XIV-XVI асрларда тарбия, мактаб ва педагогик фикр тараққиёт - Педагогиka - Рефераты

XIV-XVI асрларда тарбия, мактаб ва педагогик фикр тараққиёт

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

69 KB

XIV - XVI асрларда тарбия, мактаб ва педагогик фикр тараққиёт Қарийб бир ярим аср давомида мўғуллар истибдоди остида хонавайрон бўлган Мовароуннаҳр халқи XIV асрнинг бошларига келиб мўғул истилочилари зулмидан қутула бошлади. Мовароуннаҳрда кучли давлат тузишга бўлган интилиш ғолиб келди. Мўғул истилочиларига қарши Бухорода халқ Маҳмуд Торобий бошчилигида қўзғолди, Самарқанд ва Хуросонда эса Сарбадорлар қўзғолонлари рўй берди. Натижада Сарбадорлар узоқ муддат ҳатто ҳокимиятни ҳам бошқариб турдилар. XIV асрнинг иккинчи ярмида Мовароуннаҳрнинг феодал тарқоқлигига барҳам берилди, мамлакат мўғул босқинчиларидан тозаланди. XIV асрнинг охири ва XV асрларда Марказий Осиёда феодал муносабатлар янада ривож топа бошлади. Соҳибқирон Темур ва дастлабки темурийлар ҳукмронлик қилган давр Мовароуннаҳр тарихида алоҳида ўрин эгаллайди. Марказлашган буюк Темур давлатининг барпо этилиши билан Мовароуннаҳрда яна фан ва маданият, маориф қайтадан равнақ топа бошлади. Шунинг учун ҳам XIV асрнинг иккинчи ярми ва XV аср тарихда Шарқ Уйғониш даврининг иккинчи босқичи деб аталади. Чунки, бу давр маданияти ўз тамойиллари, йўналиши, иқтисодий асоси жиҳатидан IX XII аср маданиятининг давоми саналади. Шу боис XIV аср охири ва XV асрларда Мовароуннаҳрдаги Шарқ Уйғониш даври маданий равнақини IX XII асрлардаги маданий ривожланишидан ажратиб олиб кўрсатиш мумкин эмас. XIV асрнинг учинчи чораги ва XV асрда Марказий Осиёда иқтисодиёт, фан ва маданият ўсди. Амир Темур ҳукмронлиги даврида жаҳоннинг кўплаб шаҳарларида Самарқандга ҳунармандлар, олиму фозиллар, санъаткорлар, муҳандислар олиб келинди ва уларнинг бой тажрибалари, ижодий маҳоратларидан илм-

маърифат, маданият, қурилиш жабҳаларида кенг фойдаланилди. Самарқанд ва Ҳиротда мадрасалар, кутубхона ва расадхона қурилди. Тиббиёт илмини ўрганишга қизиқиш янада кучайди. Риёзиёт, фалакиёт, жўғрофия, тарих, адабиёт, фалсафа ҳамда тарбияшуносликка оид асарлар яратилди. Форобий, Ибн Сино, Беруний, Умар Хайём, Саъдий меросларини, шунингдек, юнон- рим маданиятини ўрганишга ҳавас кучайди. Шуни таъкидлаш керакки, Темур ва унинг издошлари, темурийлар даврида фан ва маданият ривожланди. Айниқса Самарқанд ва Ҳирот шаҳарлари маданият, илм-маърифат марказига айланди. Амир Темур салтанатни бино қилиш ва уни мустаҳкамлаш учун жуда катта хизмат қилди. Ана шундай буюк хизматларидан энг муҳими мамлакатда таълим тизимини ривожлантириш соҳасига қаратилганлиги эди. Чунки унинг эътиқодига кўра билимдон ва тадбиркор инсонгина мамлкатнинг ривожланишига ҳисса қўша олади. Шунинг учун ҳам соҳибқирон билимли ва ишбилармон, тадбиркор кишиларни тарбиялашга катта эътибор беради. Бу борада таълим тизимининг ўзига хос ўрни бўлиши кераклигини англаган ҳолда мактаб ва мадрасалар қурдиради. Салтанат пойтахти Самарқанд атрофида ўн икки боғ ва қаср яратади, шаҳар арки Кўксарой, унинг атрофида эса Бўстонсаройлар бино этади. Жомеъ масжиди, мақбаралар, меъморий ёдгорликлар қурдиради. Бу ишларга фақат Амирнинг ўзи эмас, унинг атрофидаги яқинлари ҳам турли мадрасалар қуришга бош- қош бўладилар. Булардан Амир Темурнинг амирларидан Идигу Темур, мавлоно Қутбиддин, умр йўлдоши Сароймулкхоним, набираси Муҳаммад Султонлар ҳам мадрасалар қурдирадилар. Мадрасалар маълум даражада ихтисослашган эди. Масалан, бошқарув кадрларни тайёрлаш Муҳаммад Султон мадрасасида, диний муассасалар учун кадрлар тайёрлаш мавлоно Қутбиддин садр мадрасаси, умумий мутахассислар, яъни зиёли, имом, олим, мактаб ўқитувчиси тайёрлашга Идигу Темур, Сароймулкхоним мадрасалари ихтисослашган. Лекин уларнинг ҳаммасида Қуръон, Ҳадис, фиқҳ ўрганилган. Шунингдек мадрасаларнинг

ихтисослигига кўра умуми ақлия, умуми аскария, умуми маъмуриялар ҳам ўргатилгани ҳақида маълумотлар бор. Мадрасаларда дарслар араб, форс, туркий (ўзбек) тилларида олиб борилган. Араб тили грамматикасини ўргатишга кўпроқ вақт ажратилган. Шунинг учун Саъдий Шерозийнинг «Гулистон», «Бўстон», Фаридиддин Атторнинг «Мантиқ ут-тайр» ва бошқалар ҳам ўқитилган. Ҳар бир мадрасанинг вақфномасида толиби илмлар, мударрислар ва бошқа ходимларни қабул қилиш, ўқув ишларини юритиш белгиланган 1 . Улуғбек замонига келиб эса математика, астрономия каби фанлар айниқса ривож топди. Тиббиёт, тарих, адабиёт ва шулар билан баробар диний билимларнинг ҳам равнақ топишига катта эътибор берилди. Олий мактаб — мадрасалар қурилди. Бухоро, Самарқанд ва Ғиждувонда қурилган уч мадрасада фан тараққиётида илмий марказ бўлиб келди. Бухородаги мадраса пештоқига битилган қуйидаги ёзувлар ҳалигача кўзга яққол ташланади: «Илм олмоққа интилмоқ ҳар бир муслим ва муслима учун қарзу фарздир». Улуғбек 1428—1429 йилларда Самарқандда расадхона қурдиради. 1437 йилда ана шу расадхонада «Кўрагоний жадвали»ни, яъни юлдузлар жадвалини тузади. У яратган кутубхонада эса фаннинг турли соҳаларига оид 1500 жилд китоб мавжуд эди. Самарқанд шаҳрида Х асрда 17 та мадраса бўлиб, уларда йирик олимлар дарс берган бўлса, XIV— XV асрларга келиб улар сони янада ортди. Табобат илми, тарих, адабиёт ва санъат ҳам ривожланди. Бойсунқур Мирзо даврида сарой кутубхонаси кенг ривож топади. Унинг раҳбарлигида китобларни рўйхатдан ўтказиш ва илмий матн ишлари ҳам олиб борилган. Фирдавсийнинг «Шоҳнома» асарининг шу даврда тўлиқ матни тузилиб, миниатюралар билан безатилган. 1 Валихыжаев Ботурхон. Самар=андда олий таълим—мадрасаи олия—Университет тарихидан лавщалар. Абдулла +одирий номидаги хал= мероси нашриёти,Самар=анд,2001.38— 47-бетлар

Булар XIV асрнинг иккинчи ярми ва XV аср Марказий Осиё тарихида уйғониш даври бўлиб тарихга кирган дея олишимизга асос бўла олади. Бу даврда ўзбек адабиётида ҳам анча силжиш рўй бериб, Атоий, Саккокий, Ҳайдар Хоразмий, Дурбек ва Лутфийлар томонидан қимматли асарлар яратилди. Шунингдек, тарихий ва адабий асарларни ўзбекчага таржима қилиш ишлари жонланди. Улуғбек олимларга ҳомийлик қилиб, фан аҳлини рағбатлантирди, унинг ўзи, айниқса, астрономия ва математика фанлари бўйича муҳим ишларни амалга оширди. Самарқандда Улуғбек томонидан расадхонанинг барпо этилиши ва унинг ўша давр илмий марказига айланиши муҳим воқеа ҳисобланди. Шу даврда Самарқандда Қозизода Румий, Жамшид бин Маъсуди, Мўйиддин ва унинг ўғли Мансур Коший, Али ибн Муҳаммад Биржонди ва бошқалар ижод этдилар. Ҳиротда эса Алишер Навоий, Абдураҳмон Жомий, улуғ рассом Беҳзод, тарихшунос Хондамир, ҳаттот Султон Али Машҳадий ва бошқалар ижодиёт чўққиларига кўтарилдилар. Улуғбекнинг шогирди Аловиддин Али ибн Муҳаммад Қушчи Самарқандий (1403—1474) ўша даврда Мовароуннаҳрнинг маданий ва илмий ҳаётида катта роль ўйнади. Астрономия тўғрисида «Рисолаи дар фалакиёт» деган китоб ёзган Али Қушчини ўз даврининг Птоломейи дейишарди. Унинг мазкур асарида геометрик билимларнинг асослари баён қилинди, нуқта, чизиқ, юза, айлана ва шу каби тушунчалар тўла таърифлаб берилди, табииёт фанлари ва шунинг сингарилар соҳасида бошланғич билимлар баён қилинди. Бу асар ҳамма нарса оддий ва мураккаб нарсаларга бўлиниб таърифланади. Султон Ҳусайн Бойқаро даврида олимлар ва шоирлар Самарқанддан Ҳиротга кўчиб ўтдилар. Ҳирот илмий-маданий марказга айланди. Алишер Навоий Ҳиротда фан, маданият, маърифат ишларини йўлга қўйишда, у ерни ободонлаштиришда катта хизматлар қилди. Заҳириддин Муҳаммад Бобур «Бобурнома»да Ҳирот тўғрисида ёзар экан бутун дунёда бундай обод шаҳарни кўрмаганлигини айтади.

Алишер Навоий ҳам масжидлар, мадрасалар, ҳаммомлар, касалхоналар, ҳовуз ва кўприклар, работлар қурдирган. У шаҳарнинг энг хушҳаво жойида барпо этган Халосия ва Ихлосия бинолари гуруҳи фан, адабиёт, санъатга хизмат қиладиган маданий марказга айланган. Ҳиротда Алишер Навоий билан бирга Абдураҳмон Жомий, Камолиддин Беҳзод, хаттотлар — Султон Али Машҳадий, котиб Мир Али, созанда — Қулмуҳаммад, тарихчилар — Абдураззоқ Самарқандий, Хондамир ва бошқалар яшаб ижод этган. Ҳиротда хаттотлик санъати ривожланган. Ҳатто Бухорода «Ҳирот ёзуви» мирзалар, хаттотлар томонидан 1920 йилгача қўлланилганини тарихчилар манбаларда келтирадилар. Бу даврда Мовароуннаҳрда ҳам санъат, архитектура, бинокорлик техникаси анча равнақ топди. Мусиқа, тасвирий санъат, маданият, адабиёт, таълим-тарбияга оид қатор асарлар яратилди. Ҳасан Бухорий Нисорийнинг (1556) «Музаккир ал-аҳбоб» тазкираси, Мутрибийнинг «Тазкира — туш шуаро» (1604—1605) тўпламлари, тарихий ва адабий ёдгорлик бўлган «Бобурнома» ўша даврда яратилган асарлар орасида ўзига хос аҳамият касб этди. Амин Аҳмад Розий «Ҳафт иқлим» («Етти иқлим») деган географик библиографик луғат тузди. XVI асрда хаттотлик санъати юксак даражага етди. Султон Али Машҳадий, Мирали Ҳалавий, Маҳмуд ибн Исҳоқ аш-Шихайбий ва бошқалар устоз хаттот бўлиб ном қозондилар. Дарвеш Муҳаммад ибн Дўстмуҳаммад Бухорий хаттотлик санъатининг назарияси тўғрисида асар ёзди. Бу даврда бир қатор илм масканлари бунёд этилди. жумладан: Шайбонийхон мадрасаси, Абдураҳим садр мадрасаси, Мирараб мадрасаси, масжиди Калон ва бошқа иншоотларнинг қурилиши таълим-тарбия жараёнида муҳим босқич бўлди. Аҳолининг саводхонлигини ошириш, болаларга таълим-тарбия бериш борасида ҳам маълум даражада имкониятлар яратилди. Хусусий мактаблар

юзага келди, муаллим ёллаб болаларни уйда ўқитиш тадбирлари одат тусига кирди. Шаҳар ва қишлоқларда, овулларда очилган мактабларда болаларни ўқитиш 6 ёшдан бошланди. Олти ёшли болалар мактабга бориб, алифбени ўрганар, унинг айрим ҳарфларини чизишни машқ қилар эдилар. Ўқувчилар мактабларда савод чиқарганларидан кейин мадрасага кириб ҳам диний, ҳам дунёвий фанлардан билим олар эдилар. Шулардан келиб чиққан ҳолда айтиш мумкинки, XIV— XVI асрларда Мовароуннаҳрда таълим-тарбия ва педагогик фикрлар юксак тараққиёт босқичига кўтарилди.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. И.А.Каримов. «Ижобий ишларимизни охирига етказайлик». Т.: Ўзб, 1994 й. 2. И.А.Каримов. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Т.: Ўзбекистон, 1997 йил 3. Ибн Халмиқон ҳақида. Абу Наср Форобийнинг «Фозил одамлар шаҳри» китобидан олинди. Т. Абдулла Қодирий номидаги Хлақ мероси нашириёти, 4. Абу Наср Форобий. Рисолалар. Масъул муҳаррир Ўзбекистон респебликаси ФА ҳақиқий аъзоси М.М.Хайруллаев. Т. «ФАН», 1975. 5. www.ziyonet.uz

Похожие

XIV – XVI асрларда мовороуннаҳрда мактаб ва педагогик гоялар

XIV-XVI ( 14-16 ) асрларда тарбия, мактаб ва педагогик фикрлар (Амир Темур, Улуғбек, Заҳириддин Муҳаммад Бобурларнинг

Педагогик фикр ва мактаб амалиётида укитувчи махорати масалалари

Турли тарихий даврларда тарбия ва педагогик фикр тараккиёти

Педагогик фикр тарихи ва мактаб амалиётида ўқитувчи маҳорати масалалари