Ona till va adabiyot fanlarining o'zaro integratsiyalashuvi - Педагогиka - Рефераты

Ona till va adabiyot fanlarining o'zaro integratsiyalashuvi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

170.5 KB

Ona till va adabiyot fanlarining o'zaro integratsiyalashuvi. Ona till darslarida YPT dan foydalanishda ta 'limiy o`yinlarning ahamiyati ДАВЛАТ ТАЛАБЛАРИ  «Таълим тўғрисидаги Қонун ва «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури»ни;  Она тили фанидан ДТСни билиши;  Ўқув дастурларнии мукаммал билиши;  Янгиланган таълим стандартларини ва ўқув дастурларини олдинги анъанавий дастур ва талаблардан фарқини билиш;  Она тилимизда ижод қилган буюк алломаларимизнинг маънавиятимиз ривожига қўшган хиссасини билиш;  Ўзбек тилининг нафислиг ини хис қилиш;  Урта махсус, касб — хунар таълими ва олий таълимнинг давлат таълим стандартлари хақида етарли маьлумота эга бўлиши;  Ўқув хоналарининг замонавий талаблар асосида жихозланишини мукаммал билиш;  Ўқув машғулотларини маҳорат билан ўтказишда мавжуд жиҳозлар ва дидактик материаллардан фойдаланиш тажрибасига эга бўлиши;  Техник - дидактик воситалар мавжуд дарсликлар, ў қув қў лланмалари, методик адабиётларни тахлил кила билиши;  У ларнинг бир-биридан фарқи ва афзалликларини англаш;  Янги ахборот ва педагогик технологиялардан хабардор бўлиши ва уларни ўқув машғулотларига татбиқ қилиш малакасига эга бўлиш;  Ўқувчиларнинг мустақил ишлашларини ташкилий ва методик жиҳатдан уюштира билиш;  Мутахассислик йўналишндаги илгор тажрибаларни билиши ва улардан уз фаолиятида фойдаланиш малакасига эга бўлиши;  Тллшуносликдаги назарий хулосаларни амалиёт билан боғлай олиши;

 Индук ц ия методи ҳақида мукаммал тушунчага эга бўлиши;  Матн устида ишлашни урганиш;  Л ингвистик таҳлилни она тилининг хамма бўлимларида қў ллай билиши;  Ноанъанавий машғулотларни уюштира олиши;  ЯПТ элементларнни жорий қилиши;  Иш ўйинларидан фойдалана билиш ;  Бадиий матнни л и нгвист и к тахл и л қилиш; Максад: Таълимдаги мавжуд пед технологиялар ҳақида маълумот бериш, уларни типологиялари, таълимда қўлланиш жараёнларини очиб бериш, технологияларни қўллашда ўқитувчи шахсини ролини очиб бериш. Она тили ва адабиёти дарсларида инновацион усулларни қўллаш амалиёти орқали т и н г л о в ч и л а р н и н г б и л и м в а к ў н и к м а л а р и н и мустаҳкамлаш, уларни мактаб амалиётига олиб кириш масаларини ёритиш.

Мамлакатимизда «Таълим Тўғрисида»ги қонун хамда «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури»нинг қабўл қилинганлигига хам 9-йилдан ортиқроқ вақт ўтди. Бу орада мамлакатимизда таълим ва тарбия тизимини ислоҳ этиш, уларни бир-биридан ажратмаган холда бир мутаносибликда олиб бориш, ёш авлоднинг нафақат интеллектуал ривожланишини, балки жамият учун ҳар тамонлама фойдали, юксак ахлоқли ва рақобатбардош кадр этиб тарбиялашга оид жуда кўп дастурлар, методик ишланмаларга киши диққатини ўзининг янгилиги, ижобий ва муҳимлиги билан банд этиб, таълим ислоҳотининг мазмун моҳияти такомиллашиб бормоқда. Маълумки, кадрлар тайёрлаш миллий дастурида энг биринчи навбатда шахс камолига урғу бсрилган. Шахс тарбияси, айниқса, ўқитувчи ва ўқувчи орасида илк инсоний муносабат, «Устоз шогирдлик» анъаналари келажагимиз тарихидаги кўпгина мактаблардан маълум. Бугунги педагогик жараён мазкур масалага кенгроқ қараш, инсонпарварлик, бағрикенгликни тақозо этмоқда. Вазирлар Маҳкамасининг 2005-2009 йилларда умумтаълим мактаблари учун дарсликлар ва ўқув-методик қўлланмалар нашр этиш дастури тўғрисидаги қарорнинг ҳаётга тадбиқ қилиниши юзасидан муайян ишлар амалга оширилмоқда. Такомиллаштирилган Давлат таълим стандартлари ва модернизақия қилинган ўқув дастурлари асосида дарсликлар ва ўқув- методик қўлланмаларни яратиш, нашрга тайёрлаш, чоп этиш ва мактабларни улар билан таъминлашнинг ягона комплекс тизими яратилди.

Ноанъанавий йўлдан бориб Маълумки, “Таълим тўғрисида»ги Қонун ва “Кадрлар тайёрлаш Миллий дастури” умумтаълим мактабларида муваффақият билан амалга оширилмоқда. Қонун талабларига мувофиқ таълим-тарбия сифати ва самарадорлигини ошириш шу куннинг талаби бўлиб қолди. Бу мақсадни амалга ошириш ўқитувчидан изланишни, ижодкорликни, ўз устида тинмай ишлашни талаб қилади. Ҳозирги ўқув жараёнида одатдаги дарс усулларидан ташқари янги технология асосида ноанъанавий дарсларни ташкил қилиш ривожланиб бормоқда. Ўқувчиларда таълим олишга бўлган ижобий интилиш ва эҳтиёжни шакллантириш, ўзаро беллашув элементларини жорий этиш ҳамда ўқувчиларда мунтазам равишда ўқишга қизиқиш уйғотиш мақсадида янги замонавий педагогик ва ахборот технологияларини излашда ижобий фаолликни ошириш зарур бўлиб қолди. Таълим ривожининг бугуни ва истиқболи бугун синфда дарс бераётган ўқитувчига кўп жихатдан боғлиқ. Зеро, ўқитувчи мактабда асосий фигура Ҳисобланар экан, у ўзига билдирилган ишонч, ёш авлод тарбиясидек мураккаб, масъулиятли вазифани сидқидилдан бажармоғи зарур. Ўқиш сифатини янада ошириш давр талаби бўлиб қолган шу кунларда дарсларни ноанъанавий усулда олиб бориш кенг йўлга қўйилган. Юртбошимиз «Она тилиининг буюк аҳамияти шундаки, у маънавият белгиси сифатида кишиларни янада яқин жипслаштиради... маънавиятни мустаҳкамлаш учун маблағни аяш ўз келажагига болта уриш демакдир” , - деб айтган эди. Таълим жараёнини янги мазмун ва шаклда йўлга қўйиш масаласи энг аввало она тили таълимига тааллуқлидир. Таълим мазмунининг асосини дарс ташкил этади. Дарс орқали илмий янгиликлар ва ахлоқий тарбия ўқувчиларга етказилади. Бугунги кунда дарсларимизни замонавий руҳда ташкил этиб, ноанъанавий усуллардан фойдаланмай, ҳар бир дарсни санъат даражасига кўтармай туриб, белгиланган натижага, кўзланган мақсадга эришиб бўлмайди. Ўзбек халқи ёшларини ҳар томонлама баркамол инсон этиб тарбиялаш, янги замон кишисини шакллантириш ҳозирги куннинг энг долзарб масалаларидан биридир. Сир эмаски, ёш авлодни тўғри тарбиялаш ва юксак фазилатли инсонни вояга етказиш жуда мураккаб ва машақкатли ишдир. шунинг учун масъулиятли масалага ҳар бир даврда замонананинг илғор шахслари масъулият билан ёндошганлар ва таълим- тарбиянинг қулай усулларини қидирганлар. XV асрнинг машхур мутафаккири Давоний киши хусусиятлари икки хил: бири туғма,

иккинчиси ҳаёт жараёнида пайдо бўладиган хусусиятлар деб ажратади ва туғма хусусиятларни тан олган холда ҳаёт жараёнида пайдо бўладиган хусусиятларни инсон камолоти учун энг муҳим омил деб ҳисоблайди. Шу билан бирга етук инсон бўлиш учун ҳар бир шахс ўзида қуйидаги хислатларни тарбиялаш лозимлигни айтиб ўтган эди. 1. Зукколик 2. Фаҳм тезлиги 3. Зеҳн ўткирлиги 4. Билимни тез эгаллаш қобилияти 5. Қўйилган муаммони тез англаш 6. Эсда сақлаш қобилияти 7. Хотира Шундай қилиб, Давоний ҳақиқий бахт-саодатга эришаман деган инсон юқоридаги фазилатларни эгаллашга интилиши зарур деб ҳисоблайди. Келтирилган хусусиятларни шакллантириш ва ривожлантириш инсон тафаккурининг ўсишига олиб келадиган омиллардандир. Лекин бу нарса ўз-ўзидан бўлавермайди. Бунинг учун тинимсиз меҳнат, машқлар зарур. машҳур Америка физиги Т. Эдисон буюк инсон бўлишга бир фоиз талант ва 99 фоиз меҳнат зарурлигини таъкидлаган эди. Юкоридагилардан хулоса қилиб, шуни айтмоқчимизки, дарсларни ноанъанавий усулда ташкил этиш, дарсларнинг турли босқичларида ўйинлардан фойдаланиб, ўқувчиларнинг тафаккурини ўстириш зарур. № Инсон хислатлари ЎйинларЗукколик фахм тезлиги зехн уткирлиги билимни тез эгаллаш қобилияти қўйилган муаммони тез англаш эсда сақлаш қобилияти хотирани мустаҳкамлаш мантиқий фикрлаш қобилиятини ўстириш

1 “Алфавит тузиш” 2 “Мақолни давом эттириш” 3 “Сирли катак” 4 “Сирли рақам” 5 “Сирли ёзув” 6 “Ғазал кимники” 7 “Қайси асардан?” 8 “Мақол айтиш” 9 “Али бобонинг олтинлари” 10 “Ўқинг” 11 “Асарлар рўйхати кимники” 12 “Ажратинг” 13 “Сўзларни изоҳланг” 14 “Санани изохланг” 15 “Шажарани тўдиринг” 16 “Харитани чизинг ва изохланг” 17 “Туширилган сўзни тиклаш” 18 “Мантиқий давом” 19 “Ребус бошқотирмалар” 20 “Шеърни давом эттиринг” ёки “Пародия ёзасизми?” Қуйида адабиёт дарсларининг турли босқичларида ўйинлардан фойдаланиш хусусидаги ўз тажрибаларимизни баён этмоқчимиз. Биринчи ўйин “Алфавит тузиш” деб номланади. Бу ўйин ўқувчилардан зеҳн равшанлигини талаб этади. Ушбу ўйинни дарснинг мавзуни мустаҳкамлаш босқичида ўтказиш мумкин. Масалан - 8-синфда Юсуф Хос Хожибнинг “Қутадғу билиг” асари билан танишаётганда қуйидагича фойдаланилади. Ўқувчилар уч гуруҳга бўлинади ва гуруҳларга асарда берилган сўзлардан алфавит тузиш топширилади. Қайси гуруҳ тез, аниқ, тўғри ва мукаммал туза олса, ўша гуруҳ ғолиб деб топилади. Масалан: Ақл (Адолат) Ер Йўлдош Ойтўлди Билим (Бахт) Ёмонлик Китоб Панд Вазир Жазо Латофат Раҳм Гул Заковат Муомала Садоқат Давлат Илм Нодон ва ҳоказо “Мақолни давом эттиринг” ўйини зеҳн ўткирлигини синайди, ривожлантиради. Ундан уйга берилган вазифани сўраш ёки мустаҳкамлаш

босқичида фойдаланиш мумкин. Ўйин қуйидаги тартибда амалга оширилади. Мақолнинг бир қисми тарқатма вараққа ёки ёзув тахтасига ёзиб қўйилади ва ҳар бир гуруҳ учун алоҳида ёзилган варақча бўлади. Қайси гуруҳ вакили ўзига тегишли мақолнинг давомини топса, қўл кўтариб айтади. Тўғри топган гуруҳ кейинги мақолга ўтади ва қайси гуруҳ биринчи бўлиб тугатса, шу гуруҳ ғолиб чиқади. Топилмаган мақолни рақиб гуруҳ вакилларни топса, қўшимча балл олиши мумкин. Ушбу ўйиндан Юсуф Хос Ҳожибнинг “Қутадғу билиг”, Гулханийнинг “Зарбулмасал” асарларини ўрганаётганда, “Мақоллар” мавзусини ўтганда ёки ҳар бир дарснинг маълум қисмида фойдаланиш мумкин ва бу ўқувчиларнинг фикрлаш қобилиятини ошириш, зеҳнини ўткирлаш, хотирасини чарҳлаши мумкин. 8-синфдаги “Қутадғу билиг” дарсидан мисол қилиб келтирамиз: 1. Ақл машъалдир у......... 2. Тил - ............................ 3. Илм -............................ Жавоблари: 1. Ақл - машъалдир: у кўрга -кўз, ўлик танга- жон, соқовга - тилдир. 2. Тил - ақлнинг торозуси. 3. Илм - ақл чироғи. “Сирли катак” ва “ Сирли рақам” ўйинлари ўқувчиларнинг фаҳм тезлигини ривожлантириш учун қўлланилади. “Сирли катак”да ёзилган сўзнинг қисқа узунлигига қараб бир ёки икки ҳарфи ёзиб қўйилади, шарт айтилади ва тўғри жавоб топган гуруҳ ғолиб деб эълон қилинади. Масалан: 9-синфда “Қадимги ёзма ёдгорликлар” мавзусини ўтаётганда, Ўрхун-Энасой ёдгорликларини биринчи бўлиб ўқиган олим (Томсен) ва шу каби. М “Сирли рақам” ўйинида рақамлар ёзиб қўйилади ва шу ҳарфларнинг алфавитдаги ўрнини кўрсатади. Масалан, биринчи ўзбек профессори 23, 10, 21, 19, 1, 21. (Фитрат) Бу ўйин адабиёт дарсларида она тили материалларини - алфавитни қўллашга ўргатади. Кейинги бир туркум ўйинлар ўқувчилардан зукколикни талаб этади. ва шу йўналишни ривожлантиради. Бундай туркум ўйинларга “Али бобонинг олтинлари”, “Ғазал кимники?”, “Қайси асардан?”, «Сирли ёзув», “Мақол айтиш” кабиларни киритиш мумкин. Бу туркум ўйинлар ҳам юқоридаги ўйинлар сингари дарснинг турли босқичларида фойдаланишга имкон беради. “Али бобонинг олтинлари” ўйинида ўқувчилар уч гуруҳга бўлинган холда, доскага уч йўл ва тоғда ғор, ғорда 50 рақами ёзилган,

йўллар сонлар билан белгиланган бўлиб, гуруҳга савол берилади. Ким саволнинг жавобини топса, қўл кўтариб айтади. Ҳар бир жавобга кўра гуруҳ 1 дан 5 гача балл олиши мумкин ва қайси гуруҳ олдин 50 балл тўпласа ғолиб келиб “Алибобонинг олтинлари” ни қўлга киритган бўлади. расм. 50 балл Таҳминий саволлар: (Бобир ҳаёти ва ижоди) мавзуси бўйича. 1. Бобур қачон туғилган? 2. Бобурнинг отасининг исми нима? 3. Бобурнинг онасининг исми нима? 4. Қачон Бобур тахтга ўтирди? 5. Бобурнинг устози ким? ва х.к “Ғазал кимники?” ўйинида ғазалдан бир байт ўқилади ва гуруҳлар кимнинг ғазали эканлигини топадилар. Бу ўйин биринчидан фаҳм тезлигини оширса, иккинчи томондан тест-синовларга тайёрлайди. “Қайси асардан?” ўйинида эса асардан парча ўқилади, гуруҳлар қайси асардан олинганлигини ва муаллифни топадилар. Асарнинг муаллифи тўғри топилса, гуруҳларга қўшимча балл қўйилади. Биринчи ўйин назм дарсларига хос бўлса, иккинчи ўйин насрий асарларга хосдир. Ушбу ўйинлар ўқувчиларни ҳар бир асарни диққат билан ўқишга даъват этади. Масалан: — Бунинг бети нега терс бўлиб қолди? - деб сўради ўша киши. Шошиб қолган ҳазрат: — Тириклигида кўп гуноҳ қилиб қўйган бўлса керак, худо юзини терс қилиб қўйди, - деб жавоб берди. Мен шу ерда домлага қойил қолдим. (“Шум бола” Ғ.Ғулом) Ёки: — Агар менинг бу хизматим хон жанобининг марҳаматига лойиқ кўрилур экан, - деди ҳожи, - менга энг машҳур мукофот ўғлимнинг озод қилинишидир. (“Ўткан кунлар” А. Қодирий) — “Сирли ёзув” ўйинидан ҳам она тили, ҳам адабиёт дарсларида фойдаланиш мумкин. “Сирли ёзув” ўйини турлича шаклларда берилиб, адабиёт дарсларида қуйидагича ўтказилади, яъни шоир, ёзувчи ва адиблар асарларининг номи, исмлари, тахаллуслари, жойларнинг номларини

яшириш мумкин. Масалан: унли ҳарфлар бир томонга, ундош ҳарфлар иккинчи томонга ёзилади. Ўқувчилар эса ўрни-ўрнига қўйиб ўқишади. РКГЛЛГНД ЎИУААА “Ўрик гуллаганда” БҲРСВНЧЛР АОЕИАИ “Баҳор севинчлари” Буни бошқача кўринишда намоён этса ҳам бўлади. О Р И И Н Й A Ш А Л Е В Алишер Навоий Заҳириддин Муҳаммад Бобур Яна бир умумий турдаги ўйинлар мавжуд бўлиб, турли кўринишларга эга. Масалан, “Асарлар рўйхати кимники?”, “Муаллифни топинг”, “Кимнинг асари?” каби ўйинлардир. Тилдаги синоним сўзлар ўз ўрнига эга бўлгани каби, ушбу бир умумий турдаги ўйинларнинг Ҳар бири ҳам ўз ўрнига , ўз мавқеига эгадир. Шунинг учун ушбу ўйинлардан дарснинг турли босқичларида қўйилган мақсадга кўра фойдаланиш мумкин бўлади ва “Ажратинг”, “Сўзларни изоҳланг” каби ўйинлар билан биргаликда ўқувчиларнинг билимни тез эгаллаш қобилиятларини оширувчи ўйинлар гуруҳини ташкил этади. “Асарлар рўйхати кимники?” ўйинида маълум бир муаллифнинг асарлари ўқилади ва гуруҳлар кимнинг асари эканлигини топадилар. “Ажратинг” ўйинида эса, ҳар бир гуруҳга маълум бир адиб бериб қўйилади. Умумий асарлар рўйҳати ўқилади ва ҳар бир гуруҳ ўзининг шоир ёки ёзувчиси асарини ажратиб ёзиб олади. Қайси гуруҳ тўғри ва аниқ бажарса ўша гуруҳ ғолиб деб топилади. “Сўзларни изоҳланг” ўйинида эса ҳар бир мумтоз адабиёт намуналари билан танишаётганда фойдаланиш мумкин. Гуруҳларга асардан маълум сўзлар бўлиб берилади ва гуруҳ қатнашчилари ўзига тушган сўзнинг маъносини изоҳлайдилар. Масалан: 1-гуруҳ учун 2-гуруҳ учун ялавоч (элчи) чиғой (йўқсил, камбағал) ағичи (хазинадор) ўғачи (табиб) ашбачи , ханса (дастурхончи) йилдусчи (астролог, мунажжим)О М Н Р Б А И И Р Д Ҳ Д Ҳ У А У Д А Б М М И З

бичигчи, илмиға (саркотиб) игдишчи (чорвадор) ва х.к “Муаллифини топинг” ўйинида 5-6 шоирнинг исми ёзув тахтасига ёзиб қўйилади ва шуларнинг ҳикматли сўзлари ўқилади. Ўқилган ҳикматли сўз кимнинг қаламига тегишли деб топсалар гуруҳ қатнашчилари, ўша шоирнинг рақамини кўтарадилар. Тўғри жавобни ўйиндан сўнг ўқитувчи изоҳлаб, ғолиб гуруҳни аниқлайди. Масалан: НАВОИЙ ЖОМИЙ ШЕРОЗИЙ 1 2 3 АТТОР БЕДИЛ РУДАКИЙ 4 5 6 1. Жаҳоннинг шодлиги йиғилса бутун, Дўстлар дийдоридан бўлолмас устун. (Рудакий) 2. Устоз, муаллимсиз қолса гар замон, Нодонликдан қора бўларди жаҳон. (Жомий) 3. Илмдан яхшироқ хазина бўлмас, Қўлингдан келганича тера олсанг, бас. (Рудакий) 4. Билимнинг осмонга етган бўлса ҳам, Бошқалар илмига қулоқ сол ҳар дам. (Балхий) Агар ўқувчилар бу сатрларнинг муаллифлари берилмаган ёки бу сатрлар белгиланган шоирники эмас демоқчи бўлсалар 0 рақамини кўрсатадилар. Турли хил ребуслар, “Санани изоҳланг” каби ўйинлар ўқувчиларнинг қўйилган муаммони тез англаш қобилиятини ўстириш учун хизмат қилади. “Санани изоҳланг” ўйинининг тартиби: бир хил сана ёзилади, бу саналар икки шоирнинг ҳаётидаги энг муҳим воқеалар бўладики, гуруҳ қатнашчилари шу саналарни изоҳлашлари керак. Масалан: 1. 1483 -1483 2. 1501 -1501 Жавоблари: 1. Навоий “Хамса” ёзишни бошлади. 1. Бобур таваллуд топди 2. Навоий вафот этди 2. Бобур Самарқандни эгаллади. Эсда сақлаш қобилияти ва хотирани чарҳлаш учун қуйидаги ўйинлар туркумини Ҳавола этамиз. “Туширилган сўзни тикланг”, “Шажарани

тўлдиринг”, “Мақолларнинг синоними ёки антонимини топинг” ва шу каби. “Туширилган сўзни тикланг” ўйинида маълум шоир ёки ёзувчининг асаридан парча берилади ҳамда маълум ўринларда сўзлар туширилиб қолдирилади. Гуруҳлар шу туширилган сўзларни топади. Масалан: Келдим бу сари ўз......... бирла, Лекин боруримда .......... йўқтур. (Бобур, сўз; ихтиёрим) Бир дирам олмоқ, ......... даст ранж, Яхшироқ ондинки, биров берса ........ (Навоий, сўзлар.- чекибон, ганж) “Шажарани тўлдирин” ўйинида эса, маълум шажара бўйича схема берилади ва шу шажара кимга тегишли эканлиги ёзиб қўйилади, гуруҳлар ўзларига тушган шажарани тўлдиради. Тўғри ва тез бажарган гуруҳ ғолиб бўлади, Масалан: (Бобоси) (буваси) (отаси) (онаси) (Навоий) (укаси) Ушбу шажарада Навоийнинг кўрсатилган қариндошларининг исмлари ёзилиши керак. (отаси) (онаси) (Бобур) (укаси) (опаси) (укаси) Бунда Бобур шажараси тўлдирилади. Бу ўйин ўқувчиларнинг хотирасини мустаҳкамлайди. Кейинги ўйин “Мақолларнинг синонимини ёки антонимини айтинг” деб номланади. Асарларда берилган мақоллар ҳар бир гуруҳга берилади ва шу мақолларнинг синоними ёки антоними айтилади. Қандай топшириқ беришни ўқитувчи ҳал қилади. 6-синфда Гулханийнинг “Зарбулмасал” асаридан олинган мақоллар орқали мисол келтирмоқчиман. 1. Чучварани хом санабсан - Жўжани кузда санайдилар. 2. Карнайчидан бир пуф. - Тегирмончидан бир дуд 3. Ўлтирган қиз ўрнини топар - Тешик мунчоқ ерда қолмас.

4. Бели оғримаганнинг нон - Ўроқда йўқ, машоқда йўқ, ейишини кўр хирмонда ҳозир. Ҳозирги кундаги энг долзарб масалалардан бири бу ўқувчиларнинг мантиқий фикрлаш доирасини ўстириш, мантиқий фикрлаш бу зукколик, зеҳн ўткирлиги, фаҳм тезлиги, хотира, эсда сақлаш, муаммони тез англаш, билимни тез эгаллаш каби қобилиятларнинг ўсишига туртки бўлади. Ўқувчиларнинг мантиқий фикрлаш қобилиятларини ўтириш учун қуйидаги ўйинларни таклиф этамиз: “Ўқинг”,”Харитани тўлдиринг ва изоҳланг”, “Мантиқий давом”, “Ўқинг” ўйини “Сирли ёзув” ўйинининг бир тури бўлиб, бунда унли товушлар маълум шакллар орқали берилади, ундошларнинг тўлиқлиги (мавжудлиги) яширинган сўз ёки жумлани ўқишга мадад бўлади. Бу ўйинда н ҳам дарснинг турли босқичларида фойдаланиш мумкин. Ҳ з й н л - м н й Эътибор берган бўлсангиз, “Хазойинул- маоний” (“Маънолар хазинаси”) яширинган бўлиб, бир хил шакллар бир хил унли товушларни билдиради. “Харитани тўлдиринг ва изоҳланг” ўйинида маълум бир адибнинг ҳаётига тегишли саналар ёзилади, уларни бир-бирига кетма-кетлик асосида туташтирилиб яширинган шакл аниқланади. Масалан: 1483-“Ҳайратул-аброр” ёзилган 1484-”Лайли ва Мажнун” ёзилган 1484-”ФарҲод ва Ширин”ёзилган 1484-”Сабъаи сайёр” ёзилган 1485-”Садди Искандарий” ёзилган А Ҳарфи, яъни Алишер исмининг бош ҳарфи яширинган экан. Қуйида келтирилган мисолда эса лотин ёзувига асосланган ўзбек алифбосидаги В ҳарфи шакли яширинган. Демак, харита Бобур ҳаёти асосида тўлдирилиши керак. 1483 туғилди 1494 тахтга ўтирди 1498 Самарқандни эгаллади. 1501-1504 Самарқанддан қувилди 1504 Афғонистонга ўтиб кетди. А В

“Мантиқий давом” ўйинида эса маълум бир қирралари билан умумлашувчи, лекин биронтаси эса бошқа соҳаси билан ажралувчи шахслар, асарлар берилади. Гуруҳ аъзолари ушбу сўзни ажратиб чиқариб изоҳлаши керак. Масалан: 1. Қосим, Абдужамил, Султон Али, Беҳзод. Ўқувчи, албатта, Беҳзод номини ажратади, чунки учала шахс хаттот, Беҳзод эса мусаввир бўлган. 2. Қодирий, Қаҳҳор, Орипов, Қодиров, Авлоний. Жавоб: Қодировдан ташқари барча шоир ва ёзувчиларнинг исмлари Абдулла бўлса, Қодировнинг исми эса Пиримқулдир. Мантиқий фикрлашга мажбур қилувчи бу ўйинлар хотирани, зеҳнни, фаҳм тезлиги ва зукколикни чарҳлайди. Бундай мураккаб ўйинларни ихтисослашган синф ўқувчилари билан ўйналса, мақсадга мувофиқ бўлади. Хуллас, адабиёт дарсининг турли босқичларида ҳар хил ўйинлардан фойдаланиш бир томондан дарснинг самарадорлигини оширса, иккинчи томондан ўқувчилар орасида иноқликни тарбиялайди, дарсга қизиқишини орттиради, фикрлаш қобилиятини ўстиради. Бу эса ҳозирги замон дарсларига қўйилган мақсадларга эришиш демакдир. Она тили дарсларининг ҳар бир қисмида ҳар бир бўлимида грамматик ўйинлардан фойдаланиш дарс самарадорлигини оширишда муҳим омилдир. Фонетика, Лексика, Морфология, Синтаксис каби тилшуносликнинг бўлимларида шу мавзуларга мос грамматик ўйинларни кўллаш мумкин. Қуйида биз тилшуносликнинг турли бўлимларида қўллаш мумкин бўлган грамматик ўйинлардан намуналар бермоқчимиз. “Фонетика” бўлимида 1. Туширилган ҳарфни қўйинг. Бу ўйин ўқувчиларга ўтилган мавзуни ўзлаштириш ҳамда саводхонлигини оширишда яқиндан ёрдам беради. Масалан: Х ёки Ҳ Му.........тор, А.....мад ёки б ё п кито...., макта.... ва шу каби.

2. “Ҳарф жилдириш” Ушбу ўйин ўқувчиларнинг фикрлаш доирасини ўстиради ва сўз бойлигини кенгайтиради. Масалан: 5 та 5 ҳарфли сўз ёзилади. 1-сўзда а ҳарфи1-ўринди, 2-сўзда 2- ўринда ва шу каби. а ҳоли - б а ҳор - ар а ва - луғ а т - пиёл а 3. “Ким тез?” Бу ўйиндан алфавит мавзусини ўтганда фойдаланиш мумкин. Ўқувчилар гуруҳларга бўлинади ҳамда ким тез алфавит тартибида сўзлар ёза олади деб машқ бериш мумкин. Бу уйинни мураккаблаштириш учун 2 -ёки 3- ҳарфи алфавит тартиблар бўлишини топшириқ қилиб берилади. Масалан: с а вдо, а б гор....... 4. “Сўнгги бўғинга сўз ясаш”. Бўғин мавзусидан сўнг фойдаланиш мумкин бўлган ўйин. Са/вол – воли/да – да/да – Да/мир – ми/роб 5. “Ошиқчасини ажратинг ва изоҳланг” Алфавит мавзусидан кейин фойдаланиш мумкин бўлган ўйинлардан бири. Масалан: A, B, Ц, S,G, F, H = Ц у кирилл алифбосини S, T, Y, X, O’, Q, W = W у инглиз алифбосининг ҳарфи Y, T, S, Q, S, = ﭖ ﭖ у араб алифбосига тегишли. 6. “Ким кўп ўйлаб топади?”. Ўқувчиларни зукколикка, топқирликка йўловчи ўйинлардан бири. У уч хил кўринишда бўлиши мумкин. а) Масалан: а ҳарфи билан бошланадиган, а ҳарфи билан тугаган, а ҳарфи қатнашган сўзларни топинг. кўринишида бўлиши ёки б) маълум шакл берилади, шунга сўз топадилар.

в) аа - мурожаат, матбаа ао - маош, маориф аи - саид, маишат ои - оид, доир.......... каби кўринишларда бўлиши мумкин. 7. “Бир ҳарфга сўз топиш Ушбу ўйинда ўқувчиларнинг бошқа фанлардан олган билимларини ҳам синаш назарда тутилади. Масалан: А ҳарфи билан бошланадиган. 1 Исм - Аҳмад 2 Адиб - Авлоний 3 Асар - “Адабиёт қонуни” 4 Кинофильм - “Алибобо ва қирқ қароқчи” 5 Жой - Африка 6 Ҳайвон - Арслон Ҳар бир гуруҳларга алоҳида ҳарф бериб навбатдан чиқиб ёздириш орқали ушбу ўйинни бойитиш мумкин. Қайси гуруҳ аввал ёзиб тугатса, шу гуруҳ ғолиб. Булардан ташқари ҳар икки томондан бир хил ўқиладиган сўзлар топиш, “Сирли катак”, “Сирли рақам” каби ўйинлардан “Фонетика” бўлимини ўрганишда фойдаланиши мумкин. «Унли, ундош мавзусида» Шу ҳарфлар бошланадиган асарлан рўйхатини тузиш ўйинида фойдаланса бўлади. ЛЕКСИКА Тилнинг энг бой ҳамда тез ўзгарувчи бўлими бўлган лексикада ҳам турли грамматик ўйинлардан фойдаланиш фойдадан ҳоли бўлмайди. 1. “Бошқача айт” Синоним мавзусини ўтганда шу ўйиндан фойдаланиш мумкин. Масалан: Бир сўз айтилади, ўқувчи бошқача сўзни, яъни синонимини айтади. катта - улкан - гигант. 2. “Янги сўз ясаш” Ушбу ўйинда шакл берилади, ўқувчилар сўз тузадилар. Бу орқали ўқувчиларнинг мантиқий фикрлаш доираси ўсади. Масалан:

тил .......ил бил 3. “Пирамида” Миср эҳромлари бўйича олиб бориладиган грамматик ўйин тури. Бунда ўқувчиларнинг зеҳн ўткирлиги синалади ва чарҳланади. Ўйин зинапоя усулида олиб борилади. Қайси гуруҳ аввал бажарса, шу гуруҳ ғолиб саналади. 1-усул о й с о й т о р т ф р о н т 2-усул о й с о й т о р т ф р о н т Шу усулда олиб борилади. 4. “Бир сўздан кўп сўз ясаш” Бу ўйин орқали ўқувчиларнинг топқирлиги синалади ва ривожлантирилади. Бу ўйин ҳар бир ўқувчини мустақил ишлашга ундайди. Масалан: Ўзбекистон сўзидан кўп сўз ясаш. ўзбек, тўп, ос....... кит, тик, от, из, тез ва шу каби. 5. “Ёддан ёзиш” Ушбу ўйин ўқувчиларнинг хотирасини чарҳлайди, зеҳнини, фаҳм тезлигини ўстиради. Ўйин қуйидаги усулда олиб борилади. Маълум бир сўзлар (аввалдан тайёрланган) қисқа фурсатда 1 маротаба ўқитувчи томонидан тезда ўқиб берилади, сўнг ўқувчилар ёзадилар. Қайси ўқувчи

кўп ва тўғри ёзса, шу ўқувчи рағбатлантирилади. Бу ўйинни янада мураккаблаштириш ҳам мумкин. Масалан: капалак, камалак, лайлак, элак, челак, телпак, чойнак. 6. “Кўчма маъноли сўзлардан Ҳикоя тузинг” Бу ўйин аввало ўқувчиларни ижодкорликка ундаса, иккинчидан нутқ маданиятини (ёзма) саводхонлигини ўстиради. Ушбу ўйин ҳар бир боланинг мустақил ишлашини таъминлайди. 7.”Расмни изоҳланг”. Фрозеологик иборалар мавзусини ўтгандан сўнг, ушбу ўйиндан фойдаланиш мумкин. Бу ўйин ўқувчиларда анча қизиқиш уйғотади ҳамда уларни зукколигини ўстиради. Маълум бир чизган расм кўрсатилади, ўқувчилар ўз вариантларини айтадилар. Ким аниқ ва тўғри айтса, ўша рағбатлантиради. Ўйин якка ёки гуруҳ усулида олиб борилиши мумкин. Масалан: тарвузи қўлтиғидан тушди сўнг, нима учун шундай деймиз?, ибора шарҳланади. Булардан ташқари “Ўзакдош сўзлар”, “Неологизмлар” адабиёт фанида кўрсатиб ўтилган ”Сирли ёзув” ўйинларида ҳам лексика бўлимини ўтаётганда фойдаланиш мумкин. МОРФОЛОГИЯ Ушбу бўлимни ўтаётганда қуйидаги грамматик ўйинлардан фойдаланиш мумкин. 1. “Сўз ажратиш” Бу ўйин ўқувчилардаги топшириқни ўстиради, диққат-эътиборни ривожлантиради. Маълум гуруҳдаги сўзлар берилади, ўқувчилар шу сўзлардан маълум бирини ажратиши ҳамда шарҳлаши керак. Масалан: Китоб, қизил, мен, келди, билан, тўрт каби сўзлар берилса, билан сўзи ажратилади, чунки у Ёрдамчи сўз туркумига хос, қолганлари эса Мустақил сўз туркумларидир. Ўйин бир сўз туркуми ичида ҳам олиб борилиши мумкин. 2. “Мавзуий мақоллар” Дарснинг маълум бир қисмида бу ўйиндан фойдаланиши мумкин. Ўйин ўтилаётган сўз туркумларига мос мақоллар якка ёки гуруҳ иштирокида олиб борилиши мумкин. Масалан: Сифат сўз туркумини ўтаётганда қуйидагича олиб борилади: Яхшига ёндош, ёмон дан қоч.

Яхши отга бир қамчи, ёмон отга минг қамчи Шу усулда олиб борилади. 3. “Таянч сўзлар” Бу ўйин Шаталов методига асосланган бўлиб, ўқувчиларнинг фаҳм тезлиги, зукколигини ўстириш, хотирасини мустаҳкамлашга хизмат қилади. Чунончи турли шакллар берилади, ўқувчилар шу шакллар нималарни ифодалаётганлигини айтадилар. Масалан: Бу шакл сўз туркумлари ва унинг Мустақил, СТ турларга бўлинишини кўрсатади. Ёрдамчи Ёки Феъл замонлари 3 та бўлиб: Ўтган, ФЗ Ҳозирги Ушбу шакл шунга ишора. Келаси Ўйинда ўқувчиларга топшириқ оғзаки йўл билан ҳам ёзма йўл билан ҳам бажарилиши мумкин. Оғзаки бажарилаётганда шакл кўрсатилади, қўл кўтарган ўқувчи ўз вариантларини айтади. Нотўғри айтса, навбатдаги ўқувчилардан сўралади. Ёзма бажарганда эса, шаклга ўқувчи ўз вариантини ёзади, ўқитувчи назорат қилади. СИНТАКСИС ВА ПУНКТУАЦИЯ 1. “Сўз бирикмаси тузинг” Бу ўйин сўз бирикмаси мавзусидан кейин такрорлаш жараёнида қўл келади Ҳамда ўқувчиларни мустақил ишлашга жалб этади. Иккита сўз берилади, шу сўзларнинг тегишли рақамдаги ҳарфлар билан бошланувчи сўз бирикмалари тузилади. Масалан: китоб билим 1-1 катта бола

2-2 иқтидорли ихтиёр 3-3 латофатли толиба 4-4 офтобдек иссиқ 5-5 бош мақола 1-сўзнинг 1 ҳарфи 2-сўзнинг 1 ҳарфи билан ва шу каби усулда иш олиб борилади. 2. “Кўп сўз қатнаштириб гап тузиш” Ушбу ўйин ўқувчиларнинг сўз бойлиги Ҳамда улардан ўрнида фойдалана олиш маҳоратини оширади. Муаллим томонидан маълум бир мавзу берилади ва ўқувчилар грамматик, мантиқий боғланган гап тузадилар. Ким кўп сўз қатнаштирса, ўша ғолиб. Масалан: Баҳор, “Наврўз” ва шу каби мавзуларни ўқувчилар ҳукмига ҳавола қилиш мумкин. 3. “Исмлардан гап тузиш” Ўйин ўқувчиларнинг зукколиги асосига қурилган. Бунда исмлар ўқитувчи томонидан айтилади, ўқувчилар уларнинг бош ҳарфларини олиб гап тузадилар ва ўқийдилар. Ким тўғри ўқиса, ўша рағбатлантирилади. Масалан: Бобир, Умид, Карим, Иброҳим, Толиб, Олим, Баҳром Бу - китоб. Шу усулда олиб борилди. Аввал ўқувчи аста-аста айтиб бериш, сўнг мураккаблаштириб бориши мумкин. У ўқувчилардаги кўникмаларни қанчалик эгалланганликларига боғлиқ. 4. “Схемага гап тузинг” Маълум бир схема берилади, ўқувчилар ўша схемага гап тузадилар. Масалан: __________________________ Карим китоб ўқиди. 5. “Тиниш белгисини кўйинг” Гаплардаги маълум ўринлардаги тиниш белгилар тушириб қолдирилади, ўқувчилар тиниш белгиларини ўрни-ўрнига қўядилар. Бу билан ўқувчиларнинг саводхонлигини ўсади. Умумман олганда, қандай дидактик ўйинлардан фойдаланиш, қайси усулда олиб бориш ўқитувчининг маҳоратига боғлиқ. Ҳар бир олиб борган харакатимиз ўкувчилар билимини бойитишга, мустақил, эркин фикрлашини оширишга хизмат қила олса бас. Ҳамиша изланишда, ўргатишда бўлинглар, азиз ҳамкасблар.

Фойдаланилган адабиётлар : 1. «Таълим тўғрисида»ги қонун. 2. «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури». 3. И.Каримов «Баркамол авлод орзуси» 4. Ж.Йўлдошев «Янги педагогик технология» 5. Б.Фредман «Янги педагогик технология» 6. «Тил ва адибиёти таълими» журнали тўплами. 1. Ўзбекистон Республикасининг "Таълим Тўғрисида" ги Қ онуни ва "Кадрлар Тайёрлаш Миллий Дастури". ' 2. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2004 йил 21 майдаги П Ф -3431- сонли Фармони. 3. Ў збекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2004 йил 9 июлдаги 321-сонли қарори. 4. Халқ таълими вазирлиги хайъат мажлисининг "Педагогларни кайта тайёрлаш ва малакасини оширишга қў йилган давлат талабларининг бажарилиши ахволи ва исти қ боли хакида" ги 2004 йил 10 октябрдаги 12 / 1 ракамли қарори. 5. А.Авлоний номидаги РХТХМОМИ нинг 2004 йил 3 августдаги илмий кенгаши тавсиялари 6. Ўзбекистон Республикаси ХТВ нинг 2002 йил 26 апрелдаги 70- сонли хамда Ўзбекистон Республикаси ХТВ нинг 2005 йил 23 февралдаги 2 / 1 -ХБ сонли буйруклари. 7. Ўзбекистон Республикаси халқ таълим вазирлигининг 2005 йил 10 ноябрдаги 35 сонли хайъат қарори. 8. А.Авлоний номидаги РХТХМОМИ нинг та қ вимий-мавзуий режа ва ўқув дастурлари бўйича ахборотноманинг махсус сонлари. (1-4 қисмлари) 9. А.Авлоний номидаги РХТХМОМИ нинг 2005 йил 30 декабрдаги 01 / 9 326 сонли хати ва тавсияномаси.

10. Ўзбекистон Республикаси халқ таълим вазирлигининг 200 6 йил 7 июндаги 149 сонли буйруғи ва унга иловалар. ********* 1. “Таълим тараққиёти ” ( махсус сон № 1 ) Т., 1999 й. 2. “ Тил ва адабиёт таълими ” (1995-2006) 3. “Таълим тараққиёти ” № 4, 5 Т., 2000 й. 4. “ Халқ таълими ” (1995-2006) 5. “ Маърифат ” газетаси (1995-2006) 6. “ Таълим технологияси ” журнал (2005-2006) 7. “ Она тили ” дарсликлари (1995-2006) 8. “ Адабиёт ” дарсликлари (1995-2006) * * * * * 1. Х.Хомидий ва б. “Адабиётшунослик терминлари луғати”. Т., 1993 й. 2. Ё.Ғуломов ва б. “ Ўзбек тили ўқитиш методикаси ” Т., 1995 й. 3. Қ.Йўлдошев “Адабиёт ўқитишнинг илмий – назарий асослари” Т., 1996 й. 4. А.Азамов “ Ўқувчиларга билим беришда инновацион усуллардан фойдаланиш” Т., 2004 й. 5. С.Матжон “Мактабда адабиётдан мустақил ишлар” Т., 1996 й. 6. Қ.Хусанбоева “Адабий таълимда мустақил фикрлашга ўргатиш асослари” Т., 2003 й. 7. Н. Ғуломова “ Адабиёт дарсларида ИПТ дан фойдаланиш ” Т., 2003 й. 8. Ж. Лапасов “ Бадиий матн ва лисоний та ҳ лили ” Т., 1995 й. 9. У. Норматов “ Ўткан кунлар ” ҳ айрати ” Т., 1996 й. 10. А. Ғуломов ва б. “ Она тили таълим мазмуни ” Т., 1995 й. 11. Қ.Йўлдашев “Ўқитувчи” китоби 7-с. Т., 1997 й. 12. Қ.Йўлдашев “Ўқитувчи” китоби 6-с. Т., 2001 й. 13. Қ.Йўлдашев “Адабиётдан сабоқлар” китоби 8-с. Т., 2005 й. 14. А.Рафиева ва б. “ Ўзбек адабиётидан дарс турлари ” Т., 1999 й. 15. А.Хожиаҳмедов “Шеърий санъатлар ва мумтоз қофия” Т., 1998 й. 16. А.Хожиаҳмедов “ Аруз луғати ” Т., 1997 й.

17. Ж.Йўлдашев “ Педагогик технология асослари ” Т., 2003 й. 18. С.Долимов “Адабиёт ўқитиш методикаси” Т., 1995 йи. 19. Д.Қуронов “ Адабиёт назарияси ” Т., 2004 й. 20. Қ.Султонова “ XXI аср муаллимаси ” Т., 2002 й

Похожие

Ta’lim tili va ona tili ta’limi tushunchalari haqida

Jadidlarning ona tili ta`limi uchun kurashlari

Horijiy til darslarini o`qitishda ona tilinining roli

Sovet davrida ona (o`zbek) tili ta’limi maqsadi

Mustaqillik davrida ona ( o`zbek ) tili ta’limi maqsadi