Оилада бола тарбиясининг ўрни ( Тарбияда аньаналардан фойдаланиш боскичи ) - Педагогиka - Рефераты

Оилада бола тарбиясининг ўрни ( Тарбияда аньаналардан фойдаланиш боскичи )

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

104 KB

Оилада бола тарбиясининг ўрни Режа: 1. Оилада бола тарбиясининг муаммоли вазифалари. 2. Бола тарбиясида миллий анъаналарнинг ўрни. 3. Тарбияда анъаналардан фойдаланиш босқичлри.

Бу мавзуни ўрганишдан мақсад ўқувчиларга шахснинг камол топишида оиланинг етакчи таъсирини оила тарбиясининг ўзига хос миллий хусусиятлари ҳамда типик камчиликларини, бу камчиликларни бартараф этиш йўлларини, тарбия самарадорлигининг ошириш омилларини тушунтириш, оила тарбияси, оиладаги тарбия имконияти ва педагогик маданият ҳақида тушунчалар бериш. Ўқитувчи мавзуни эълон қилгач, тахтага иккита портретни, масалан, X .Олимжон ва бир номаълум шахснинг портретларини илади ва «Кимларнинг суратларини кўриб турибсиз?» деб сўрайди. Ўқувчилар X .Олимжон номини дарҳол айтадилар, аммо иккинчи портретга қараб жим бўлиб қоладилар. Ўқитувчи «Бу ўғри, безори Н.нинг сурати», дейди ва давом этади: « X .Олимжон сизга яхши таниш. У атиги ўттиз беш йил умр кўрган. Лекин шу қисқа умрида ўзбек халқи учун ажойиб бадиий, илмий асарлар қолдирдики, уларни биз бугунгача севиб ўқиймиз. Шоирнинг ҳаёти, ижоди билан қизиққан тадқиқотчилар аввало унинг қандай оилада тарбияланганига, болалик даврига эътибор берадилар. Ўғри, безорининг жиноий ишларини ўрганадиган жиноят қидирув бўлими ҳодимлари ҳам унинг қандай оилада вояга етганини, кимларнинг таъсирига берилганини аниқлайдилар. Хўш, нега ҳар икки шахснинг болалик даври, оила муҳити синчковлик билан ўрганилади?» Ўқитувчи ўқувчиларнинг жавобларини диққат билан тинглайди, сўнг умумлаштириб, шундай хулоса чиқаради: «Демак, бола шахсининг шаклланишида оила муҳити ҳал қилувчи аҳамият касб этади. Ўтмишда баъзи файласуфлар, педагоглар боланинг оила муҳитида тарбияланиши манфаатпарастлик ва бошқа иллатларни вужудга келтириб, одамларнинг ўзаро иноқ яшашига халақит беради, деб ҳисоблаганлар. Бундай фикрдаги кишилар ҳозир ҳам топилади. Улар ҳамма ота-оналарда педагогик билимлар бўлавермайди, бундан ташқари, бола бир- бир ярим ёшида яслига, кейин боғчага, мактабга боради. Демак, кўп вақтини ижтимоий тарбия муассасаларида ўтказади, ота-оналар бир суткада ўз боласи

тарбияси учун ун беш минут ҳам вақт ажратмайди, деган хулосаларга таяниб, оилавий тарбиядан бутунлай воз кечиб, ижтимоий тарбияга ўтиш керак, деган фикрни олға сурмоқдалар. Хўш, бунга сиз нима дейсиз?». Бир-икки нафар ўқувчининг жавобини эшитиб, давом этилади: оилани ижтимоий ҳаётдан бутунлай ажралиб қолган қалъа деб қараш нотўғри. «Агар инсон ўз табиатига кўра ижтимоий мавжудот экан» (К.Маркс) оила ҳам ижтимоий жамоадир; ахир, у одамлар иттифоқидан таркиб топганку! Бинобарин, ҳар бир оиладаги тарбия ҳам маълум маънода ижтимоий аҳамият касб этади. Оиладаги тарбия асосида шаклланган шахснинг манфаати жамият манфаатларига зид бўлмай яшаши ва бирлашиб кетиши ҳам мумкин. Ульяновлар оиласида инсоният бахти учун курашган фидокор шахслар етишиб чиқиши бунга ёрқин мисол бўла олади. Ёзувчи В.Канимец «Ульяновлар» номли китобида Мария Александровна ва Илья Николаевич болалар тарбиясига қандай аҳамият беришгани, Владимир Ильич шахсининг камолотида оила тарбияси, муҳити қандай роль, ўйнагани тасвирлаб берилган. Шу ўринда бу китобни ўқишни тавсия этиш мақсадга мувофиқдир. Бола шахсини камолга етказиш учун курашда оиладаги тарбиявий жараённи педагогик маданият асосида ташкил эта олиш жуда муҳимдир. Педагогик маданият нима? Педагогик маданият – болани классик ва замонавий педагогик билимларни билган ҳолда замон талаби асосида тарбиялашдир. Ота-онада педагогик маданият ўз-ўзидан ҳосил бўлмайди, балки унга тарбия билан жиддий шуғулланиш, изланиш, ўқиш, тажриба орттириш орқали эришилади. Оилада бола тарбиясини режимдан бошлаш, режимни боланинг ёшига қараб белгилаш лозим; режимга ўрганган болада тартиблилик, интизомлилик хислатлари табиий равишда ривожланади; шунингдек, уни тозаликка ўргатиш керак. Бу тарбиявий омилларни амалга оширишда боланинг жисмоний ривожланишига, чиниқишига ҳам эътибор, бериб бориши лозим. Бола тилга кира бошлаши билан нисбатан мураккаб тарбиявий ишларни амалга ошириш керак. Бола озода, интизомли, одобли қилиб тарбияланса-ю, замонавий социал-психологик ва тараққиёт талаблари

ҳисобга олинмаса, унинг келажагига, бахтига зомин бўлиб қолиш мумкин. Шунинг учун ота-она ижтимоий тарбия муассасалари билан ҳамкорликда болаларнинг касб-ҳунарни, компьютер саводхонлигини, тилларни, бадиий адабиётни, илмни ўрганишга спортга интилишини рағбатлантиришлари зарур. Ота-она синчков психолог, нозик дидли педагог, боланинг келажагини яратувчи башоратгўй бўлиши лозим. Агар ота-она боладаги истеъдод куртакларини ўз вақтида сезиб, уларнинг ривожланишига шароит яратиб бера олса, бола шахсининг камол топишига катта йўл очади. Ўқитувчи ана шуларни тушунтиргандан сўнг ота-онанинг болага намуна сифатидаги таъсири ҳақида тўхталади. У аввало қуйидаги парчани ўқиб беради ёки ўқувчилардан бирига ўқитади: «Сизнинг ўз хулқу атворингиз - ҳал қилувчи энг муҳим нарсадир. Болани фақат у билан гаплашганда, насиҳат қилганда, ёки унга бирор нарса буюргандагина тарбиялайман деб ўйламанг. Сиз болани турмушингизнинг ҳар бир моментида, ҳаттоки ўзингиз уйда йўқлигингизда ҳам тарбиялайсиз. Сизнинг қандай кийинишингиз, бошқалар билан ва бошқалар ҳақида қандай гаплашишингиз, хурсанд бўлишингиз ёки ташвишланишингиз, дўст ва душманингиз билан қандай муомала қилишингиз, кулишингиз, газета ўқишингиз – булар ҳаммаси бола учун катта аҳамиятга эга. Гапингиз оҳанги сал ўзгарса ҳам, бола буни дарров пайқаб олади ёки сезади, бола фикрингиздаги ҳамма ўзгаришларни ҳар хил йўл билан билиб олади, лекин ўзингиз бундан бехабар бўласиз. Агар сиз уйда қўполлик ёки мақтанчоқлик қилсангиз, ёки ичкиликка берилсангиз, ундан ҳам ёмони – онани хақорат қилсангиз – сиз болаларингизга ниҳоятда катта зарар етказган бўласиз, уларга ёмон тарбия берган бўласиз ва сизнинг бу ножўя қилиқларингизнинг оқибати жуда ёмон бўлади. Ота-онанинг ўзига талабчан бўлиши, ота-онанинг ўз оиласини ҳурмат қилиши, ота-она ўзининг ҳар бир қадамини назорат остига олиши лозим – тарбиянинг биринчи ва энг асосий методи шудир!».

Ўқитувчи: «Бу парча ҳар бир оилада бўлиши ва тез-тез ўқиб турилиши лозим бўлган А.С.Макаренконинг «Болалар тарбияси ҳақида лекциялар» китобидан келтирилди. Бу китобдаги гаплар мағзини чақиб олган ота-она ўз педагогик маданиятини юксалтиришга эришади», дейди ва ўзбек оилаларидаги тарбиянинг ўзига хослигига тўхталади. Ўзбек оилаларида болани меҳнатсеварликка ўргатишга алоҳида эътибор берилади. Бунда кўпинча ота-оналарнинг ўзлари болаларга ўрнак кўрсатадилар. Масалан, она овқат пишириш, кир ювиш, уйни саранжом- саришта тутиш, каби ишларни сидқидилдан бажаради ва буни ўзининг оиладаги бурчи деб билади, ҳеч қачон эрига: ҳуқуқимиз тенгку, сиз ҳам кир ювинг, нон ёпинг!» демайди. Ота ҳам ўз навбатида рўзғордаги барча оғир ишларни, оилани иқтисодий жиҳатдан таъминлашни ўз зиммасига олади, бу борада меҳнатсеварлик, жонкуярлик намуналарини кўрсатади. Бундай шароитда ота-онага тақлидан бола шахсида меҳнатсеварлик, оилапарварлик хислатлари таркиб топа боради. Ўзбек халқининг «бир болага етти қўшни хўжайин», деган нақли бор. Бола улғайган сайин маҳалладаги тўй- маъракаларда қатнашади, атрофдаги яхши одамларни кўриб ўзининг фазилатларини бойитади, камчиликларини йўқотишга ҳаракат қилади, ундаги худбинлик ҳислари йўқолиб боради. Катта ёшли кишилар болани яхши ишлари учун мақтаб, ёмон қилиқлари учун уялтириб турадилар. Юқоридаги фикрлардан ўзбек оилаларида бола шахсини камолга етказиш учун ҳамма шарт-шароит муҳайё, деган хулоса келиб чиқмайди. Баъзи ўзбек оилаларида боланинг усти бут, қорни тўқ бўлса етади, бўладиган бола ўзи бўлаверади, деган салбий қарашлар ҳам мавжуд. Ёки катта-катта тўй-маъракалар қилган ҳолда хола шахсининг ривожланиши учун зарур буюмларни харид қилишни истамайдилар. Баъзи хонадонларда болаларнинг дарслигидан ташқари бадиий, илмий-оммабоп китоблар йўқ, газета- журналларга обуна бўлишмайди, мен бир косиб ёки савдо ходимиман, китобни нима қиламан дейишади. Ваҳоланки, китобсиз ҳеч кимнинг шахси камолга ета олмайди. Кейинги йилларда ҳар бир хонадон учун зарур

«Саломатлик», «Уй-рўзғор энциклопедияси» «У ким? Бу нима?» каби китоблар чоп этилади. Бу китоблар оилада бола тарбияси билан шуғулланишда жуда қўл келади, шунинг учун ўзбек хонадонлари уларга эга бўлиши лозим. Баъзи ота-оналар борча, мактаб бор деб бола тарбияси билан жиддий шуғулланмайдилар, бодалари нотўғри йўлга кириб кетгандан сўнг эса-оҳ-воҳ қилиб юрадилар. Ота-она борча, мактаб билан яқин алоқа ўрнатса, оиладаги тарбиявий ишлар ижтимоий тарбия билан уйғунликда олиб борилса, бола шахсининг шаклланиши икки хиллик, хатолар рўй бермайди. Оила тарбиясида катта-кичик масала йўқ. Шунинг учун овқатланиш, муомала, юриш-туриш, кийиниш, шахсий гигиена қоидаларига амал қилиш, телевидение, радио эшиттиришларидан фойдалана билиш, кўпчилик орасида ўзини тутиш, катталарни ҳурмат қилишни ўрганиш бола шахсининг камол топишида бирдек аҳамиятга эга бўлган ишлардир. Ҳар бир халқ ўз болаларининг бахтли бўлиши учун қадимдан курашиб келган. Буни авлодлардан авлодларга ўтиб келган маънавий хазина – китоблардан билса бўлади. Ана шундай китоблардан бири - Шарқда машҳур бўлган «Қобуснома» дир. У XI асрда, форс-тожик тилида яратилган, жуда кўп тилларга таржима қилинган. 1860 йилда Огаҳий томонидан ўзбек тилига таржима қилингач «Қобуснома» ўзбек халқининг оила тарбиясини амалга оширишда ёрдам берадиган қўлланмалардан бўлиб қолган. Бу китобда касб- ҳунар ўрганишнинг зарурлиги хусусида шундай дейилади: «Агар табиатинг ҳар қанча асл бўлса ҳам, унга мағрур бўлмагил, чунки тан гўзаллиги ҳунар безаги билан зийнатланмас, ҳеч нарсага арзимайди. Масалан, дебдурларким, улуғлик акут ва билим биландир, насл-насаб билан эмас. Ота-онанг қўйган отларига мағрур бўлмагил, бу от фақат ташқи кўринишдан бошқа нарса эмас. Аммо сен ҳунар билан бир номга эга бўлгил». Бинобарин, ҳар қандай касбнинг устаси бўлиш учун оилада болага йўл очиш керак, чунки болаликда шаклланган моҳирлик, удда-буронлик сифатлари бир умр доимий йўлдош бўлади. Ота-она бола тарбиясида бир ёқадан бош чиқариши зарур, агар ота

бошқача, она бошқача талаб қўйса, болада иккиюзламалик аломатларини кўрамиз. Бундай пайтда ота-она дарҳол ўз хатосини тўғрилаши, боладаги ножўя қилиқларни йўқотишга ҳаракат қилиши лозим. Ота-она шундай иш тутиб, ўзлари бераётган тарбиянинг болага қандай таъсир кўрсатаётганини кузатиб бориши, болада ножўя қилиқлар сезилса, тарбиянинг бошқа самаралироқ усулларини қўллаши зарур. Болага меҳрибонлик қилиб, ҳаддан ташқари эркалаш унинг калондимоғ, худбин қилиб қўйиши, ёки писмиқ, журъатсиз, ташаббуссиз бўлиб қолишига олиб келиши мумкин. Маълумки, педагогикада тан жазоси бериш тақиқланган. Шунингдек, оила тарбиясида ҳам болага тан жазоси беришдан сақланиш лозим. Бунинг ўрнига тушунтириш, дашном бериш, оилавий йиғилишда гуноҳкор болани муҳокама қилиш усулларидан фойдаланиш зарур. Болани ҳадеб жазолайвериш, «сен одам бўлмайсан!» деб камситиш ҳам нотўғри. Бунда бола қаш-қатаёқ бўлиб қолади. Шунинг учун болани вақт-вақтида рағбатлантириб туриш керак. Хуллас, ҳар бир ота-она болага тарбия бериш борасида ўзининг педагогик маданиятини юксалтириб бориб, бу жуда масъулиятли ишга қатъият ва ижодкорлик билан ёндошиши зарур. Халқ – ахлоқий қадриятлар бўлиб, у қимматли анъаналар ижодкори. Халқ қадриятлар ва анъаналарни ўзининг озодлиги учун олиб борган курашлардан мардонавор ижод қилди, уларни толмас меҳнатда, чет эл босқинчилари билан қилган жангларида қадлралади ва эъзозлади. Анъаналарнинг ижтимоий, сиёсий, ахлоқий мазмуни турли тарихий даврларда айниқса кескин синфий курашларда яқкол кўринди. Оммавий халқ ҳаракатлари, инқилобий жанглар авж олган даврда ҳам кишилар ижтимоий қизиқишлар билан яшаганлар. Юксак идеаллар учун курашган вақтларда ҳам анъаналар таркиб топган. Анъаналарни ўрганишда улар қандай тарихий шароитда ва қайси синф томонидан яратилганинини, кимларга хизмат қилганини, кимнинг манфаатини ёқлаганини ва қайси синфнинг ҳукмронлигини

мустаҳкамлаганини кўра билиши керак. Уруғ-жамоа тузуми шароитида анъаналарни тўғри, ҳаққоний ёки сохта тушунтириб берган. Бундан ташқари урф-одатлар ва маросимлар ота-боболар томонидан ижро этилиб, уларнинг авлодлари ҳам ана шу урф-одатлар ва маросимларга риоя қилишлари лозим бўлган. К.Рамуссен Эскимослар ҳақида жумладан шундай деб ёзади: «Уларнинг ҳаммаси ҳар бир муайян ҳолда нима қилиши кераклигини аъло даражада билар эди, аммо менинг «нима учун шундай қилиш лозим?»-деб берган саволим ҳар сафар жавобсиз қолар эди». К.рамуссен қуйидаги биттагина «тушунтириш» ни эшитган холос, «… Бизнинг ота-боболаримиз барча эски турмуш қоидалари билан қуролланган. Бу қоидалар авлодларимиз тажрибаси ва донишмандлигидан вужудга келган. Биз бу қоидалар қандай ва нима учун пайдо бўлганини билмаймиз, аммо тинч яшаш учун уларга риоя қилаверамиз. Бизлар шунчалик содда ва ишонувчанмизки, ўзимиз билмайдиган нарсалардан ҳам қўрқаверамиз. Ўзимизнинг урф-одатларимизни сақлаймиз ва уларга риоя қиламиз». Бинобарин, анъаналар ҳаёт талабларига жавобан пайдо бўлади ва у ёки бу синф манфаатига жавоб бера олгунча яшайди. Улар қандайдир ишнинг такрорланиши натижасида, вазият тақозосига кўра пайдо бўлади. Бунда улар тасодифан вужудга келади ёки онгли равишда жорий этилади. Энциклопедияда анъана қуйидагича таърифланади: «анъана (лотинча – trado – узатиш сўзидан)» ижтимоий ва маданий мероснинг авлоддан авлодга ўтадиган ва муайян жамиятларда, синфларда ва ижтимоий гуруҳларда узоқ вақт сақланадиган элементи бўлиб, у ижтимоий мероснинег объект (моддий ва маънавий қадрият) ларнинг – ўз ичига қамрайди. Кичик энциклопедияда бу таъриф шундай аниқлаштирган: «анъаналар ( tratio – узатаман сўзидан) тарихдан таркиб топган ва аждоддан авлодга ўтадиган одатлар, ижтимоий тарптиб, хулқ нормаси, ғоялардан иборатдир». Педагогика луғатида анъана хусусида шундай дейилади: «оилавий анъана (лотинча – trado - узатиш сўзидан олинган) оилада қабул қилинган ва катта авлод кичик авлодга берадиган одатлар ҳамда хулқ нормаларининг мажмуи.

Анъаналар мактабда мустаҳкам ўрин олган, жамоа сақлайдиган ва ўқувчиларнинг бир авлоддан бошқа авлодга ўтадиган одатлар, тартиблар, хулқ қоидаларидир». «Анъана бир авлоддан иккинчи авлодга ўтган, олдинги авлоддан мерос бўлиб қолган нарсалар (масалан, ғоялар, қарашлар, дидлар, ҳаракат образлари, одатлар ва ҳоказолар)» Одат ҳатти-ҳаракатда, турмушда ўрин олган тартиб, дея изоҳланади С.И.Ожегов муаллифлигидаги луғатда (151). Шундай қилиб, анъаналар ўтиш, бериш деган маънони англатади. Анъаналар тасодифан вужудга келмаслиги, балки йиллар мобайнида таркиб топиши маълум. Демак, анъаналар кўп марта такрорланадиган ва аждоддан авлодга ўтадиган муайян қарашлар, эътиқодлар, дидлар, хатти-ҳаракат нормалари ва қоидалари, ишлар ва ҳодисалардир. Биз анъаналар яшашининг асосий шарти уларнинг сақланиши ва узатилишида деб ҳисоблаймиз. Анъана кўп қиррали, мураккаб ҳодисадир. Уни турли белгиларига кўра таснифлаш мумкин. Ушбу мпвзуга ўтишдан олдин, аввало, қисқача бўлсада, қуйидаги тушунчаларга аниқлик киритиш керак: «Урф-одат ва анъаналар нима?», «Улар бир-биридан нимаси билан фарқланади?», «Қандай анъаналар меҳнат анъаналари деб аталади ва уларнинг бошқа анъаналардан фарқли жиҳатлари нималардан иборат? Буларни аниқлашнинг муҳимлиги шундаки, мавжуд адабиётларда мазкур муаммоларни ёритиш бўйича жуда кўп чалкашликлар учрайди, айрим тушунчалар аралашиб кетади ва ҳоказо. Масалан, «Ўзбек тилининг изоҳли луғати» китобида «одат» сўзи муайян халқда қабул қилинган анъаналар, шакллар деб «бир одам томонидан қабул қилинган усуллар, ҳаракат тарзи, тамойиллар» деб изоҳланади. Анъаналар эса тарихан таркиб топган ва аждоддан авлодга ўтиб келган маросимлар, ахлоқийлик нормаси деб таърифланади(257). Бизнингча, урф-одатлар ва анъаналарни бундай изоҳлаш илмий нуқтаи назардан у қадар тўғри эмас. Чунки мазкур ҳолда «анъана – урф-одат» ва

«урф-одат – анъана» тушунчалари таърифи орасига тенглик белгиси қўйилган. Ҳолбуки, бизнингча, анъана урф-одатга нисбатан кенг тушунчадир. Тўғри, урф-одат ва анъана тушунчаларининг маъноси энциклопедияларда «Изоҳли луғат»дагига қараганда кенгроқ ёритилган. Лекин биз энциклопедияларда ҳам айрим ноаниқликлар бор деб ҳисоблаймиз. Масалан, уларда: «Муайян жамиятдаги ва ижтимоий гуруҳдаги урф-одатлар мерос сифатида қоладиган, такрорланадиган, ҳар бир аъзо учун стереотипга айланган ахлоқ қоидаларидир», - деб ёзилган (257). Биринчидан, мазкур ҳолда «мерос сифатида қоладиган» ибораси ноўрин ишлатилган. Чунки урф-одатлар, ахлоқ қоидалари мерос сифатида ўтмайди, балки ҳаётнинг ўзида ўзлаштирилади. Улар ёш авлодга онгли ва онгсиз равишда ўтади. «Мерос сифатида ўтиш» эса ирсийлик билан боғлиқ бўлиб, хромосомалар, генлар орқали ўтишдир ва бу жараёнга унинг ҳеч қандай алоқаси йўқ. Иккинчидан, урф-одат иборасини «жамиятнинг ҳар бир аъзоси учун нормага айланган ахлоқ қоидаси» деб тушуниш мумкин эмас. Чунки битта жамиятнинг ўзида у ёки бу гуруҳлар риоя қилмайдиган, айрим оилалар, шахслар тан олмайдиган урф-одатлар бўлиши мумкин ва мавжуддир. Лекин бу ҳол ана шу урф-одатларни тарк этишга олиб бормайди. Демак, мазкур таърифдаги «мерос» ва «жамиятнинг ҳар бир аъзоси» сўзлари иборанинг аниқлигига путур етказади. Ниҳоят, биз урф-одатнинг энциклопедиялардаги таърифи бирмунча кенг деб ҳисоблаймиз. Бу таъриф урф-одатдан кўра анъанага кўпроқ тўғри келади. Анъана тушунчасида муайян маросимлар ва урф-одатлар, ахлоқ қоидалари бирлашади. Анъана ўзига хос интеграцияланган ва аҳамиятли ҳодиса бўлиб, унда авлодларнинг ижтимоий ҳаётга боғлиқ тажрибаси умумий шаклда акс этади. Профессор Г.Н.Волков таъбири билан айтганда, «анъана у ёки бу кишилар гуруҳидан бошланиб, катта авлоддан ёш авлодга

ўтган урф-одатлар, маросимлар ва ахлоқ, қоидаларининг мажмуидир». Аниқроқ айтганда, анъана қадриятларнинг таркибий қисми бўлиб, у ижтимоий ва маданий меросда узоқ, даврлар мобайнида сақланади, кейинги авлодлар томонидан қабул қилинади ва йил давомида янги элементлар билан бойиб бораверадп. Бинобарин, анъана муайян маросимларга, удумларга, урф- одатларга қараганда анча кенг ва умумлашган ҳодисадир (70). Анъаналар феномен сифатида ижтимоий ҳаётнинг турли соҳаларига (ҳуқуқ, сиёсат, иқтисодиёт, этнография, дин, адабиёт, санъат, маданият ва ҳоказоларга) хос бўлиб, маълум маънода барча ижтимоий тизим ҳаётийлигининг муҳим шартидир. Ғоялар, учрашувлар, маълум ижтимоий тадбирлар, жумладан, дидлар, урф-одатлар, ахлоқ нормалари, маросимлар, байрамлар, қўшиқлар ҳам анъана шаклига кириши мумкин. Шунингдек, халққа, мамлакатга, ўлкага, миллатга ва оилага хос анъаналар ҳам мавжуд бўлади. Умуминсоний анъаналар ҳам бор. Масалан, меҳнат анъаналари гарчи, миллий кўринишга эга бўлса-да, умуминсоний анъаналардир. Улар илғор жиҳатлари туфайли узоқ яшайди, эъзозланади ва авлоддан авлодга ўтади(164). Даврнинг ҳамда ижтимоий-иқтисодий тузумнинг талабларига жавоб берадиган анъаналар эҳтиёткорлик билан сақланади ва бойитилади; а кс ҳ олда янги анъана билан курашда унутилиб кетади. Академик Ф.Когормнинг таъкидлашича, «аньаналар диалектик ривожланади, янги аиъаналар қабул қилинади, халқ, асрлар мобайнида яратган анъаналардаги барча яхши ва илғор нарсалардан фойдаланилади. Иккинчи томондан, эскирган ва замон талабларига жавоб бермай қолган анъаналар ривожланиш жараёнида янги анъанага ўз ўрнини монеликсиз бўшатиб беравермайди. Одатда янгилик эскиликка қарши курашда вужудга келади ва ўзига йўл очади» (108). Анъаналар, урф-одатлар ва байрамларнинг ҳар бири муайян тарихий даврнинг маҳсулидир. Улар моддий турмуш шарт-шароитларининг таъсири билан пайдо бўлган, ривожланган, такомиллашган, асрлар оша аждоддан авлодга ўтиб келган ва халқнинг яхши орзу ниятларп ҳамда маънавий

бойликларини ўзида мужассамлаштирган бўлади. Улар синфий жамиятда синфий характер касб этади. Илғор анъаналар эса янги давр, ижтимоий тузум эҳтиёжларига мослашади. Масалан, меҳнатсеварлик, ватанпарварлик, инсонпарварлик, меҳмондўстлик, болалар тарбияси билан боғлиқ анъаналар асрлар давомида яралган бўлиб, улар ҳозир ҳам ижтимоий. Ҳар бир авлод ўзидан олдинги авлодлардан мерос қолган анъаналар ва урф-одатларни мехнати, билими, тажрибалари билан бойитади ва ривожлантиради. Урф-одатларни этнографлар, файласуфлар, фольклоршунослар, публицистлар турли нуқтаи назардан таърифлайдилар. Файласуф олим Угринов фирича, урф-одатлар янги авлодга муайян ғоялар, ахлоқ хатти- ҳаракатлар, бойликлар ва туйғуларни ҳадя этишнинг махсус усулидир. Ворисликнинг бошқа усулларидан эса урф-одатлар ўзининг рамзийлик табиати билан фарқланади (205). «Урф-одатлар билан боғлиқ хатги-ҳаракат ҳамма вақт рамзийлик билан суғорилган. Рамзлар ўзида у ёки бу ижтимоий ғояни, образни, фикрни умумлаштиради, тунга мувофиқ туйғуларни қўзғайди» (169). Урф-одатлар, удумлар, расм-русумлар занжирдан иборат. Улар маданий бойликларни авлодларга ҳадя эчувчи муҳим восита ҳисобланади. Удумлар, расм-русумлар урф-одат сингари рамзий образларга эга эмас. Улар кишиларнинг узоқ йиллик фаолияти – моҳнатдаги, турмушдаги, оиладаги амалий хатти-ҳаракати натижасида таркиб топади. Маросимлар – анъананинг бадиийлашган, рамзий белгилар, образлар мусиқа, рақс, қўшик, публицистик на бадиий сўз воситасида англашиладиган муайян ғоялар, ахлоқ нормалари шаклидаги кўриниш. Маросим бир нечта расм-русум, удумлар занжиридан иборат. У анъаналарнинг тантанали бадиийлашган қисми бўлиб, оммавий ҳаракатлар йиғиндисидир (173). Маросим урф-одатнинг ҳамма вазифасини адо этишга қодир эмас, балки унинг бирор қисми – бошланиши, кульминацияси, тугалланишини намоён қилади. Шу боис урф-одат кенг режали хатти-ҳаракат мажмуи бўлса

(тўй байрамлар, армия сафига чақириш ва ҳоказолар), маросим ана шу тантана (урф-одат) ни ўтказиш пайти бадиийлашган қисмидир. Байрамлар – кишиларнинг хусусий ва жамоа бўлиб кечириш шароитининг йиғиндиси бўлган тарихий ижтимоий тараққиёт Жараёнида юзага келган, ўзида идеалларни, эстетик эҳтиёжларни ифодалаган анъаналар ва урф-одатларнинг муайян шаклдаги тантанали кўриниши. Байрам-жамият, давлат, синф, ижтимоий гуруҳ, оила ҳаётидаги бирор муҳим ва қувончли воқеага бағишланган кундир. Байрамлар бир қанча элементларни ўзида намоён қилиб, сиёсий тадбирлар (тантанали мажлис. илғорларни мукофотлаш), ўзига хос одатлар (ҳарбий парад, меҳнаткашлар намойиши), оилавий тантаналар (қариндошлар, дўстлар учрашуви) кабиларнинг занжиридан иборат (265). Халқ анъаналари, урф-одатлар ва байрамлар кишиларнинг жамоа бўлиб уюшишларини, мулоқотга киришишларини тақозо этади. Зотан, улар халк, ҳаётининг барча томонлари - иқтисодий, ижтимоий, миллий, илмий, маданий, ҳарбий, касб-ҳунар ва ишлаб чиқариш жабҳаларида намоён бўлади. Аньана, байрам ва урф-одатлар турмуш маданияти тушунчасининг таркибида ҳаракат қилади. Анъана ва урф-одатлар кишиларнинг ўзаро ва жамиятга ижтимоий муносабатларини такрор ишлаб чиқаришда, олдинги авлод эришган моддий ва маънавий бойликларни ўзида акс эттириб, кейинги авлодга етказишда муҳим восита.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР 1. «Ўзбекистон Республикасининг Кадрлар тайёрлаш миллий дастури», «Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори» – Тошкент: Шарқ, 1997-65 б. 2. Каримов И.А. « Ў збекистон келажаги буюк давлат». Тошкент : Ў збекистон 1992-62 б. 3. Каримов И.А. «Янги уйни қ урмай туриб, эскисии бузманг» – Тошкент : Ў збекистон 1993 . – 24 б. 4. Каримов И.А. «Озод ва обод Ватан, эркин ва фаравон ҳ аёт-пировард ма қ садимиз». 8-жилд . – Тошкент : Ў збекистон , 2000. 5. www.ziyonet.uz

Похожие

Оилада бола тарбиясининг муаммоли вазифалари

Ўзбек халқ педагогикаси фани ва унинг таълим-тарбияда тутган ўрни

Тарбия жараёни. Тарбия методлари

Фан ва тараққиёт

Ахлоқ-одоб тарбиясининг манбалари ва методологик асослари