму- фазилат соҳиблари подшохлардан ўз оғирликларига баробар олтин ҳадя олардилар, аста-секин замонлар ўтиши билан уларнинг қийматлари камайиб, итлару-олмахонлар улардн афзал бўлиб қолди, яъни нодонлар олтинлардан ортиқ кўриладиган бўлиб қолди". Муслиҳиддин Саъдий Шерозий (Шайх Саъдий) (1184-1204) таълим- тарбияда муаллимларнинг талабчанлиги билим ва тарбия беришда қатиққўл бўлишнинг тарафдори бўлади.

Юборди ўғлини мактабга подшо, қилиб қўйишга нyқpa тахтига жо, Кумуш ул тахтага зардан битиб ёд, "Ота меҳридан афзал жабри устоз". "Гулистонда" яна устоз-шогирд муносабатига оид ҳикоят келтирилади: "Бир одам кураш санъатига зўр маҳорат қозонди, у 360 хийлани билар ва ҳар куни бир хийлани ишлатиб курашар эди. Шогирдларидан бирига 359 хийлани ўргатди. Аммо бир хийлани ўргатмади: Устозининг ҳурматини билмаган шогирд, устозидан ҳам устунлигини айтиб мақтанади. Бу сўз подшога ёқмайди. Уларни кураш тушмоқларини буюради. Устоз охирги хийласини ишлатиб шогирдини енгади. Устоз ҳурматини билмаган шогирд эса халойиқ ва подшонинг нафратига ўчрайди. Бурхониддин Зарнуджий (1150 - ) "ўқитувчига таълим йўлида қўлланма" китобининг бир бўлими "ўқитувчи, ўртоқ, фанларни танлаш ҳaқидa" деб номланади. Унда ўқувчига қуйидагича маслаҳат беради: "Ўқитувчи танлаганингизда энг аввало билимлилигига, энг олийжанобига ва яна кексасига тўхтамоқ керак ... Муаллим, устозга нисбатан ҳурматда бўлиш ифодаси шУки шогирд муаллимдан олдин юрмаслиги, унинг ўрнига бориб ўтирмаслиги лозим". Соҳибкирон Амир Темур (1336-1405 ) ҳам ўз ҳУкмронлиги даврида илм аҳллари, муаллим, мудариссларга ҳурмат билан қарайди. Кишиларга мансаб беришда ҳам уларнинг илмларини ҳисобга олади. Жамиятнинг ривожида уларнинг ўрнини муҳим деб билади. Кўплаб мактаб, мадрасалар очади, уларга муаллим ва мударислар тайин этади. ўзининг устозларини ҳам жуда қадрлайди. Алишер Навоий (1441-1501) ижодида ҳам муаллимлар иши уларга муносабат масалаларига кенг ўрин берилади. У ёшларга чуқур билим бериш

учун муаллимлар мударрислар ҳамда устоз мураббийларнинг ўзлари ҳам билимли ва тарбияли бўлиши зарурлигини уқтиради. Нодон, мутаассиб, жоҳил домлаларни танқид этади ва ўқитувчи маълумотли ўқитиш йўлларини биладиган муаллим бўлиши зарур дейди. Масалан: "Маҳбуб-ул-қулуб" асарида мактабдорлар ҳақида фикр юритар экан, уларнинг ўта қаттиққул, жоҳил ва таъмагирларини: "Мактаб тутувчи гуноҳсиз ёш болаларни жафо қилувчидир", - деб ёзади. Шу билан бирга ўқитувчининг меҳнатининг оғирлигини ҳолисона баҳолайди: "Унинг иши одам тугул, ҳатто девнинг ҳам қўлидан келмайди. Бир кучли киши бир ёш болани сақлашга ожизлик қилар эди, у эса бир тўда болага илм ва адаб ўргатади. Лекин шуниси ҳам борки, болалар орасида фаҳми идроки озлари бўлади. Муаллим бу каби ҳолларда юзлаб машаққат чекади. Шу жиҳатдан олганда болаларда унинг ҳақи кўп, агар шогирд улғайгач, подшоҳлик мартабасига эришса ҳам ўз муаллимига қуллуқ қилса арзийди. Ҳақ йўлида ким сенга бир xарф укитмиш ранд ила, Айламак бўлмас адо онинг ҳақин юз ганж ила. Навоий ўқитувчининг ҳурматини қанчалик жойига қўйса, унга бўлган талабни ҳам шунчалик оширади. Айниқса, мадраса мударрисларининг билимли, фозил ва доно, камтар, маънавий пок бўлишларини талаб этади. "Мударрис керакки ғарази мансаб бўлмаса ва билмас илмни айтишга уринмаса манманлик учун дарс беришга ҳавас кўргазмаса, ярамасликлардан қўрқса ва нопокликдан қочса". Хусайин Воиз Кошифий (1440-1505), (Хуросон) "Футуватномаи Султоний ёхуд жавомардлик тариқати" асарида устоз-шогирд муносабатларига кенг тўхталади. "Агар шогирдликнинг биноси ниманинг устига қурилади деб сўрасалар, иродат устига деб жавоб бергин. Агар иродат нима деб сўрасалар, само ва тоатдир деб айтгин. Агар само (эшитиш) ва тоат

нимадир деб сўрасалар нимани устоз айтса, уни жон қулоғи билан эшитиш, чин кунгли билан қабўл қилиш ва вужуд аъзолари орқали амалга адо этишдир деб айт. У шогирликнинг 8 та одобини кўрсатади: 1. Биринчи бўлиб салом бериш. 2. Устознинг олдида оз гапириш. 3. Бошни олдинга эгиб туриш. 4. Кўзни ҳар томонга югуртирмаслик. 5. Гап сўрамокчи бўлса олдин устоздан ижозат олиш. б. Устоз жавобига эътироз билдирмаслик. 7. Устоз олдида бошқаларни ғийбат қилмаслик. 8. ўтириб туришда ҳурмат сақлаш. Кошифий устозлик шартларини ҳам кўрсатади. "Билгилким ҳеч бир иш устозсиз амалга ошмагай ва кимки устозсиз бир ишни қилур эрса, ул ишнинг асоси мустаҳкам бўлмаган". Кимки устозсиз иш бошлаган бўлса, иши ва амали самара қозонмайди, устознинг этагини тутиб шод бўл, бир муддат устозга хизмат қилгинда, сўнгра ўзинг устоз бўл ... Агар комил инсон ким деб сўрасалар, у пок мазхабли, ўз айбини кўрадиган доно ва тамизли кишидир деб айтгил. Унда ҳасад, гина ва бахилликдан асар бўлмайди. 2. Ўқитувчининг дарс бериш маҳорати . Ақлий фаолиятни бошқариш. Дарс жараёнида ўқувчилар билим фаолиятини бошқариш бир неча омилларга боғлиқ. Уларнинг энг асосийларидан бири ўқувчиларни ўз фанига қизиқтира олишдир. Олимлар таъкидлаганидек, фақат қизиқишгина психик жараёнлар ва уларнинг идрок, диққат, хотира, тафаккур ва ирода каби функтцияларига ижобий таъсир кўрсатади. Таълим-тарбия жараёнида ўқувчининг билишга оид қизиқишлари кўп қиррали қиёфаларда намоён бўлади: ўқувчини ҳаракатчан ва қизиқувчанлиги, ўқувчининг айрим ўқув фаолиятига шунингдек, умуман укишга бўлган

мотивлари, ўқувчи шахсининг ўзига хос белгилари ва унинг ё`налишини қарор топиши ана шулар жумласидандир. Ўқувчи ёш даврига хос табиий фаоллиги, бирор бир ақлий қизиқиш билан қамраб олинмаса, уни қайси томон бошлаб кетишини олдиндан айтиш қийин. Шунинг учун ҳам К. Д. Ушинский "зўрлаш ва мажбурлашга асосланган ўқитиш " ўқувчининг ақлий ривожланишига ҳеч қандай таъсир кўрсатмаслигини алоҳида таъкидлаб ўтган эди. Шуни таъкидлаш лозимки, қизиқишлар ва мотивлар ўқувчилар ўқув фаолиятларининг шаклланиш даражасига қараб шахснинг шакллантирувчи (ўқувчининг назарий фикри, укиш фаолиятини ўқувчи шахси учун аҳамияти) дастлабки омиллар билан ўзаро мураккаб муносабатларда намоён бўлади. Хўш, ўқувчиларнинг укишга (билишга) бўлган қизиқишларини шакллантириш шартлари қандай? Моҳир ўқитувчи уларни дарсда ўқувчиларда шакллантириш учун нима қилиши керак? Ўқув фаолиятини фаоллаштириш ва укишга бўлган қизиқишларни доимо ривожлантириб бориш учун нима қилиш керак? Моҳир ўқитувчи ўқувчиларда укишга бўлган қизиқишларни шакллантириш ва доимо ривожлантириб бориш учун қуйидагиларга амал қилиши муҳимдир: 1. Ўқувчиларни билишга интилишини, фанга умуман олганда ақлий меҳнатга қизиқишларини ривожлантириш ўқув жараёнини шундай ташқил этилишини таъминлайдики, унда ўқувчи фаол ҳаракат қилади, муцақил изланиш ва янги омилларни "кашф этиш"га, муаммоли вазиятларни ўзи ҳал этишга интилади. 2. Ўқув фаолияти бошқа фаолиятлар каби фақат турлича бўлгандагина, қизиқарли бўлади. Бир хил усулда ахборот бериш ва бир хил усулдаги ҳаракатлар тез орада зерикишни вужудга келтиради.

3. Фанга бўлган қизиқишни шакллантиришда бу фанни ва унинг айрим қисмларини ўрганишнинг зарурлиги, муҳимлиги ва мақсадга мувофиқлигини ўқувчиларга англатиш жуда зарурдир. 4. Ўтилаётган материал олдинги материал билан қанчалик кўпроқ боғлаб тушунтирилса, у ўқувчиларга шунчалик қизиқарлироқ туюлади. Ўқув материалини ўқувчиларни қизиқтирадиган нарсалар билан боғлаб тушунтириш ҳам, уларни дарсга қизиқтиришда муҳим рол ўйнайди. 5. Ўртача қийинликдаги ўқув материали ҳам ўқувчиларда қизиқиш уйғотмайди. Ўқув материали бир оз қийинроқ, лекин ўқувчилар кучи етадиган бўлиши керак. 6. Ўқувчилар бажарган ишларни тез-тез текшириш ҳам уларни фанга бўлган қизиқишини уйғотади. 7. Ўқув материалининг аниқлиги, ҳиссиётга бойлиги, ўқитувчининг завқланиб гапириши ҳам ўқувчига, уни фанга бўлган қизиқишини ортишига жуда катта таъсир кўрсатади. Юқоридаги таърифларда ўқитувчини қайси жиҳати яққол кўзга ташланади? Илғор ўқитувчилар ўқитиш методларини танлашга алоҳида эътибор берадилар. Ўқувчиларнинг фронтал, дифферентсиялашган ва якка тартибдаги фаолиятлиларининг умумий жиҳатлари кўпроқ бўлсада, уларни ташқил этиш ўқитувчидан ўзига хос ижодий ёндошишни талаб қилади. Ўқувчилик фаолиятининг объектини таркиби ва ўзига хослиги унинг ҳар бир аниқ вазиятга ижодий ёндошишини тақозо қилади. Агар бутун синф, гуруҳ ва алоҳида шахсга нисбатан бир хил метод билан таъсир кўрсатилар экан, унда тарбияси ҳам, ижодий ёндошиш ҳам барбод бўлади. M С

Айрим ҳолларда укишга қизиқтирувчи методлардан, бошқа ҳолларда эса бурч ва жавобгарликни ҳис этишни рағбатлантирувчи методларга кўпроқ эътибор бериш тавсия этилади. Тажрибали ўқитувчилар ўтилаётган мавзуни халқ хўжалиги масалаларини ҳал этишдаги аҳамиятига оид қизиқарли мисоллар келтирадилар, дидактик ўйинлардан, ўқувчилар фаоллигини рағбатлантирувчи турли усуллардан фойдаланадилар. Лекин ўқувчи фаолиятида ҳамма нарсани равшан ва қизиқарли ҳолда тасаввур этиш қийин. Шунинг учун ҳам ўқитувчи ўқувчиларда пайдо бўладиган қийинчиликларни енгиш учун ўзига ирода ва қатъийликни ҳам таркиб топшириши зарур. 3. Дарсдаги фаолиятнинг турли-туманлиги ҳақида . Моҳир педагоглар маърўза, семинар, мунозара, конферентсия, ўқув саёҳати, ўқувчи-маслаҳатчилар ёрдамида муцақил дарс, кўрик-конкурс каби дарс турларидан фойдаланишга алоҳида эътибор берадилар. Ўқитувчининг моҳирлиги юқорида кайд қилинган ноанъанавий дарс турларини ўтиш техникасининг эгаллашида намоён бўлади. Ўқувчилар тафаккурини ривожлантиришда маърўза дарсларнинг аҳамияти каттадир. Тажрибанинг кўрсатишича, маърўзани бошлашдан олдин бу материални ўрганишда кўзланган аниқ мақсадни таъкидлаш лозим. Сўнгра билимларни эгаллаш ғояни исботлаш, оқилона ҳаракат усулларини танлаш принтсипларни кўрсатиш зарур. Шундан сўнгина мавзуни моҳиятини очиб берилади. Ўз ишига ижодий ёндошадиган ўқитувчилар маърўза давомида диалог, савол-жавоб, қайтариш, зиддиятли вазиятлар, ўхшатишлар ва бошқа фаолият турларидан унумли фойдаланадилар. Ўқувчиларга янги билимларни ва қонуниятларни кашф этиш билан боғлиқ бўлган ақлий фаолиятни ривожлантиришда семинар дарслар муҳим

аҳамият касб зтади. Илғор ўқитувчилар тажрибаларида таъкидланганидек, семинар дарсда энг қолоқ ўқувчи ҳам бошқа турдаги дарсда уддалай олмайдиган миқдордаги ақлий иш бажарар экан. Машғулотлар одатдагидан ташқари ноанъанавий усулларда олиб борилади. Баъзан у мунозара ёки суҳбат шаклида бўлиши мумкин. Лекин ўқув материали аниқ ва ишонарли қилиб баён этилади. Илғор ўқитувчилар иш тажрибасида мунозара дарслар ҳам муҳим ўрин эгаллаб келмоқда. Ўқитувчиларни таъкидлашларича, мунозара дарсларни ўтиш жуда катта моҳирликни талаб этади. Бунда энг аввало ўқувчилар фикрларини таққослаш ва уларнинг фикрларидаги қарама-қаршиликларни аниқлаш муҳимдир. Лекин дарснинг бу турини ҳар доим қўллаш мақсадга мувофиқ эмас, чунки биринчидан, ҳамма мавзулар ҳам мунозарабоп эмас, иккинчидан мунозарага тайёргарлик кўриш ўқитувчидан жуда кўп вақт талаб қилади. Табиат қўйнида ёки ишлаб чиқариш шароитида ўтиладиган дарслар ҳам ўқувчиларни фанга бўлган қизиқишларини ортишида муҳим рол ўйнайди Дарснинг ноанъанавий шаклларидан бири кўрик-конкурс дарсидир. Бунда синф (гуруҳ) ўқувчилари 3-4 тадан гуруҳларга бўлиниб, мавзуни муцақил ўзлаштириб дарсни ўзлари баён қиладилар. Дарснинг бу тури мусобақа шаклида ўтказилгани учун ҳар бир ўқувчи унга сидқидилдан ацойдил тайёргарлик кўришга интилади. Баҳолашда ҳам гуруҳдаги барча ўқувчилар иштирок этадилар. Бунда дарснинг мазмуни, методик таъминоти, материални тушунтиришни ўзига хослигига алоҳида эътибор берилади. Ўқувчиларни гуруҳчаларга бўлиниб ишлашлари эса уларни жамоада ҳамкорлик билан ишлашга, ўзаро ёрдам беришга ўргатади. Муаммоли ўқитиш бунёдкор ва илғор ўқитувчиларнинг тажрибасиз ўқитувчидан тубдан фарқ қилувчи томонлари қуйидагилардан иборат: Тажрибаси бўлмаган ўқитувчилар дарсда ўқувчиларга асосан билимларни

тайёр ҳолда берадилар. Бундай ўқитувчилар дарсда кўпроқ ўқув материалини ўқитувчи тушунтиришидан ёки дарсликдан ўқувчиларнинг ёд олишига ҳаракат қиладилар. Баъзи ўқитувчилар эса "ҳаммабоп" комбинатсиялишган дарсга ўта берилиб кетадилар ва бир хил андоза бўйича ишлайдилар. Албатта, бу ўқитишдаги муаммони излаб топиш ва муаммоли вазиятлар яратишдан осон. Баъзи ўқитувчилар эса ривожлантирувчи таълим моҳиятини тўла-тўкис тушуниб ета олмайдилар. Улар етарли даража дидактик ва умумпедагогик маълумотларга эга эмаслар. Натижада муаммоли ўқитишни жорий этишда муваффакиятсизликка учрайдилар. М. И. Махмутов таъкидлаганидек, ҳозирги замон ўқитувчилари учун муаммоли методни жорий этиш қийинчилик туғдиради, чунки «ўқув дастурлари ва дарсликлар» анъанавий педагогик тафаккур асосида, эскириб қолган дидактика ва методикага асосланган. Ўқув материалини баён этиш мантиғи эса уни батафсил (ипидан-игнасигача) тушунтиришни талаб қилади ва ўқувчиларнинг мустақил ижодий фаолиятларига деярли эътибор берилмайди. Моҳир ўқувчилар, ўз ишининг усталари учун эса ўқувчилар билан демократик услубда мулоқот қилиш ва ўқувчиларнинг ижодий тафаккурларини ривожлантирувчи муаммоли методлар системасини қўллаш характерлидир. Улар билимларни ўзлаштиришни барча босқичларида муаммоли вазият яратишга эришадилар. Улар ўқувчиларнинг формула ва қонунларни, сон-саноқсиз рақамлар ва исмларни, юзлаб қоида ва таърифларни сохта ёд олишларини, уларнинг хотираларини ҳаётда керак бўлмайдиган нарсалар билан тўлдириб банд қилишни қоралайдилар. Моҳир ўқитувчи дарс ўтиш методикасини доимо такомиллаштириб боради. Муаммони қўяр экан ўқувчини уни ҳал қилишидаги ички зиддиятларни, овоз чиқариб мулоҳаза юритади, ўз фикрларини баён қилади ва уларни муҳокамага қўяди. Содир бўладиган эътирозларни олдиндан бартараф қилади, ҳақиқатни тажрибада (уни намойиш қилиб ёки олимлар

ўтказган тажрибалар асосида) исботлайди. Ўқитувчи ўқувчилар олдида илмий тафаккўр юритиш ё`лларини намойиш қилади. Ўқувчиларни илмий изланиш ёрдамида ҳақиқат томон ё`ллайди, уларни бунда иштирокчи бўлишларини таъминлайди. Муаммоли технологияни амалга ошириш учун: • энг долзарб, аҳамиятли вазифаларни та н лаш; • ўқув ишларининг барча турларида му амоли ўқитишнинг ўзига х ос хусусиятларини белгилаш; • муаммоли ўқитишнинг энг макбўл тизимини ишлаб чиқиш, • шах сий ёндашув ва ўқитувчи маҳорати зарурдир Бунёдкор ўқитувчилар муаммоли ўқитишга алоҳида эътибор берадилар. Масалан, В. Ф. Шаталов ўқувчиларга жуда кўп масалалар ечтиради ва назарий билимларни амалда қўллаш малакаларини шакллантиради. Агар ўқитувчининг тушунтириши, қўлланиладиган таянч сигналлар, схемалар ва конспектлар уларни хотираларини ривожлантирса, масалалар ечиш эса уларнинг тафаккурини ўциради, математик мантиқий фикрлаш эса муцақил фаолиятда таркиб топтирилади. Ўқувчиларнинг ижодий тафаккурини ривожлантиришда таянч сигналлар тўзиш, "очиқ фикрлар дарслари", олимпиадада иштирок этишлари муҳим аҳамиятга эга бўлади. Бунёдкор ўқитувчилар фикрича муаммоли ўқитиш ўқувчиларнинг дарсдаги фаоллигини, уларни эркин фикрлашларини таъминлайди. Илғор ўқитувчилар ўқув материалини блоклар бўйича бериш, умумийликдан хусусийликка, қонунлардан ходисаларга томон ё`налишга асосланган принтсиплардан оқилона фойдаланадилар. Шундай қилиб, бунёдкор ўқитувчилар муаммоли вазият амалиётини янги бир поғонага кўтарадилар. Уларнинг тажрибалари замонавий дарсга ёндашиши, уни ташқил этишни

янгича тушунишга асос яратди. Бу бевосита муаммоли ривожлантирувчи ўқитишга бевосита боғлиқдир. Бунёдкор ўқитувчининг дарс ўтиши ҳозирги янги педагогик технологиялар ўтиладиган муаммоларни ўзида мужассам қила оладими? Ижодий характерга эга бўлган масалалар Моҳир ўқитувчи дарси-бу педагогик ва ўқувчининг ҳамкорлигидаги меҳнати, маданий тафаккур лабораториясидир. Бундай дарс ўқувчиларда қизиқиш, синчковлик, билимга оид эҳтиёжлари намоён бўлади. Ўқувчилар савол берадилар ва улар ўзлари жавоб излайдилар, тафаккурларини ишлатадилар, укишдаги ўзларининг кучларига мос бўлган қийинчиликларни енгишга ўрганадилар. Анъанавий дарсда одатдагидек, ўқитувчи савол беради, ўқувчилар эса фақат дарсликларга асосланган ҳолда жавоб берадилар. Шунинг учун ҳам гўёки ҳақиқат ўқитувчилар ва дарслик муаллифлари томонидан кашф этиб қўйилгандек туюлади. Яна нимани излаш керак? Бу излаш нима учун керак? Ҳақиқат аниқланган, фақат уни идрок қилиш, ёдда сақлаш ва сўзлаб бериш зарур холоску. Бундай тушунча дарсларда зерикиш, дангасалик ва оқибатда маънавиятсизликка олиб келади. Ўқувчиларни фаоллигини ва изланувчанлигини муаммоли ўқитишни амалга оширишда моҳир ўқитувчилар ўқувчиларга бериладиган савол ва топшириқлар системасини ўйлаб топадилар. Улар тўзган саволлар лўнда, қисқа ва аниқ бўлади. Улар ўқувчиларни қизиқувчанлигини ва муцақил фикрлаш қобилиятларини режалаштириб қолмай, балки уларни ижодий қобилиятларини ҳам ривожлантирадилар. Уларни тартиб қоидага риоя қилишларига, ихчам бўлиш руҳида ҳам тарбиялайдилар. Лекин шуни M С

таъкидлаш лозимки, илмий изланишлар кўрсатганидек, ёш ўқитувчиларни ўқувчиларга берган саволларининг 80 фоизи фикрлашни талаб этмайди. "Буни номи нима?", "Бу қайси йилда бўлган эди?", "Сифатни таърифини айт!" ва бошқалар ана шундай самарасиз саволларга мисол бўла олади. Албатта, механик хотирани ишлатиш, уни ривожлантириш зарур, лекин шу билан бирга ўқувчиларнинг билишдаги фаоллигини, тафаккўри ва диққатини ҳамда ривожлантириш зарурлигини ҳам ёддан чиқармаслик керак. Ўқувчиларга бериладиган саволлар қарама-қарши, исбот талаб қилувчи фикрларга бой, мавжуд билимлардан, фақат муайян ҳолатда зарурини танлаб ишлатиши, таъминлайдиган билимларни амалда қўлланилиши лозим. Дарснинг сифати Кўзланган вазифаларнинг бажарилишини баҳолаш натижасида ўқувчиларнинг билим, кўникма ва малакаларини эгаллаш даражаси аниқланади. Агар эришилган натижа ўқувчининг энг юқори имкониятлари даражасида бўлса, кўзланган мақсадга эришилганлик самараси ва сифати энг мақбўл деб ҳисобланади. Дарснинг сифат кўрсаткичларини аниқлаш ўқитувчи учун моҳирлик уцахонаси, машғулотни ташкил этишнинг энг самарали шакл ва методларидан онгли равишда фойдаланиш шарти бўлиб ҳисобланади. У дарсда нималарга эришди, нималарга эриша олмади, муваффақиятсизликни сабаби нима ва уни бартараф қилиш ё`ллари қандай, педагогик маҳоратни янада такомиллаштириш учун нималарга кўпроқ эътибор бериш кераклиги ҳақида яққол тасаввур ҳосил қилади. Дарс сифатини анъанавий усулда: сўраш, тушунтириш-мустаҳкамлаш ва уй вазифаси схемасида аниқлаш ҳам мумкин. М. И. Махмутов бундан фарқли ҳолда замонавий дарс сифатини "кенг" ва "тор" мазмунда, дидактик категория ва таркибий тўзилиши қисмлари бўйича таҳлил қилиниши лозимлигини таъкидлайди.

Дарсни дидактик категориялар бўйича таҳлил қилиш қуйидагиларга аниқлик киритишни англатади: - Дарс дидактик принциплар ва ўқув тарбиявий жараённи ташқил этиш талабларига жавоб бердими? - Умуман олганда, дарс таркибий тўзилиши ва шу жумладан, унинг ички ва ташқи таркибий тўзилишлари қандай бўлди? - Ўқитиш методларини кўргазмалилик ва УТБдан фойдаланиш билан биргаликда қўллаш дарснинг дидактик мақсадларига мувофиқ бўлдими, бу ўқувчиларнинг муцақил ишлари, таълим ва тарбияни биргаликда юқори даражада амалга оширишни таъминлай олдими? - Дарсда ўқувчилар фаолиятини якка тартибда ва дифферентсиаллашган ҳолда ташқил этиш, дарсни ҳаёт билан боғлаб олиб борилганлиги нима билан ҳарактерланади? Дарсни таркибий тўзилиши қисмлари бўйича таҳлил қилиш қуйидагиларни аниқлайди: янги тушунча ва ҳаракат усулларини шаклланиши, кўникма ва малакаларни шакллантириш, дарсни қайси қисми ўқувчилар тарбиясига кўпроқ таъсир этди. Бўларнинг ҳаммаси дарснинг сифат кўрсатгичларини белгилайди. Шундай қилиб, ўқитувчининг дарсга тайёргарлик кўриши ва уни ўтказишдаги маҳорати ўта мураккаб, Лекин ўз ишига ижодий ёндашган ҳар бир ўқитувчи уддалай оладиган вазифадир.

Адабиётлар: 1. М.Очилов ва бошқалар. Ўқитувчи одоби. Т.: «Ўқитувчи», 1992 й. 2. С.Очилов. «Инсон зийнати одобдир». Т.: «Ўқитувчи», 1996 й. 3. А.Авлоний. Туркий гулистон ёҳуд аҳлоқ. Т.: «Ўқитувчи», 1993 й. 4. Қобуснома. Т.: «Шарқ» 2002 й. 5. А.Ж.Жўраев. Ўқитувчининг ҳуқуқ ва бурчлари. Т.: «Ўқитувчи», 1994 й. 6. Миллий истиқлол ғояси: Асосий тушунча ва тамойиллар. Т.: «Ўзбекистон», 2002 й. 7. Ж.Хасанбоев ва бошқалар. Маънавий-аҳлоқий тарбия асослари. Т.: «Ғафур Ғулом», 2000 й.

Похожие

Педагогик фикр тарихи ва мактаб амалиётида ўқитувчи маҳорати масалалари

Педагогик фикр ва мактаб амалиётида укитувчи махорати масалалари

Педагогик маҳорат ҳақида тушунча, унинг ўқитувчи фаолиятидаги ўрни ва аҳамияти. Педагогик фикр тарихи

XIV-XVI асрларда тарбия, мактаб ва педагогик фикр тараққиёт

Мустақил Ўзбекистонда таълим ва педагогик фикр тараққиёти