Jadidlarning ona tili ta`limi uchun kurashlari - Педагогиka - Рефераты

Jadidlarning ona tili ta`limi uchun kurashlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

122.5 KB

www.arxiv.uz Reja: 1. "Tarbiya biz uchun yo hayot yo mamot, yo najot yo halokat, yo saodat yo falokat masalasidir". 2. Ta`lim tili to`g`risida jadidlarning (ibtidoiy maktab tili bolalarning ona tiliga asoslanishi kerakligi haqidagi) mushtarak fikri. 3. Jadid adiblarining ta`lim va uning tili masalasidagi turli qarashlari. 4. Ta`limni dunyoviylashtirish yo`nalishida jadidlarning xizmati o`zbek madaniyati tarixida inqilobiydir. 5. Jadidlar ona tili ta`limi maqsadini xat-savodli (madaniyatli), zamonaviy fan-texnika asoslaridan xabardor, milliy ruhli shaxsni tarbiyalash deb tushunganlar.

www.arxiv.uz KIRISH …tariximiz haqida gap ketganda, biz hamon rus olimlarining tadqiqotlariga tayanamiz…Lekin qachongacha biz tariximizni birovlarning nuqtayi nazari, qarichi bilan baholaymiz. O`z davlatimiz, xalqimiz, millatimiz tarixini o`zimiz tiklamasak, o`zimiz xolisona yozmasak, uni boshqalar boshqacha qilib yozadi. Haqqoniy tarixni bilmasdan turib o`zlikni anglash mumkin emas. 1 I.A.Karimov. Ta`lim va ayrim o`quv predmetlari (jumladan, ona tilini o`qitish) maqsadining ta`lim tizimi hamda strukturasida egallagan muhim mavqeyi, ta`lim maqsadining ta`lim mazmuni, usuli, vositalari va pirovard natijasini belgilashda hal qiluvchi omil ekanligiga qaramay, mazkur muammo pedagogika, didaktikaga oid ilmiy adabiyotlarda kam o`rganilgan. Juda ko`p hollarda (jumladan, rus olimlaridan I.Y.Lerner, M.N.Skatkin, V.V.Kraevskogo, V.S.Lednev, T.A.Ilina, Y.A.Komenskiy, Y.K.Babanskiy, M.A.Danilov, M.M.Potashnik, N.F.Talizina, N.V.Savin, L.M.Fridman, o`zbek olimlaridan O.R.Roziqov, A.Q.G`ulomov, R.G`.Safarova, S.Y.Og`ayev, B.R.Adizov, M.Saidov va boshqalarning ishlarida) bu masalani o`rganish ta`lim mazmuni va usuli tadqiqiga qo`shib yuborilgan. Pedagogika hamda didaktika bo`yicha darslik va qo`llanmalarda ham ta`lim maqsadi o`z-o`zidan tushunarli hodisa sifatida alohida tahlil etilmaydi. Vaholanki, ta`lim maqsadi ta`lim strukturasida markaziy o`rinlardan birini egallaydi. To`g`ri, didakt va metodistlarning ta`lim maqsadi tadqiqiga kamroq e`tibor qaratishi ta`lim maqsadining didaktlar ixtiyoridagi omil emasligi, odatda, u ijtimoiy buyurtma sifatida davlat va jamiyat tomonidan belgilanishi, tadqiqotchi va amaliyotchilarga go`yoki tashqaridan yuklatilishi bilan oqlanishi mumkindek ko`rinadi. Biroq mazkur masalani alohida olingan muayyan o`quv predmeti misolida tarixiy nuqtayi nazardan, shuningdek, ta`lim maqsadidagi tadrijiylik hamda inkishof jihatlardan o`rganish davlat va jamiyat taraqqiyoti ahamiyatidagi zarur masalalardandir. To`g`ri, davlat va jamiyat ta`lim maqsadini o`z taraqqiyoti davomida tug`ilgan ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish uchun rasmiy ravishda belgilaydi. Biroq davlat va jamiyat ta`lim maqsadini ijtimoiy buyurtma sifatida 1 Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. – Т.: Шарқ, 1998. – 32 б.

www.arxiv.uz belgilashda, albatta, ta`lim peshvolari qanday chora-tadbirlarni ilgari surishlariga tayanadi. Shuning uchun ta`lim maqsadi muammosini har tomonlama o`rganish barcha davrlar uchun muhim ahamiyat kahhf etadi. Ta`lim maqsadi silsilasida ona tili ta`limi maqsadi alohida o`rinda turadi. Chunki maktab ta`limi ona tilini ta`lim oluvchiga o` r g a t m a y d i - ta`lim oluvchi ona tilini ta`lim dargohiga kelgunga qadar biladi va undan o`z kundalik amaliy ehtiyojlarini qondirish uchun bemalol foydalana oladi. Ana shu o`rinda bir necha haqli savollar tug`iladi: Nega zamonaviy ta`limning barcha tur, bo`g`in va bos`ichlari uchun ona tili ta`limi umumiy va zaruriy o`quv predmeti sifatida majburiy kiritilgan? Ona tili ta`limi nimaga xizmat qilishi kerak? Ilmiy grammatika, tilshunoslik ilmi asoslarini o`rganish uchunmi? Jamiyat a`zolarining barchasi tilshunos bo`lishi shartmi?! Tilshunoslik fani va tilshunos tilga mutlaqo ta`sir o`tkaza olmaydi − til tilshunos va grammatiklar amriga buysunmaydi. Bu azaldan ma`lum oddiy haqiqat. Jamiyatda hamma madaniyatli kishilarning tilshunos bo`lishi shart ham emas. Demak, ta`limning barcha tur, bo`g`in, bosqich va ko`rinishlarida ona tili ta`limining o`ziga xos maqsadi va zarurati mavjud, zarurat esa o`rganilishi lozim. Bundan tashqari o`zbek sovet pedagogikasida uzoq muddat davomida "O`zbekistonda ona tili ta`limi faqat Oktabr revolyutsiyasidan keyin amalga oshirildi" degan g`ayriilmiy o`ydirma, o`zbek xalqi, uning uzoq tarixi va qadriyatlariga nisbatan noto`g`ri fikr hukmron edi. Buning sabablarini Prezidentimiz "bizning tariximizni boshqalar yozsa, boshqacha yozadi" degan xulosalarida va bu bo`limga peshlavha sifatida keltirilgan iqtibosda ochib bergan edilar. Zero, O`zbekiston Prezidenti ta`kidlaganidek, "qachongacha biz tariximizni birovlarning nuqtayi nazari, qarichi bilan baholaymiz?". 1 Bu so`zlar yog`dusida ona tilimiz − milliy o`zbek tilini o`qitish tarixiga nazar tashlash, bu til ta`limida o`qitish maqsadining tadrijiy taraqqiyotini o`rganish muhim ilmiy-ma`naviy ahamiyat kasb etishi tabiiy, albatta. Mana shuning uchun ushbu o`quv qo`llanma ona tili va adabiyot o`quv predmetining bo`lajak o`qituvchilarini ona (o`zbek) 1 Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. Т.: Шарқ, 1998. 11-б.

www.arxiv.uz tilini o`qitishning turli davrlarda maqsadi, bugungi ta`lim maqsadining uzoq ildizlari bilan tanishtirishni ko`zlab tuzildi. Unda ta`lim tili sifatida ona (o`zbek) tilida ta`lim tarixi, ta`lim maqsadining tarixiy rivoji, milliy istiqlol sharofati bilan ta`lim maqsadining tubdan yangilanishi, b у maqsadni to`la voqelantirish uchun ona tili ta`limi nazariyasi va usuliyoti oldida turgan ayrim zarur vazifalar xususidagi mulohazalar ifodalangan. Shuningdek, unda: −"O`zbekistonda ona tili ta`limi faqat Oktabr revolyutsiyasidan keyingina yo`lga qo`yildi", degan fikrning noto`g`riligi; −"ona tilida ta`lim" va "ona tilini maxsus o`quv predmeti sifatida o`qitish" tushunchalari bir nars а emasligi; − ona tilida ta`lim jarayonida ona tili ham o`qitilishi, bunday holatda ona tili va ta`lim tili tushunchalari bir-biriga mos kelishi; −ona tili ta`limining xat-savod o`rgatish, fikrni uqish va bayon qilish ko`nikmalarini shakllantirish kabi u m u m i y va uni maxsus - alohida o`quv predmeti sifatida ta`limini talab etuvchi x u s u s i y maqsadlari farqlanishi; −ona tilida ta`lim maqsadining tubdan o`zgarishi mazkur o`quv predmeti ta`limi mazmuni, usuli, vositalarining ham tubdan yangilanishini talab etishi kabi masalalar batafsil bayon etiladi. Qo`llanma ikki bo`limdan iborat bo`lib, birinchi bo`limi ta`lim maqsadi tushunchasi, uning ta`lim mazmuni va usullari bilan aloqadorligini sharhlashga, ikkinchi bo`limi esa ona tilida ta`lim va ona tili ta`limi tushunchalarini farqlash, ona (o`zbek) tilida ta`lim tarixi silsilasida ona tilini o`qitish maqsadidagi tadrijiy taraqqiyot masalalarini yoritishga bag`ishlanadi. O`zbekiston (Turkiston)da jadidchilik harakatini, ularning dunyoqarashini, millat, vatan, til, taraqqiyot, iqtisod, madaniyat va mafkuraga doir ishlarini o`rganishimiz imkoniyatini bizga Milliy Istiqlolgina bera oldi, chunki 1991- yilgacha "jadid" tushunchasi "xalq dushmani", "xoin", "vatan dushmani" tushunchalari bilan teng edi; ular haqida gapirilsa, ularga nisbatan faqat haqorat so`zlarni ishlatish mumkin edi, xolos. Shu bois o`zbek xalqi tarixida XX asrning

www.arxiv.uz boshlarida shakllangan jadidchilik harakati sovet tarixshunosligida mutlaqo yoritilmas, ular haqida gap borganda salbiy bahodan o`zga hech narsa berilmas edi. Istiqlol xalqimiz, milliy madaniyatimizning bu muhim sahifalarini haqqoniy va xolisona o`rganishgа imkon yaratdi hamda XXI asr bo`sag`asida bu sohada ancha tadqiqotlar amalga oshirildi 1 , bir qator ilmiy anjumanlar o`tkazildi 2 , jadidchilik harakati namoyandalari merosining ommaviy nashrlari amalga oshirildi 3 . Jadidchilik harakatining markazida milliy taraqqiyot, milliy-zamonaviy madaniyat va ta`lim, undan keyingina iqtisod va siyosat masalalari turganligi sababli t a r b i ya va t a`l i m muammosi jadidlarda eng muhim masala edi. Abdulla Avloniyning "Tarbiya biz uchun yo hayot yo mamot, yo najot yo halokat, yo saodat yo falokat masalasidir" 4 degan jumlalari fikrimiz isbotidir. Tarbiya va ta`lim tizimining asosini esa mafkura, ta`lim tili tashkil etadi. Mafkura nuqtai nazaridan jadidlar yakdillik bilan m i l l i y - z a m o n a v i y, i s l o m i y, d u n yo v i y qarashda bo`lsalar-da, ular til masalasida to`la hamfikrlikka ega emas edilar. Jadidlarning millat tili, millat nomi, ta`lim tili haqidagi qarashlari hali atroflicha va chuqur tahlil etilishi zarur. Bu sohada qilingan ishlar barmoq bilan sanarli 5 . Vaholanki, jadidlarning millat tili va ta`lim tiliga munosabati 1 Зуннунов А. Ўзбек педагогикаси тарихи. – Т.: Ўқитувчи, 1997.– 272 б.; Каримов Н. Ўзбекистонда адабий ҳаракатлар // Ўзбекистон адабиёти ва санъати. – 1995, 20 январь. – № 3.; Миртожиев М., Маҳмудов Н. Тил ва маданият. – Т. 1992. ; Ўзбек педанталогияси. II жилд. – Т.: Ўқитувчи, 1999. – 480 б.; .Қосимов Б., Долимов У. Маърифат дарғалари. – Т.: Ўқитувчи, 1990. – 176 б.; Ҳошимов К., Нишонова С., Иномова М., Ҳасанов Р.Педагогика тарихи. – Т.: Ўқитувчи, 1996. – 450 б. 2 Фитрат миллий феномени, адабий, илмий-назарий мероси, ижтимоий-сиёсий фаолиятига бағишланган биринчи жумҳурият илм.-амал. анжумани материаллари. – Бухоро: 1992. –122 б.; Фитрат миллий феномени, адабий, илмий-назарий мероси, ижтимоий-сиёсий фаолиятига бағишланган иккинчи жумҳурият илм.-амал. анжумани материаллари. – Т.: 1994. – 135 б. 3 Авлоний Абдулла. Танланган асарлар. 2 жилдлик. 1-жилд. (Нашрга тайёрловчи Б.Қосимов.) – Т.: Маънавият, 1998.– 272 б.; Авлоний Абдулла. Танланган асарлар. 2 жилдлик. 2-жилд. (Нашрга тайёрловчи Б.Қосимов.) – Т.: Маънавият, 1998.– 304 б.; Беҳбудий М. Танланган асарлар (Нашрга тайёрловчи Б.Қосимов). – Т.: Маънавият, 1997. – 132 б.; Фитрат. Чин севиш. – Т.: Ғ. Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1996. – 253 б.; Элбек. Мунгли қушим (Нашрга тайёрловчи О. Абдуллаев). – Т.: А. Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти, 1999. –142 б.; Элбек. Танланган асарлар (Нашрга тайёрловчи Ҳ.Узоқов). – Т.: Шарқ, 1999. – 285 б.; Ҳамза. Тўла асарлар тўплами. 5 томлик. Т. II . (Масъул муҳаррир Н.Каримов ва б.) – Т.: Фан, 1988. – 564 б. va b . 4 Авлоний Абдулла. Танланган асарлар. 2 жилдлик. 1-жилд. (Нашрга тайёрловчи Б.Қосимов.) – Т.: Маънавият, 1998.– 272 б. 5 5 Бобомуродова Ш. Ўзбек тилшунослиги ривожида Элбекнинг роли.– Филол. Фанлари номзоди дисс. Автореф.– Т.: 2001.– 32 б.; Йўлдошев М. Чўлпоннинг бадиий тил маҳорати («Кеча ва кундуз» романи мисолида). Филол. Фанлари номзоди дисс. автореф. – Т.: ТАИ, 2000.– 30 б.; Саидов Ё. Фитрат бадиий асарлари лексикаси. Фил. Фанлари номзоди дисс. автореф. – Т.: ТАИ, 2001.– 28 б.; Тоғаев Т. Ашурали Зоҳирий ва унинг тилшунослик мероси. Фил. Фанлари номзоди дисс. автореф. – Т.: ТАИ, 2005.– 28 б.; Тўйчибоев Б. Фитрат ва ҳозирги ўзбек адабий тили. Фитрат анжумани материаллари. – Бухоро, 1992. – 73 б.

www.arxiv.uz madaniyatimiz tarixida muhim ahamiyatga egadir. Birinchidan, sof islomiy mafkuradan farqli o`laroq ular millat tili va ta`lim tili birligini ko`zlar edilar; millat ta`limni o`z ona tilida olmog`i lozim. Islomda rasmiy-ta`limiy til sifatida Qur`on tili, ya`ni arab tili asosiy sanalar edi. Shunga ko`ra oldingi bandda ko`rsatib o`tganimizdek, ibtidoiy ta`limning ilk boshqichi − taxtacha~abjad~"haftiyak" qismlari Qur`onni to`g`ri o`qiy olish malakasini shakllantirishga qaratilgan edi. Ikkinchidan, jadidlar ta`limning islomiyligiga qarshi emas edilar, biroq uning ilk boshqichini Qur`onni o`qish malakalarinigina hosil qilishga qaratilganiga qarshi edilar. Shuning uchun Abdulla Avloniy "Birinchi muallim" kitobi (darsligi)ning so`z boshisida shunday yozadi: "Muhtaram muallimlarimizdan rijo qilurmanki, bizning "Birinchi muallim"imizdan ham olub, tajriba qilub, o`qutub ko`rsalar…" 1 . Ko`rinib turibdiki, ustoz Avloniy bolalar taxtacha~abjad~"haftiyak" o`rnida dunyoviy-axloqiy-tarbiyaviy mohiyatga ega bo`lgan "Birinchi muallim" kitobini o`rganishlarini tajriba qilib ko`rishni ehtiyotkorlik bilan taklif etadi. Birinchi nashri 1912-yilda amalga oshirilgan "Birinchi muallim" kitobida oddiydan murakkabga borish tamoyiliga qat`iy amal qilinadi. Dastlab harflar alifbo tartibida keltiriladi, so`ngra navbati bilan qaysi o`rinda qanday yozilishi va ularga oid ixcham, sodda misollar beriladi. Bosh harflar, o`rta, oxir harflar tushuntiriladi, nihoyat, pand- nasihat tarzidagi ibrotomuz matnlarga o`tiladi. O`sha davrda jadidlar ta`lim tilini to`la-to`kis ona (turkiy)lashtirish taklifini o`ta jur`atsizlik bilan ko`tarib chiqdilar. Ular ta`lim ona tilida bo`lishini talab etsalar-da, ta`lim tizimidan fors va arab tillarini chetlashtirish taklifiga jur`at qila olmas edilar. Chunonchi, Mahmudxo`ja Behbudiy 1913-yilda yozgan "Ikki emas, to`rt til lozim" maqolasida shunday yozadi: "Biz turkistoniylarg`a turkiy, forsiy, arabiy va rusiy bilmog` lozumdur" 2 . Ushbu maqolada Behbudiy bu tillardan har birining ta`lim tizimida tutgan o`rnini alohida ochib beradi. – 39-42-б.; Қурбонова М.Абдурауф Фитрат ва ўзбек тилшунослиги (Методик қўлланма). – Т.: Университет, 1997. – 48 б.; Қурбонова М. Фитрат – тилшунос. – Т.: Университет, 1996. – 32 б.; Қурбонова М. Фитратнинг тилшунослик мероси. Фил. Фанлари номзоди дисс. автореф. – Т.: 1993.– 29 б.; Қутлимуродова М.Ўзбек тилшунослиги тарихидан // Ўзбек тили ва адабиёти. – 1990. – № 3. 1 Авлоний Абдулла. Танланган асарлар. 2 жилдлик. 2-жилд. (Нашрга тайёрловчи Б.Қосимов.) – Т.: Маънавият, 1998.– 6- b . 2 Беҳбудий М. Танланган асарлар (Нашрга тайёрловчи Б.Қосимов). – Т.: Маънавият, 1997. – 60- b .

www.arxiv.uz Ta`lim tili to`g`risida jadidlarning ibtidoiy maktab tili bolalarning ona tiliga asoslanishi kerakligi haqidagi mushtarak fikri Saidrasul Aziziyning "Ustozi avval" (1900), Munavvar Qori Abdurashidovning "Adibi avval" (1907), Behbudiyning "Kitobi muntaxabi jo`g`rofiyai umumiy" (1906), "Kitobatul-atfol" (1908), Hamzaning "Engil adabiyot" (1911), "O`qish kitobi" (1911), "Qiroat kitobi" (1912), Abdulla Avloniyning "Birinchi muallim" (1912), "Ikkinchi muallim" (1912), "Turkiy guliston yohud axloq" (1913), "Maktab gulistoni" (1917), Elbekning "O`zbekcha o`qish" (1922) kabi kitob (darslik)larida o`z aksini topdi. Jadidlarning ta`limni ona tilida bo`lishi (hech bo`lmasa boshlanishi) to`g`risidagi fikrlari yakdilona bo`lsa-da, ona tilining, millat tilining qandayligi masalasida ularning dunyoqarashida katta tafovutlar bor edi. Bu masala qisman M.Qurbonova 1 , Y.Saidov 2 , T.Tog`ayev 3 , Sh.Bobomurodova 4 ishlarida ko`rilgan. 1913-1917-yillarda ko`pgina jurnal va gazetalarda, chunonchi, "Sadoyi Turkiston" gazetasi, "Oyna" jurnalida "Til masalasi" bo`limi (rubrikasi) mavjud bo`lib, bu bo`limda til, atamashunoslik, imlo muammolariga doir maqolalar joylashtirilar edi. Jadidlarning tilga bag`ishlangan maqolalari ko`p. Mahmudxo`ja Behbudiyning "Ikki emas, to`rt til lozim" (1913), "Til masalasi" (1915), "Sart so`zi majhuldir", "Sart so`zi ma`lum bo`lmadi" (1916) 5 , Fitratning "Tilimiz" (1919) kabi maqolalari shular jumlasidandir. Bu maqolalar, asosan, o`zbek (turkiy) tilning asossiz xo`rlanganligi, toptalganligidan chekilgan afsus va nadomatlardan iborat. Behbudiyning "Til masalasi" maqolasi bir oz farqlidir. Ikki qismdan iborat bu maqolaning "Oyna" jurnalining 1915-yil 11-sonida bosilgan birinchi qismida turkiy tillarning sheva va lahjalari, Turkistonda turkiy va forsiy - ikki tillilik masalasi yoritilgan. Maqolaning, "Oyna" jurnalining 12-sonida bosilgan ikkinchi qismida esa Turkiston uchun umumiy, milliy-adabiy til masalasi, jumladan, ta`lim 1 Қурбонова М.Абдурауф Фитрат ва ўзбек тилшунослиги (Методик қўлланма). –Т.: Университет, 1997.–48 б.; Қурбонова М. Фитрат–тилшунос.–Т.: Университет, 1996.–32 б.; Қурбонова М. Фитратнинг тилшунослик мероси. Фил. фан. ном.дисс. автореф.–Т.: 1993.– 29 б. 2 Саидов Ё. Фитрат бадиий асарлари лексикаси. Фил. фанлари ном. дисс. автореф. – Т.: ТАИ, 2001.– 28 б. 3 Тоғаев Т. Ашурали Зоҳирий ва унинг тилшунослик мероси. Фил. фанлари номзоди дисс. автореф. – Т.: ТАИ, 2005.–28 б. 4 Бобомуродова Ш. Ўзбек тилшунослиги ривожида Элбекнинг роли. – Филол. фанлари ном. дисс. a втореф. – Т.: 2001.–32 б. 5 5 Беҳбудий М. Танланган асарлар (Нашрга тайёрловчи Б.Қосимов). – Т.: Маънавият, 1997. – 167-169- b .

www.arxiv.uz tili masalasi qo`yiladi. Muallif 1910-1915-yillarda jadid matbuoti sahifasida hukmron bo`lgan "Tilimizdan forsiy va arabiyni quvayluk" shiorini "Ko`p yengil, ammo ijrosi mumkin emas orzulardandur" deb baholaydi 1 va butun Turkiston mintaqasi uchun yagona adabiy til yaratish mumkin emasligini abiy va forsiy, oddiy turkiy lug`at ila hozirgi shevalarcha yoza bermoqdin boshqa iloj yo`qdur" 2 degan g`oyani ilgari suradi. Behbudiy fikricha, Turkistonda yagona ona tilini ta`lim tizimiga joriy etishdan oldin, onalarimizning o`zlari bir necha avlod davomida me`yorlashtirilgan adabiy tilda o`qitilgan bo`lmog`i lozim. Jadidlarning fikricha, ta`lim tili turkiy bo`lmog`i lozim, biroq turkiy tushunchasi, uning mohiyati aniq emas edi. Juda ko`p hollarda "turkiy" deganda jadidlar Ismoil G`aspirali tomonidan tashkil etilgan "Tarjumon" (nashri 1883-yil 10-apreldan boshlangan) gazetasining qrim-tatar, turk-usmonlicha aralashmasidan iborat bo`lgan "til"i tushunilar edi. Ismoil G`aspiralining jadidlarga, xususan, Rossiyadagi turkiyzabon jadidlarga ta`siri juda kuchli edi. Bu haqida Mahmudxo`ja Behbudiy "Ismoilbek hazratlari" (vafotnomasi)da: "Shundayki, bu kunda Russiya musulmonlari ichinda har bir muallim va har usuli savtiya maktablarining shogirdi va har bir jaridaxon va har bir jarida muharriri marhumning bilvosita shogirdonidandurlar. Ya`ni ustozi muazzamning bu kun Russiya musulmonlari arosinda milyo`nlar ila ulamodan muharririn va muallimindan va o`quvchilardan shogirdi bordur. ham qanday shogird! O`ttiz sanadan beri doimo onga dars o`qiydurg`on shogirdlardur" 3 deb Ismoil G`aspiralining jadid adiblari va ma`rifatparvarlari asarlari tiliga kuchli ta`sirini ko`rsatadi. Albatta, jadidlarning kattagina qismining Turkiyada ta`lim olganligi ham bunga o`z ta`sirini ko`rsatmay qolmadi. Mahmudxo`ja Behbudiy ham o`z maqolalarida turkiy til deganda, asosan, o`zbekcha-turkiy - usmonlicha aralashma tilini tushunadi: "…turkiy bilinglar,-deb yozadi Behbudiy,-Firdavsiy, Bedil, Sa`diy "Masnaviy"dan qanday lazzat olsa, turkiy bilganlar Fuzuliy, Navoiy, Boqiy, Somiy, Abdulhaq Homid, Akrambek, Sanoyi, Nobiy, Nojiylardan, yana Tolsto`y, 1 Беҳбудий М. Танланган асарлар (Нашрга тайёрловчи Б.Қосимов). – Т.: Маънавият, 1997. – 167- b . 2 O`sha asar.− 170-b. 3 O`sha asar.− 163-164-b.

www.arxiv.uz Jul Vern va ulamoyi zamonaviy asarini turkiy tarjimasidan lazzat shunday oladur" 1 . Bu sirada sanalgan Fuzuliy, Navoiydan boshqa adiblarning barchalarining asarlari usmonli turk tilida yozilgan yoki asarlari usmonlia- turkchaga tarjima qilingan yozuvchilardir. Jadid ma`rifatparvar adiblarining, xususan, Mahmudxo`ja Behbudiy, Abdulla Avloniy, Hamza, Munavvar Qorilarning 1910-1917-yillarda yozgan maktab ta`limiga mo`ljallangan (nomlari yuqorida sanab o`tilgan) darsliklarini til jihatidan tahlil etganimizda qiziq hodisaning guvohi bo`lamiz. Mazkur asarlarning muqaddimalari usmonlicha-o`zbekcha turkiy (aniqrog`i "Tarjumon" gazetasi nutqi me`yorlariga mos) bo`lsa, berilgan matnlar, ibratli hikoyalar, she`rlar va boshqa asosiy o`quv materiallarining tili eski o`zbek tili ta`siri sezilib turgan hozirgi o`zbekcha turkiydir. Abdulla Avloniyning "Birinchi muallim"idan olingan ikki parchani fikrimiz dalili sifatida solishtiramiz: Birinchi parcha : "….millat bolalarina foydabaxsh o`lur umidinda bir necha muallimlarimizning iltijolari ila ko`b vaqt tajriba so`ngindan bu risolai ojizonamni "Birinchi muallim" ismi-la maydoni intishora qo`ydim. …Inson nuqsondan xoli o`lmadig`i kabi qilg`on amali ham qusur va xatodan ori(y) o`lmas. Shul sababli muallimlarimiz har bir qusur va kamchiliklarimizdan tanbih va tanqid ila ogoh qilsalar edi" 2 . Ikkinchi parcha : "Bir kishining Qosim ismli bir o`g`li bor edi. Ota va onasining so`ziga kirmasdan har xil yomon ishlarni qilur edi. Bolalar birla urushub, yaqolashub kiyimlarini yirtub kelur edi. Uyda onasi mehmon uchun asrab qo`ygan taomlarini yegon vaqtda, onasi: - "Qosim, o`g`lim! Taomni sen edingmu?"-desa, -"Men eganim yo`q, mushuk yegandur",-der edi… 3 Hech qanday tadqiqotsiz ham birinchi parchaning tili o`zbek uchun sun`iy, ikkinchi parcha esa uning ona tili me`yorlarini aks ettirayotganini sezish qiyin emas. Chunki birinchi parcha asarning "Muqaddima"sidan, ikkinchi parcha esa o`zbek bolalari uchun o`qib o`rganishi zarur bo`lgan asosiy matndan olingandir. 1 Беҳбудий М . Танланган асарлар ( Нашрга тайёрловчи Б . Қосимов ). – Т .: Маънавият , 1997. – 167-b. 2 Авлоний Абдулла. Танланган асарлар. 2 жилдлик. 2-жилд. (Нашрга тайёрловчи Б.Қосимов.) – Т.: Маънавият, 1998.– 6- b . 3 O ` sha asar . −6- b .

www.arxiv.uz Shunga o`xshash hodisani barcha o`zbek jadid ma`rifatparvarlari darsligida ko`rish mumkin. Bundan xulosa qila olamizki, jadidlar to`la anglamagan holda Ismoil G`aspirali ilgari surgan, Turkiyada Anvar, Rif`at, Tal`at uchligi targ`ib etgan "umumturk adabiy tili" g`oyasi o`zbeklar uchun yot ekanligini tushunganlar, "Muqaddima"larida, maqolalarida bu sun`iy tilga tayanishga harakat qilgan bo`lsalar-da, haqiqatda asosiy tahlil va o`rganishga mo`ljallangan matnlarni o`zbek adiblarining an`analari hamda mahalliy shevalariga tayangan holdayozganlar. Yuqoridagi parchalar qiyosi buning yorqin misolidir. Jadidlarda ona tili ta`limi, ta`lim tilining nomlanishi ham yakdillikka ega emas edi. Bu tilni ular, asosan, "turkiy" deb ataydilar, lekin, aytib o`tganimizdek, bu so`zning ma`nosi o`ta noaniqdir. Bizning aniqlashimizcha, birinchilardan bo`lib 1913-yilda Mahmudxo`ja Behbudiy tomonidan til nomi sifatida o` z b e k i y atamasi qo`llaniladi. Shunda ham "o`zbekiy" so`zini muallif turkiy so`zining ma`nodoshi sifatida keltiradi: "Turkiy, ya`ni o`zbekiyni sababi shulki, Turkiston xalqining aksari o`zbekiy so`ylashur" 1 . Hamza ham o`zbek tili deganda hozirgi jonli so`zlashuv shevalariga yaqin bo`lgan tilni nazarda tutadi: "…haqiqatda qasdan o`zbek tilida ekan, biz o`zbek tiliga yaqinlashdurmoqqa kirishdik. Bu to`g`rilarda qusurlarimiza avlarim rijo va niyoz etarmiz" 2 . Haqiqatan ham, 1910-1920-yillarda hozirgi O`zbekiston mintaqasining rasmiy mintaqaviy (territorial) nomi ham (Turkiston, Turon, Movaraunnahr), xalqning nomlanishi (sort, sart, o`zbek, turkistoniy, turkiy va b.) ham munozarali va rasmiylashmagan edi 3 . Jadid adiblarining ta`lim va uning tili masalasidagi qarashlariga oid fikrlarimizni yakunlab ayta olamizki, ular maktab ta`limining tili ona tili−o`zbekiy- turkiy til bo`lishi g`oyasini, uning keng o`quvchilar ommasiga tushunarli bo`lishini 1 Беҳбудий М. Танланган асарлар (Нашрга тайёрловчи Б.Қосимов). – Т.: Маънавият, 1997. –160- b . 2 Ҳамза. Тўла асарлар тўплами. 5 томлик. Т. II . (Масъул муҳаррир Н.Каримов ва б.) – Т.: Фан, 1988. –68- b . 3 Qarang : Абдураҳмонов Ғ. Ўзбек халқи ва тилининг шаклланиши ҳақида.– Т.: ТДШИ, 1999. – 89 б.; Беҳбудий М. Танланган асарлар (Нашрга тайёрловчи Б.Қосимов). – Т.: Маънавият, 1997. – 171-179- b .; Поливанов Е.Д. Этнографическая характеристика узбеков. Вып. 1. Происхождение и наименование узбеков. – Т.: Изв. Узб. гос., 1926. – 31 стр.

www.arxiv.uz targ`ib etganlar va o`z amaliyotlarida shunga tayanib ish ko`rganlar. Jadidlar nazariy jihatdan sun`iy umumturk tilini targ`ib etganday bo`lsalar-da, amaliyotda undan o`z asarlarining muqaddimalari va jadidona kayfiyatdagi gazeta, jurnallardan tashqarida foydalanmaganlar. Jadidlarning sa`y-harakati bilan ma`rifiy-pedagogik adabiyotga "o`zbekiy", "o`zbekcha" "o`zbek tili", atamalari ham kirib kela boshladi. Biroq, jadidlar ta`lim tizimida ona tilini o`quv predmeti sifatida maxsus o`qitish vazifasini hali o`rtaga qo`ymaydilar, ammo ular adabiy til me`yorlarini onalarga o`qitmoq zarurligi muammosini ko`tarib chiqadilar. Ta`limni dunyoviylashtirish yo`nalishida jadidlarning xizmati o`zbek madaniyati tarixida inqilobiydir. O`zbekiston mintaqasidagi maktablarda dunyoviy-ma`rifiy ta`limni ona tilida yo`lga qo`yishda, zamonaviy ta`lim usullarini ommalashishida, ona tilida imlo, talaffuz va qiroatni yo`lga qo`yishda jadidchilik harakatining ijobiy ta`siri sezilarli bo`ldi. Biroq, jadidlar ilmiy-nazariy jihatdan ham, iqtisodiy-siyosiy jihatdan ham, hududiy-mintaqaviy jihatdan ham o`ta chegaralangan bo`lganligi sababli yagona milliy davlat, yagona milliy adabiy til, yagona milliy ta`lim tizimi va uning tili masalalarini kun tartibiga qo`yishdan nariga o`ta olmadilar. Bu masalalar o`zbek xalqi taraqqiyotining navbatdagi davri − O`zbekiston sho`rolar Respublikasi ta`sisidan keyingi rivojlanish boshqichida qo`yildi va o`z yechimini topdi. 1924-yildan keyingina O`zbekiston maktablarida "Ona tili (o`zbek tili)", "O`zbek tili grammatikasi" o`quv predmetilari ta`limning majburiy tarkibiy qismi sifatida joriy qilindi. Shunday qilib, jadidlar ona tili va ona tili ta`limi maqsadini belgilashda ona tilining t u r k i y b o` l i sh i, ta`limning zamon ilm, madaniyati va taraqqiyoti bilan bog`liq bo`lishini (ya`ni uning zamonaviyligi va dunyoviyligini) ko`zlab to`g`ri yo`l tutganlar. Afsuski, ular, birinchidan, millat va milliy til xususida aniq dunyoqarashga ega emas edilar, shuning uchun millat tushunchasi, milliy til tushunchasini to`g`ri belgilay olmadilar. Ikkinchidan, ular, tabiiyki, o`sha ijtimoiy-siyosiy-mafkuraviy-iqtisodiy sharoitda ta`limning tugal dunyoviyligi muammosini o`rtaga qo`ya olmas edilar.

www.arxiv.uz Shuning uchun ham ularda ta`limning mafkura jihatdan islomiy bo`lishi zarur shartlardan biri edi. Bundan xulosa qilib ayta olamizki, jadidlar ta`limni to`la-to`kis ona (o`zbek) tiliga o`tkazishni, uni islomiy dunyoqarashdan uzilmagan holdazamonaviy ilm- texnika, iqtisod va siyosatdan xabardor shaxsni tarbiyalashga qaratishni, bunday shaxsni tarbiyalashda ona tilini asosiy qurol qilish g`oyalarini ilgari surdilar. Ona tili ta`limi oldida xat-savodlilikni ta`minlash, zamonaviy bilim va madaniyatni egallashgа yo`l ochish maqsadi qo`yilgan edi. Bundan xulosa qila olamizki, jadidlar ona tili ta`limi maqsadini endi oddiy savodli mo`minni yetishtirish deb emas, balki xat-savodli (madaniyatli), zamonaviy fan-texnika asoslaridan xabardor milliy ruhli shaxsni tarbiyalash deb tushunganlar. Bunday tushunish, shubhasizki, XV-X1X asrlarda hukmron bo`lgan xat-savodli musulmonni yetishtirish maqsadidan bir boshqich baland edi−o`quvchini zamonasining ilg`or fani va madaniyatini egallashga layoqatli, shu bilan birga milliy tuyg`ular bilan yo`g`rilgan tarzda tarbiyalash vazifasini o`z oldiga maqsad qilib qo`ygan edi. Xulosa Ta`lim maqsadi, uning rivojlanishi, jamiyat taraqqiyoti bilan aloqalari, ta`lim tizimi strukturasida tutgan o`rni, ta`lim mazmuni, usuli, vositalari va provard samarasi bilan ko`p tomonli munosabatlarining umumiy masalalari va bu munosabatlarning ona (o`zbek) tili ta`limida voqelanishini ko`rib o`tish natijasida quyidagi umumiy xulosalarga kelish mumkin: 1.Ta`lim maqsadi haqida gapirganda ta`limning u m u m i y m a q s a d i va ta`lim tizimida h a r b i r o` q u v p r e d m e t i m a q s a d i tushunchalarini farqlamoq lozim. Ta`limning umumiy maqsadi va har bir o`quv predmeti maqsadi o`zaro umumiylik~xususiylik munosabatlari bilan bog`lanadi. 2.Ta`limning umumiy mafkuraviy-ma`naviy, ta`limiy-tarbiyaviy maqsadi jamiyatning ta`lim oldiga qo`yadigan vazifasi - ijtimoiy buyurtma mohiyatiga ega bo`lib, jamiyatning taraqqiyoti, iqtisodiy, siyosiy, ma`naviy, madaniy ehtiyojlari bilan uzviy bog`langan bo`ladi, davlat, jamiyat tomonidan muayyanlashtiriladi va ta`lim natijasida qanday shaxs jamiyatga yetishtirib berilishini belgilaydi.

www.arxiv.uz Shuning uchun ta`limning umumiy maqsadi, ko`p holatlarda ta`limning ayrim tur va bosqichlari umumiy maqsadi davlat hujjatlarida aniq va qat`iy shaklda berilgan bo`ladi. O`zbekiston Respublikasida ta`limning, uning tur va bosqichlarining umumiy mafkuraviy-ma`naviy, ta`limiy-tarbiyaviy maqsadining davlat nazoratida turishi O`zbekiston Respublikasining "Ta`lim to`g`risida"gi qonuni bilan belgilanadi, unda global shaklda beriladi. Davlat ta`lim standartlarida soha, ixtisoslik, yo`nalish va bo`qinlar bo`yicha muayyanlashtiriladi. Bu O`zbekistonning ko`p ming yillik madaniy taraqqiyot tarixida ilk voqeadir va shuning uchun O`zbekiston Respublikasida DTS tizimining joriy etilishi mamlakatimiz ta`limi tarixida inqilobiy burilish sifatida baholanishi lozim. 3. Ta`lim maqsadi bilan ta`lim mazmuni, usuli va vositalari uzviy bog`langan bo`lib, maqsad mazmun, usul va vositani, ular, o`z navbatida, ta`lim samarasi, natijasini − ta`lim jamiyat ehtiyoji va kelajagi uchun qanday shaxsni etishtirishini belgilaydi. 4. Ta`lim maqsadi barcha davrlar uchun o`zgarmas invariant emas: u davrning iqtisodiy, siyosiy, madaniy-ma`rifiy taraqqiyoti bilan uzviy bog`liqlikda o`zgarib, rivojlanib, yangilanib boradi. Ta`lim maqsadida turg`unlik va jamiyat taraqqiyotida turg`unlik, tanazzul o`zaro mutanosib bo`lib, bir-biriga nisbatan dialektik sabab-oqibat munosabatlaridadir: jamiyat taraqqiyotidagi turg`unlik ta`lim maqsadida turg`unlikda namoyon bo`ladi. Ta`lim maqsadidagi turg`unlik jamiyatdagi turg`unlik va tanazzulni chuqurlashtiradi. O`zbekisonda XVII-XIX asrlardagi jamiyat va ta`lim taraqqiyotidagi turg`unlik buning yorqin dalilidir − yuz yillar davomida ta`limning umumiy maqsadi − xat-savodli itoatkor mo`min- musulmonni yetishtirish − va ta`lim mazmuni ("Abjad" - "Haftyak" - "Farzi ayn" -"Chor kitob" -"Guliston" - "Bo`ston"-...)ning o`zgarmas holda saqlanishi jamiyatdagi turg`unlikka olib keldi. Shuning uchun O`zbekistonda jadidchilik harakatining asosiy diqqati ta`lim islohoti va uni zamonaviylashtirishga qaratilgan edi.

www.arxiv.uz O`zbekistonda mustaqillikning ilk qadamlaridanoq umumiy ta`lim tizimini yangilash va tubdan isloh qilishga yuksak e`tibor ham, unga taraqqiyotning eng muhim sohasi sifatida ulkan mablag`larning ajratilishi va sarflanishi ham, ta`lim maqsadi, mazmuni, usuli, yangi pedagogik texnologiyalarni keng ommalashtirishga va provard oqibatda ta`lim natijasini yangilashga intilish ham shu bilan uzviy bog`liqdir. 5.Ta`lim maqsadining, ta`lim natijasiga ijtimoiy buyurtmaning yangilanishi ta`lim mazmuni, usuli va vositalarining shu maqsadni voqelantirishga mos ravishda yangilanishi bilan ta`minlanmasa, maqsad samara bera olmaydi. Bu sovet didaktikasining tarkibiy qismi sifatida O`zbekistonda ta`lim tizimining 1970-90- yillardagi ish tajribasidan − maqsadni yangilab, mazmun, usul va vositalarni xo`jako`rsinga, faqat nomigagina yangilashning kutilgan natijalarni bermaganligida ham ko`rinadi. 6.Ta`limning umumiy mafkuraviy-ma`naviy, ta`limiy-tarbiyaviy maqsadi UMIS sifatida ta`lim tizimi strukturasidan o`rin olgan o`quv predmetlarining xususiy maqsadlarida har bir o`quv predmetining xususiyat va imkoniyatlarga uyg`un ravishda voqelanadi. Bu maqsadlar umumiy maqsadga nisbatan YHVO mavqeida bo`ladi. 7. Ona tili ta`limining maqsadi ta`limning umumiy maqsadining voqelanish ko`rinishlaridan biridir, u, avvalo, xat-savodlilikni ta`minlash, ikkinchidan, til va tafakkur mushtarakligi asosida tafakkur, uning nutqda yuzaga chiqishi bilan uzviy bog`liqligi sababli ta`lim tizimi va strukturasidan o`rin olgan boshqa o`quv predmetlari ta`lim maqsadidan ancha farq qiladi. Shuning uchun, eng avvalo, ikki tushunchani: a) ona tilida ta`lim sharoitida ona tili ta`limi maqsadini, b) ona tilini maxsus o`quv predmeti sifatida o`qitishning maqsadini farqlash talab qilinadi. Ona tilida ta`lim sharoitida ona tili ta`limi yo`q deb hukm chiqarish mutlaq о noto`g`ri, chunki bu sharoitda ona tili ta`lim tili sifatida voqelanadi va ta`lim tilining (demak, ona tilining) imlo, talaffuz, me`yor, ifoda, hamda leksik va grammatik vositalari o`rganiladi, ona tilida bayon etilgan fikrlarni

www.arxiv.uz uqish va o`z fikrini ona tilida bayon etish ko`nikmalari shakllantiriladi. Buni ixcham ravishda ona tili ta`limining xat-savodlilikni ta`minlash maqsadi yoki oddiygina ona tili ta`limining umumiy maqsadi sifatida umumlashtirish mumkin. Ta`lim o`choqida ona tili maxsus o`quv predmeti sifatida o`qitilganda uning ta`limi oldiga bu umumiy maqsaddan tashqari davr talablari bilan bog`langan ijtimoiy buyurtma sifatida qo`shimcha −x u s u s i y maqsadlar qo`yiladi. 8.Ona tili ta`limining xat-savodlilikni ta`minlash maqsadi davr bilan bog`liq emas, barcha davr va jamiyatning hamma bosqichlari uchun umumiydir; ta`lim ona tilida amalga oshirilsa, uning bu umumiy maqsadi−ta`lim tili sifatida, albatta, voqelanadi. 9. Turkiy xalqlarning bizgacha yetib kelgan yozma yodgorliklarining materiallari turkiy (o`zbek) tilda ta`lim eramizning V asrdan hozirgacha uzluksiz davom etib kelgan va shuning uchun ona (o`zbek) tili ta`limining xat-savodlilikni ta`minlash maqsadi shuncha davr davomida u z l u k s i z voqelanib kelgan degan qat`iy hukm chiqarish, "O`zbekistonda ona (o`zbek) tili ta`limi Oktyabr revolyutsiyasidan keyingina yo`lga qo`yildi" degan g`ayriilmiy o`ydirmaga chek qo`yish haqida xulosa chiqarishga asos bo`ladi. O`lkamizning bir yarim ming yillik uzluksiz tarixiy yozma yodgorliklari butu н tariximiz davomida turkiy (ona - o`zbek) tilida ta`lim hech qachon tamoman so`nmaganligini ko`rsatib kelmoqda. Ayrim davrlarda bosqinchilar tazyiqi ostida ona (o`zbek) tilida ta`lim biroz susaygan, zaiflashgan bo`lishi mumkin, lekin hech qachon tamoman so`nmagan va yo`qolmagan. Ona (o`zbek ) tilida ta`lim zo`ravonlik bilan zaiflashtirilgan sharoitda ham Bilga To`nyuquq, Mahmud Qoshg`ariy, Alisher Navoiy, Zahiriddin Bobur, Abulg`ozi Bahodirxon, jadidlar kabi ko`p sonli turkiy til jonkuyarlarning asosli isyoniga sabab bo`lgan. 10. O`lkamizda islom dini o`rnashgunga va hukmron mafkuraga aylangunga qadar (VIII-IX asrlarda) turkiy til ta`limi oldida turkona mafkura bilan yo`g`rilgan savodli shaxsni yetishtirish maqsadi, islomiy mafkuraviy hukmronligi davrida (IX-XIX asrlarda) bu maqsad savodli mo`min (musulmon)ni tarbiyalash shaklida o`z davri uchun zamonaviylashdi va shu tarzda uzoq muddatda − qariyb

www.arxiv.uz o`n asr davomida turg`unlashdi. Bu maktab ta`limida ta`lim mazmuni, usuli va vositalarining ham turg`unlashishi, qotib qolishiga olib keldi; yuzlab yillar davomida yosh avlod undan bir necha yuz yil oldin yaratilgan o`quv materialidan foydalanib, orqaga qarab bordi. Shuning uchun Mahmudxo`ja Behbudiy va boshqa jadidlar: "Orqaga qarab emas, oldinga qarab intilayluk" 1 deb ta`limni orqaga emas, oldinga qaratilgan bo`lishi zarurligini ta`kidlaydilar. 11.XIX asrning oxiri XX asrning boshlarida jadidchilik harakatida ta`limni bu asriy turg`unlikdan chiqarish jamiyat taraqqiyotining bosh omillaridan biri deb baholandi va ona tili ta`limi oldiga milliy mafkura va islomiy dunyoqarash bilan yo`g`rilgan, zamonaviy taraqqiyotdan xabardor, madaniy va savodli shaxsni tarbiyalash maqsadini qo`yishga intildilar, umummilliy adabiy til ta`limi masalasini−ta`limgohda ona tilini maxsus o`quv predmeti sifatida o`qitish masalasini−o`rtaga qo`ydilar. Biroq bu maqsadni o`sha vaqtda tarqoqlik va hokimiyatning bo`linganligi sababli amalga oshirish mumkin emas edi. O`zbekiston sho`ro respublikasi ta`sisidan keyingina bu maqsadlarning amalga tatbiqi uchun ijtimoiy-siyosiy-iqtisodiy imkoniyat tuqildi - ta`lim o`zbek tilida olib boriladigan maktabda xususiy maqsadli ona tilini alohida o`quv predmeti sifatida o`qitish amalga joriy qilindi. 12. O`zbek maktablarida ona (o`zbek) tilini o`qitishning xususiy maqsadi xususiyatlariga ko`ra o`rgatish tarixini uch davrga bo`lish mumkin. Bular: a) adabiy til me`yorlarini singdirish va ommalashtirish davri (1924-1970- yillar); b) nutqni rivojlantirish davri (1970-1990-yillar); v) ijodiy tafakkurni rivojlantirish davri (1990-yildan hozirgi kungacha). 13.Birinchi davrda ona tili ta`limi oldida turgan maqsadni voqelantirish uchun jahon tajribasida o`zini oqlagan yagona to`g`ri usulga - ona tilining fonetik, leksik va grammatik qurilish birliklariga tayangan holda adabiy til me`yorlarini ta`lim oluvchilarga singdirish va ulardan amaliy foydalanish ko`nikmalarini hosil qilish usuliga tayanildi va bunday ta`lim yaxshi samara berdi − 1960-yillarda adabiy til 1 Беҳбудий М. Танланган асарлар (Нашрга тайёрловчи Б.Қосимов). – Т.: Маънавият, 1997. – 132 б.

www.arxiv.uz me`yorlari deyarli to`liq ommalashdi va ona tili ta`limining maxsus maqsadi amalga oshdi. 14. Navbatdagi bosqichda - yozma va og`zaki nutqni rivojlantirish bosqichida - maqsadga erishish usuli noto`g`ri tanlandi - ilmiy grammatik o`quv materialini chuqurlashtirish, yuqori sinflarda uslubiyat asoslarini o`rganish orqali nutqni rivojlantirishga erishib bo`lmadi. Natijada 1970-80-yillarda ona tili ta`limida - o`zbek ilmiy va ommaviy matbuotida keng muhokama etilgan - turg`unlik va tanazzul hukm surdi. Buning bosh sababi til ta`limini tafakkur rivojidan ajralganligi bo`ldi; tafakkurni rivojlantirmasdan nutqni rivojlantirishga urinish urug`siz o`simlik undirishga intilishdek samarasiz edi. 15. Milliy istiqlol davrning ilk qadamlaridanoq ta`limni, jumladan, ona tili ta`limining maqsadi, mazmuni, usuli va vositalarini tubdan yangilashga jiddiy kirishildi. Jahonning ilg`or didaktikasi, ta`lim psixologiyasi, milliy an`analarimiz va qadriyatlarimiz asosida ona tili ta`limining ongli kognitiv-pragmatik (induktiv) ta`lim usuli, shu maqsad va usulga mos ta`lim mazmuni ishlab chiqildi hamda amalga joriy etildi. Bu usulning mohiyatini nutqni o`z-o`zidan emas, balki ona tili imkoniyatlari orqali ta`lim oluvchida mustaqil fikrlash va ijodiy tafakkur ko`nikmalarini shakllantirish, tafakkurning voqelanish shakli sifatida nutqni rivojlantirish tashkil etadi. Ilk tajriba-sinov ishlari bu usulning sersamara va istiqbolli ekanligini ko`rsatmoqda. Hozir bu maqsadni to`la voqelantirish uchun to`siq bo`layotgan narsa o`quvchilarning ona tili darslarida keng foydalanishlarini ko`zlab tuzilgan ona tili imkoniyatlarini o`zida mujassamlashtiruvchi axborot bankining turli shakl va ko`rinishlari − xilma-xil maqsadli lug`at, qomus, ma`lumotnoma, ko`rgazmali qurollar, ularning elektron variantlari, kompyuter dasturlari v.h.larning juda ozligidir. Bunday qo`shimcha vositalarsiz bu ta`lim usuli o`z maqsadiga to`la erisha olmaydi. Ta`lim usulining bosh talablaridan biri − ta`lim oluvchi o`quv materialining darslik bilan cheklanmasligidir. Buni esa ona tili imkoniyatlari axborot bankigina ta`lim oluvchiga yetkaza oladi. Shuning uchun ona tili o`qitish metodikasi, tadrischi va tilshunos olimlar, ilg`or amaliyotchilar oldida turgan asosiy vazifalardan biri ona tili ta`limining ongli kognitiv-pragmatik

www.arxiv.uz (induktiv) ta`lim usuli uchun zarur bo`lgan va amaldagi dasturda o`z aksini topgan qo`shimcha ta`lim vositalari - axborot banklarini tuzish va sinflarga, har bir o`quvchiga yetkazish, o`quvchilarda axborot banklarini bilish, ulardan foydalanish madaniyatini, juda ko`p imkoniyatlardan muayyan sharoitda qaysi biri eng samarali ekanligini topa olish hamda undan amalda foydalanish ko`nikmalarini shakllantirish, rivojlantirishning yo`l va usullarini − yangi pedagogik texnologiyalarni ishlab chiqish va keng ommalashtirishdir. 16. Turli davrlarda amalga oshirilgan ta`lim jarayonining maqsadlari bilan umumiy maqsadlar tahlili shuni ko`rsatdiki, ta`lim maqsadi muntazam rivojlanuvchi, dinamik jihatdan takomillashib boruvchi ijtimoiy-didaktik hodisa ekan. Buni ona tili ta`limi maqsadi dinamikasi misolida V asrdan hozirga qadar quyidagi jadvalda ko`rishimiz mumkin: (Qarang: 6-chizma.)

www.arxiv.uz 6-chizma ONA TILI TA` LIMI MAQSADINING PROGRESSIV DINAMIKASI № DAVRLAR MAQSAD VOSITALAR 1 V-IX asrlar Xat-savodli turkona tabiatli shaxsni shaklantirish Qadimgi turkiy yodgorliklar 2 IX-XIX asrlar ( jadidlargach а) Xat-savodli, itoatkor shaxsni shakllantirish IX-XIX asr maktabidagi o`quv manbaalar 3 XX asr boshlari ( jadidchilikd а) Zamonaviy ilmiy bilim asoslari bilan tanishgan, milliy tuyg`ularga ega bo`lgan xat- savodli (faol) shaxsni shakllantirish Jadid namoyandalari tomonidlan yaratilgan darslik va o`quv qo`llanmalari 4 1925-1970 -yillar Adabiy me ` yorlarni singdirish , milliy adabiy tilni ommalashtirish , rasmiy yozma - og ` zaki nutqda sheva nutqidan foydalanishga chek qo ` yish 1925-1970-yillar mobaynida yaratilgan o`quv dasturlari, darsliklar va o`quv adabiyotlari 5 1970-1990 -yillar Milliy adabiy tilda yozma - og ` zaki nutqni rivojlantirish , o ` quvchilarning ijtimoiy - gumanitar hamda tabiiy o ` quv predmetilar bo ` yicha savodxonligini oshirish O ` quv dasturlari , darsliklar , o ` quv qo ` llanmalari , ilmiy va badiiy adabiyotlar 6 1999- yildanr hozirgacha O ` quvchida ijodiy , evristik hamda mustaqil tafakkurni rivojlantirish , ijodiy tafakkur mahsulini nutqsharoitiga mos ravishda to ` g ` ri , ravon bayon etish ko ` nikmalarini tarkib toptirish DTSlar , o ` quv dasturlari , darsliklar , qo ` llanmalar , audio vositalar , kompyuter texnologiyalari , ilmiy hamda badiiy adabiyotlar Jadvalda ona tili ta ` limi maqsadi misolida o ` quv predmeti umumiy va xususiy maqsadining davr talabi hamda ehtiyojlari asosida uzluksiz progressiv dinamikasi − keyingi davr maqsadi oldingi davr maqsadini o ` z ichiga olgan holda undan yuksakroq maqsadni ko ` zlashini ko ` rsatib turibdi .

www.arxiv.uz FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1.Karimov I.A. Adolatli jamiyat sari. – T.: O‘zbekiston, 1998. 2. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. – T.: Sharq, 1998. 3. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. T.: Ma’naviyat, 2008 y. 4.Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. – T.: Sharq, 1997. 5. Barkamol avlod orzusi. – T.: Sharq, 1999. 6.Umumiy o‘rta ta’limning davlat ta’lim standarti va o‘quv dasturi. Ona tili. Adabiyot. – T.: Sharq, 1999. 7. «O‘zbekiston Respublikasi davlat tili haqida» Qonun. – T.: O‘zbekiston, 1989. 8.Abdullayev F.A. XV asr adabiy tilining dialektal asoslari // Navoiy va adabiy ta’sir masalalari. – T.: 1968. 9.Abdullayev Y. Maktabda yagona orfografiya va nutq rejimi. – T.: O‘zPFITI, 1953. 10. Abdullayev Y. 7-sinfda ona tilidan ba’zi temalarni o‘tishdagi tajribamiz // Sov. maktabi. – 1954. – № 4. 11. Abdullayev Y. Eski maktabda xat-savod o‘rgatish. – T.: O‘rta va oliy maktab, 1960. 12. Abdullayev Y. Eski o‘zbek maktablarida (1865-1917 yillar) savod chiqarish: – Ped. fanlari nomz…diss. aftoref.– T.: 1961. 13.Abdurahmonov N. Qadimgi turkiy til. – T.: O‘qituvchi, 1989. 14.Abdurahmonov G‘., Rustamov A. Qadimgi turkiy til. – T.: O‘qituvchi, 1982.

Похожие

Kasb ta`limi tamоyillari

Kasb ta`limi metоdlari

Ta’lim tili va ona tili ta’limi tushunchalari haqida

Mehnat ta`limi dasturining uslubiy taxlili

Mehnat ta`limi dars jarayonida tarbiya.