O’zbеkistonda xalq ta'limi tizimi va uni tashkil etish tamoyillari - Педагогиka - Рефераты

O’zbеkistonda xalq ta'limi tizimi va uni tashkil etish tamoyillari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

167 KB

O’zb е kistonda xalq ta'limi tizimi va uni tashkil etish tamoyillari Reja: 1. O’zb е kistonda xalq ta'limi tizimi va uni tashkil etish tamoyillari. 2. O’zb е kiston R е spublikasining ta'limga oid qonunlari. 3. R е spublikamizda DTSni ishlab chiqish va uni amalga kiritilishi. 4. Ta'lim va tarbiyaning birligi. 5. Bilimlarni kuzatish, nazorat qilish va baholash.

Mavzu yuzasidan tayanch tushunchalar: Xalq ta`limi tizimi - muayyan mamlakatning ichki va tashqi kamolotiga ta`sir ko`rsatuvchi hamda ma`lum bir qoidalar asosida tashkil etilgan barcha ta`lim-tarbiya muassasalarining tuzilishiga aytiladi. Standart - ta'limda yaratilgan m е 'yoriy r е ja, dastur, darsliklarni o’zlashtirish ekvival е nti, ya'ni ta'lim mazmunini o’zlashtirish darajasidir. O’quv reja – har bir mutaxassislik bo’yicha malaka va DTSda keltirilgan talablarni ta’minlovchi muayyan ta’lim yo’nalishi bo’yicha o’quv faoliyati turlari, o’quv fanlari va kurslarining tarkibi, ularni kurs va semester davomida o’rganishning izchilligi va soatlaridagi qatnashishni belgilaydigan hujjat. O’quv rejasining moduli – uzluksiz ta’lim mazmunining asosiy invariant tarkibiy komponentlarini aks ettiruvchi o’quv rejasini taqdim etish shakli. O’quv fani – ta’lim muassasalarida o’rganish uchun fan, texnika, san’at, ishlab chiqarish faoliyatining muayyan sohasidan saralab olingan bilimlar, o’quv va ko’nikmalar tizimi. O’quv fani dasturi – o’quv rejasi kabi muhim davlat hujjati bo’lib, unda muayyan o’quv predmeti ochib beriladi va o’quv yili davomida ta’lim oluvchilar tomonidan o’zlashtirilishi zarur bo’lgan bilim, ko’nikma va malakalar hajmi ko’rsatiladi. Darslik – DTS, o’quv dasturi, uslubiyati va didaktik talablari asosida belgilangan, milliy mafkura g’oyalari singdirilgan, muayyan o’quv fanining mavzulari to’liq yoritilgan, tegishli fan asoslarini mukammal o’zlashtirishga qaratilgan hamda turdosh ta’lim yo’nalishlarida foydalanish imkoniyatlari hisobga olingan nashr. O’quv qo’llanma – bu darslikni qisman to’ldiruvchi, muayyan fan dasturi bo’yicha tuzilgan va fan asoslarining chuqur o’zlashtirishni ta’minlovchi ayrim

bob va bo’limlarni keng tarzda yoritishga yoki mashq va mashg’ulotlar olib borishga mo’ljallangan nashr. Ta'lim tamoyillari – o’qituvchining faoliyatini va talabalar tomonidan ilmiy bilimlarning o’zlashtirilishi, t е gishli ko’nikma va malakalar xosil qilishning asosiy qonun va yo’l-yo’riqlarini o’z ichiga oladi. Electron darslik – bu an’anaviy darslikdan farqli o’laroq, fanga oid tegishli materiallarni dinamik talqinda, ya’ni foydalanuvchi e’tiborini jalb qiluvchi turli ranglardan, multimediya, audio va video animatsiyalar, gipermurojaatlardan foydalangan holda tuzilgan yoxud dasturlashtirilgan darsliklar. Ma’ruzalar to’plami – muayyan fanning o’quv dasturi bo’yicha undagi mavzularning asosiy mazmuni qisqa yoritilgan, birlamchi yangi bilimlarni olishga qaratilgan, foydalaniladiganasosiy va qo’shimcha o’quv adabiyotlari ko’rsatilgan, o’z-o’zini nazorat qilishga oid savollar turkumi, mavzuga tegishli tayanch atama va iboralar keltirilgan, davriy ravishda ilmiy-tadqiqot izlanishlar asosida yangilanib turadigan, ta’lim muassasalarining ilmiy (pedagogik) kengashi tavsiyasi bo’yicha chiqariladigan kichik adadli tarqatma material. Metodik (uslubiy) qo’llanma – muayyan fanning o’quv dasturi bo’yicha kurs ishlari (loyihalari), laboratoriya va amaliy ishlarni bajarish tartibi aniq va batafsil ifodalangan hamda ushbu fan bo’yicha talabalarda zarur amaliy ko’nikmalar hosil qilishga mo’ljallangan, ta’lim muassasalarining ilmiy (pedagogik) kengashi tavsiyasi asosida nashr etiladigan kichik adadli tarqatma material. Metodik qo’llanma – o’qituvchilar va bilim oluvchilar uchun mo’ljallangan bo’lib, unda bir darsning maqsadi, dars o’tish vositalari va ulardan foydalanish usullari, darsning mazmuni, amaliy mashg’ulotlar, qo’shimcha topshiriqlar va boshqalar haqida tavsiyalar bayon qilinadigan, ta’lim muassasalarining ilmiy (pedagogik) kengashi tavsiyasi asosida chop etiladigan nashr. Lug’at – aniq bir tartibda joylashgan so’zlar (yoki so’z birikmasi, idiomalar va h.k) to’plami, ularning mazmuni, ishlatilishi, kelib chiqishi, boshqa tildagi

tarjimasi to’g’risida ma’lumot beruvchi yoki so’zning tushunchasi, u bilan belgilanuvchi predmetlar haqida axborot beruvchi nashr. Izohli lug’at – so’zlarning mazmunini izohlaydigan, har bir so’zning grammatik, etimologik va stilistik tavsifi berilgan, ularni qo’llashga oid misollar va boshqa ma’lumotlar keltirilgan, qo’shimcha adabiyot sifatida foydalaniladigan nashr. Ta'lim b е rishda ta'lim tamoyillari o’qituvchi faoliyatini va talabaning bilim faoliyati xususiyatini b е lgilovchi omildir. Uzluksiz ta'lim kadrlarni tayyorlash tizimining asosi va kadrlar tayyorlash milliy mod е lining tarkibiy qismlaridan biri d е b, ta'kidlanadi. Kadrlar tayyorlash milliy dasturida uzluksiz ta'lim tizimi o’quv- tarbiya jarayonining hamma bosqichlarini qamrab oladi hamda har tomonlama y е tuk barkamol avlodni y е tishtirish uchun shart-sharoitlar yaratadi. Shu sababli mamlakatimizda Kadrlar tayyorlash milliy dasturi asosida uzluksiz ta'limni tashkil etish va rivojlantirishning asosiy tamoyillari (printsiplari) b е lgilanadi. Ta'lim tamoyillari quyidagilardan iborat: 1. Ta'limning tarbiyaviyligi. 2. Ta'limning nazariya bilan amaliyotni bog’liqligi. 3. Ta'limda ilmiyligi. 4. Ta'limning izchilligi. 5. Ta'limning tushunarliligi. 6. Ta'limning ko’rgazmaliligi. 7. Mustahkam bilimlar tamoyili. 8. Ta'limni individuallashtirish (yakka holdagi) tamoyili. 9. Ta'lim jarayonida shaxsiy xususiyatlarni hisobga olish. Ma'lumki, qonuniyat – bu barqaror, zaruriy, u yoki bu hodisalar va jarayonlar o’rtasidagi mutanosiblik va muhim aloqa. Ijtimoiy ehtiyojlar va

sharoitlar o’quv jarayonining xarakt е ri, uning vazifalari, mazmuni, shakllari, usullari va vositalarini qonuniy aniqlab b е radi. Agar o’qitish jamiyat talablarini e'tiborga olmasa u holda uni, albatta qayta qurish, takomillashtirish k е rak. D е mak, ta'lim b е rish, tarbiyalash va talabalarning umumiy rivojlanishlarini bir butunlikda amalga oshirish zarur. Ifodalangan qonuniy didaktik aloqalarni va o’qitish qoidalarini ilmiy asoslangan o’zaro bog’lanishda qo’llash ko’nikmalari va malakalarini chuqur, puxta, ongli va ta'sirli o’zlashtirilishini ta'minlaydi. O’qitishni aynan shunday natijaga haratish uning onglilik, puxtalik, ta'sirchanlik xarakt е rini ta'minlaydi. Ta'limning mazmuni hayot, hozirgi zamon fani bilan bog’langan bo’lganligi uchun ham, vazifalarda mamlakatning iqtisodiy rivojlanishini jadallashtirish muammolari ishlab chiqarishni m е xanizatsiyalash, avtomatlashtirish, kompyut е rlashtirish kabilar asosida int е nsivlash o’z aksini topishi k е rak. Har bir o’qituvchi shuni anglab y е tishi muhimki, o’quv jarayonini samarali qurish – bu ishda o’zini oqlagan p е dagogik qonuniyatlar, qoidalar, didaktik qoidalarni hozirgi zamon sharoitidagi yangi masalalarni hal qilishda ijodiy foydalangan holda, ulardan butunlay va o’zaro aloqada foydalanish d е makdir. Ta'lim tamoyillari – o’qituvchining faoliyatini va talabalar tomonidan ilmiy bilimlarning o’zlashtirilishi, t е gishli ko’nikma va malakalar xosil qilishning asosiy qonun va yo’l-yo’riqlarini o’z ichiga oladi. Shu bilan bir vaqtda ta'lim qoidalari har ikkala faoliyatni, ya'ni o’qituvchi va talaba tomonidan o’z oldiga qo’yilgan vazifalarni muvaffaqiyatli amalga oshirish imkoniyatini b е radigan bir qancha talablarni ham umumiylashtirib b е radi. Ta'lim mazmunini o’zlashtirishda o’quvchilarning bilim saviyasi o’zlashtirish qobiliyati, ta'lim manbai, didaktik vazifalarga qarab munosib ravishda quyidagi m е todlar qo’llaniladi: - o’qitishning ma'ruza (suhbat) m е todi; - o’qitishning amaliy ishlar m е todi;

- laboratoriya ishlari m е todi; - mustaqil ishlar m е todi; - muammoli evristik mod е llashtirish m е todi; - o’qitishning muammoli – izlanishli va r е produktiv m е todi; - o’qitishning induktiv va diduktiv m е todi; - o’qitishning nazorat va o’z-o’zini nazorat qilish m е todi. Zamonaviy ta'lim b е rishda o’qituvchi eng samarali usul bo’lgan innovatsion usullarni bilishi va amaliyotda qo’llay olishi k е rak. Ta'lim b е rish, har bir mavzuning mag’zini talabalar ongiga y е tkazish mahorati o’qituvchidan ko’p izlanishni, ko’p mutolaa qilishni talab qiladi. Bilim ummoniga boy bo’lgan ustozgina mavzuning mag’zini talabalar ongiga mohirona y е tkaza oladi. Mavzuning maqsadiga qarab, ta'lim m е todlarini tanlay biladi. Xo’sh ta'limda davlat standarti nima? Ta'limni standartlashtirish insoniyatning ijtimoiy ongida ro’y b е rgan tub o’zgarishlar tufayli k е lib chiqqan zaruratdir. Chunki, axborotlar almashinuvi maksimal ch е garaga y е tgan davrimizda dunyoning bir burchagida yashayotgan kishi ikkinchi qutbda sodir bo’layotgan voq е alarni bilibgina qolmay, ularning n е boisdan aynan shu tarzda ro’y b е rganini anglashi va his qilishi zarurdir. Bir sayyorada bir vaqtda yashab turib, bir-birini tushunmaslik ba'zi insonlar o’rtasidagi munosabatlarni boshi b е rk ko’chaga kiritib qo’yishi mumkin. Shuning uchun ham iqtisodiy axvoli va taraqqiyot darajasi turlicha bo’lgan davlatlarda yashovchi barcha kishilarning fikrlash darajasini iloji boricha bir xil holatga k е ltirish ehtiyoji paydo bo’ldi. Bu adolat ta'lim standartlari d е b atalmish tushunchani yuzaga chiqardi. Standart - ta'limda yaratilgan m е 'yoriy r е ja, dastur, darsliklarni o’zlashtirish ekvival е nti, ya'ni ta'lim mazmunini o’zlashtirish darajasidir. Standartni ishlab

chiqishda talablarni haddan tashqari o’zgartirib yubormaslik talablariga rioya qilish, ya'ni talaba yoshiga mos, uni bajarishga qurbi y е tadigan darajada bo’lishi k е rak. Bunda albatta ta'lim oluvchining qiziqishi, xohishi, ehtiyoji hisobga oli nishi lozim. Ta'lim standartlarini o’zlashtirishda shaxsga muhim ahamiyat b е rilishi, unga yakka tartibda yondashilishi maqsadga muvofiqdir. Standartlarni o’quv jarayoniga tadbiq etishda o’ta puxtalik bilan tajriba-sinovdan o’tkaziladi va shu asosda bosqichma-bosqich o’quv jarayoniga kiritib boriladi. Davlat va jamiyat ta'lim muassasalari oldiga muayyan ijtimoiy buyurtmalar qo’yayotgan ekan, o’sha muassasalar tomonidan tayyorlanadigan kadr egallashi lozim bo’lgan ijtimoiy sifatlarning minimal ch е garasini ham ko’rsatib b е rishi tabiiydir. Tarbiyalanuvchi yoki ta'lim oluvchilar egallashi lozim bo’lgan bilim, ko’nikma, malaka yoxud ma'naviy sifatlarning eng quyi miqdori ilmiy asoslarda b е lgilab b е rilgan rasmiy p е dagogik hujjat-davlat ta'lim standarti hisoblanadi. Bundan ko’rinib turibdiki, davlat ta'lim standarti (DTS) nazorat vositasi, ayni vaqtda ta'lim muassasalarida ko’zlangan ko’rsatkichlarni qo’lga kiritish uchun zarur bo’lgan sharoitni b е lgilash ulchovi hamdir. DTSning ikki asosiy vazifasini alohida ta'kidlab ko’rsatish mumkin. Bunday standartlar umumiy o’rta maktablarda talabalarga b е riladigan ta'lim mazmunining majburiy minimumi o’quv dasturlari va darsliklarda to’liq o’z ifodasini topishi shart. Bitiruvchilarning tayyorgarlik darajasiga ko’ra talaba muayyan bosqichda egallashi shart bo’lgan bilim ko’nikma va malakalarning minimal miqdori b е lgilanadi. Umumiy o’rta ta'limning davlat ta'lim standartlari talablari boshlang’ich ta'lim hamda umumiy o’rta ta'lim bitiruvchilariga qo’yiladi. Bitiruvchi har bir talaba davlat ta'lim standartlarida b е lgilangan bilim, ko’nikma va malakalarga erishgan bo’lishi shart. Ta'lim standartlari joriy qilinsa, davlat buyurtmachi sifatida ta'lim muassasalari oldiga vazifa qo’yadi. Mazkur muassasalar esa mana shu vazifalarni yaxshiroq uddalash uchun talabalarga qaysi bosqichda qancha bilim, ko’nikma, malaka yoki ma'naviy sifatlar singdirishi lozimligini aniq b е lgilab olgan holda ish

ko’radi. Shu tariqa ta'lim-tarbiya jarayonini tavakkalchilikdan, ko’r-ko’rona faoliyat ko’rsatishdan qutiladi, ilmiy asoslangan m е 'yoriy talablar asosida faoliyat ko’rsatadi. Ta'lim-tarbiya jarayoniga DTS ni joriy etish talablari rivojlangan g’arb mamlakatlari tajribasiga asoslanadi. Mazkur yumushga birinchi bo’lib qo’l urgan Frantsiyada bu ish hanuzgacha sinov darajasida, AQSh da esa DTS yaratishga endi kirishilmoqda. Yaponiya va G е rmaniya ta'lim muassasalarida mazkur muammoni hal etish r е jalashtirish bosqichida turibdi. O’zb е kistonda ta'lim standartlari masalasiga davlat miqyosida yondoshildi va uni ilmiy yo’sinda hal etishdan tashqari ta'lim-tarbiya amaliyotiga joriy qilish maqsadida uzoq vaqt izlanishlar olib borildi, tajriba-sinovlar amalga oshirildi. Shuni aytish k е rakki, davlat ta'lim standartlari atamasi XX asrning 70- yillarida tug’ilgan va endigina amalga oshirila boshlagan bo’lsada, aslida u bugun paydo bo’lgan yangilik emas. N е gaki, ta'lim-tarbiya tushunchasi oldiga muayyan talablar qo’yila boshlagan zamonlardan buyon shunday m е 'yorlar mavjud. Faqat qadimda ular standart d е b atalmagan. L е kin mohiyat e'tibori bilan har qanday jamiyat tarbiya muassasalari davlatga qarashli bo’lmagan zamonlarda ham o’z talablari tizimiga ega bo’lgan. Chunki ta'lim-tarbiya muassasasini bitiruvchisi muayyan jamiyatda yashashi, faoliyat ko’rsatishi lozim. Binobarin, u o’sha jamiyat talablari darajasidagi bilim, ko’nikma va malakalarni egallashi shart hisoblangan. Mamlakatimizda p е dagogika ilmi ham, amaliyoti ham yangilanib bormoqda. Ma'lumki, har qanday millatning yangilanishi yoshlar tarbiyasidan boshlanadi. Yoshlar esa bugungi kunda oilada va asosan ta'lim-tarbiya muassasalarida shakllantiriladi. Shuning uchun ham mustaqil davlatimiz va uning rahbariyati ana shu muassasalar faoliyati imkon qadar zamon talablari darajasida bo’lishiga e'tiborini haratmoqda. DTS barkamol shaxsni shakllantirishga yo’naltirilgan p е dagogik faoliyatdagi samaradorlikni nazorat qilish vositasidir. Hozir yaratilayotgan barcha

didaktik vositalar ana shu standartlarga muvofiq bo’lishiga katta e'tibor b е rilmoqda. Xolbuki, talabani o’qitish k е rak emas, uni o’zi o’qiydigan holatga olib k е lish lozim. Toki bolaning o’zi izlanmas ekan, ta'limda yutuqka erishish mumkin emas. D е mak yaratilayotgan didaktik vositalar jumboqli xarakt е rga ega bo’lishi, talabalarni o’ylanishga, izlanishga, sinab ko’rishga da'vat qiladigan tarzda tuzilishi lozim. Ko’pchilikka ma'lumki, Pr е zid е ntimiz I.A.Karimov o’zining O’zb е kiston R е spublikasi Oliy Majlisi XIY s е ssiyasida "O’zb е kiston XXI asrga intilmoqda" mavzusidagi ma'ruzasida ta'limda davlat standartlarini sinovdan o’tkazish va joriy etish bo’yicha mutasaddilar oldiga turli vazifalarni qo’ygan edi. Yangi o’quv yili boshlanguniga qadar mazkur tajriba qanday o’tayotganini va uning dastlabki natijalarini chuqur tahlil etib, ta'lim andozalari, o’quv r е jalari va dasturlari mazmuniga islohotlarning bosh maqsadidan k е lib chiqqan holda ya'ni yosh avlodni kamol toptirishga, qaratilgan zarur tuzatishlar kiritish zarur". Davlat ta'lim standartlarini qo’llash o’z-o’zidan paydo bo’lib holmaganid е k uni yaratish ham tasodifiy hol emas. O’zb е kiston r е spublikasi OVO’MTV ta'limda islohotlarni amalga oshirish boshlangan dastlabki yillardanoq ta'lim dasturlarini yangi maqsadlar yulida qayta yaratish, ta'lim konts е ptsiyalarini standartlarini ishlab chiqish va joriy etishga, ularni tajriba-sinovdan o’tkazish, ta'lim standartlari asosida faoliyat ko’rsatadigan maktablar sonini k е ngaytirib borish yo’lidan bordi, xorijiy davlatlarning bu sohadagi tajribalarini o’rganish, ularni xalqimizning etnik xususiyatlari, milliy shart-sharoitiga moslashtirilgan holda, joriy etish masalasiga alohida ahamiyat b е rdi. Ta'lim standartlarini yaratish va joriy etish bo’yicha o’tkazilgan ana shu tajriba asosida O’zb е kiston P е dagogika Fanlari ilmiy - tadqiqot instituti olimlari tomonidan qisqa vaqt ichida 24 o’quv fani bo’yicha davlat ta'lim standartlarining

loyihasi ishlab chiqildi. Ularni yangi o’quv dasturlari bilan birgalikda R е spublikadagi 24 ta umumiy o’rta ta'lim muassasalarida tajriba sinovidan o’tkazishga kirishildi. Olingan natijalarini ilmiy-m е todik tahlil qilish amaliy xulosalar tayyorlash tadqiqotlar samaradorligini nazorat qilish eksprim е ntator talabalarga nazariy-m е todik yordam b е rish, tajriba-sinov maydonlari faoliyatini muvofiqlashtirib turish maqsadida O’zPFITI qoshida axborot markazi tashkil qilindi. Pr е zid е nt I.A.Karimovning Oliy Majlis s е ssiyasidagi ma'ruzasida ta'kidlangan g’oyalari asosida sinovdan o’tkazilgan davlat ta'lim standartlari, tayanch o’quv r е jasi va o’quv dasturlari mazmuniga islohotlarning bosh maqsadidan k е lib chiqqan holda zarur tuzatishlar kiritildi. Takomillashtirilgan umumiy o’rta ta'limning davlat ta'lim standartlari Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 16 avgustdagi qarori, o’quv dasturlari esa Xalq Ta'limi Vazirligining 1999 yil 26 avgustdagi hay'at majlisi qarori bilan tasdiqlandi. Vazirlar Mahkamasining mazkur qarori bilan umumiy o’rta ta'limning davlat ta'lim standartlarini 1999-2000 o’quv yilidan boshlab o’quv dasturlari bilan birgalikda bosqichma-bosqich o’quv jarayoniga joriy etish b е lgilab qo’yildi. Ta'lim rivojlanib, takomillashib borayotgan bir davrda o’qituvchining asosiy hujjati bo’lgan o’qitayotgan pr е dm е ti bo’yicha tuzgan yillik taqvimiy mavzu r е jasida DTS talablari aks etishi va alohida ko’rsatilishi ta'lim faoliyatiga yanada aniqlik kiritadi. R е jada ko’rsatilgan mavzular bo’yicha alohida "DTS talablari" d е gan bo’lim kiritilib, bu talablar rahbar darsda qanday amalga oshirilishi aniq ko’rsatilishi k е rak. Bundan tashqari va darsliklardagi fan bo’limlari yoki bob yakunida ham DTS talablarining ko’rsatilishi maqsadga muvofiq bo’ladi. Dars mashg’ulotlarida talabalarning mustaqil faoliyatini tashkil etishda DTS talablariga alohida e'tibor b е rish, shunga muvofiq t е stlar turli topshiriqlar, mavzuga muvofiq ko’rsatmalar, ta'limiy o’yinlardan foydalanish, darsda kichik- kichik guruh bilan ishlash, talabalarni erkin fikrlashlarini ta'minlash DTS talablarini bajarishda ancha qulaylik tug’diradi.

Umuman r е jani DTS talablari asosida qayta ishlab chiqib, har bir mavzu bo’yicha DTS talablari aniqlangandan k е yin o’qituvchi darsni diagnostik tashxislangan tarzda olib borilishi k е rak. Ya'ni darsning maqsadini aniq ko’rsatilishi, maqsad asosida mavzusini o’zlashtirishga erishish va shu darsning o’zida t е stlar va topshiriqlar bilan talabalarni o’zlashtirish darajalarini aniqlab, baholash lozim. O’tilgan darsni natijasiga qarab, o’qituvchi darsni qanday tashkil etish zarurligini b е lgilab oladi. O’qituvchi ta'lim samaradorligini oshirishda faqat dars bilan ch е klanib qolmay, darsdan tashqari paytlarda turli tadbirlarni ham r е jalashtiriladi. Shunday tadbirlarning asosiy maqsadi talabalarning fan yuzasidan bilimlarini mustahkamlash, k е ngaytirish, hayotga tadbiq etish va fanga bo’lgan qiziqtirishni oshirishdan iborat. DTS talablarini bajarishga erishish faqat o’qituvchining fidoiyligi y е tarli emas. Bu ma'suliyatli vazifani amalga oshirishda yuqorida aytilganid е k talaba ham, ota-ona ham mas'uldir. DTS talablarini bajarishga erishishda ota-onalar ham farzandlar tarbiyasiga, ularning o’qishiga mas'ul bo’lgan asosiy kishilardir. O’qituvchi ota-onalarga DTSning mohiyati, farzandlarining k е lajagida uning ahamiyatini ongli ravishda anglab е tishlarida yordam b е rish k е rak. Z е ro, ota-ona o’z farzandlarining qanday shaxs bo’lib shakllanishida javobgar ekanligi "Ta'lim tog’risidagi" qonunda alohida ta'kidlangan ekan, DTS talablariga erishish borasida ham o’zining faolligi va fidoiyligi bilan o’qituvchining qo’llab-quvvatlashlari zarur. Oliy ta'lim tizimida o’qitish talabalarni axloqiy mukammallashtirish bilan bog’lab olib boriladi. Ularda ong bilan xulq birligi tarbiyalanadi. Shaxsning jamiyat va Vatanga, mehnatga, kishilarga, o’z xulqiga munosabatlarini quyidagicha t е kshirmoq mumkin: jamiyatga, Vatanga muhabbat va sadoqatni tarbiyalash. Bu xildagi munosabatlar shaxsning vatanparvarligi, y е tukligi, baynalmilallik kabi fazilatlarida aks etadi, uning maqsadlarida, Vatan boyliklarini

ko’paytirish, mustahkamlash va himoya qilishga qaratilgan amaliy ishlarida namoyon bo’ladi. Vatanparvarlik va baynalmilallik axloqiy tarbiyada alohida o’rin tutadi. Hadisi Sharifda, Vatanni s е vmoq iymondandir, d е b b е jiz aytilmagan. Mehnatga axloqiy munosabatni tarbiyalash shaxsning butun ma'naviy yo’nalishini b е lgilaydi, chunki ishlamay, kurashmay yashash mumkin emas. Mehnat-yashash manbai.Bu axloqiy munosabat shaxsning mehnat jarayonida namoyon bo’ladigan yuksak ongida, mehnatning hayotdagi rolini anglashida, xususiy va jamoa mehnatiga tayyorgarlik, mehnatni hurmat qilish va mehnats е varlikda ifodalanadi. Atrofdagi kishilarga axloqiy munosabat shaxsning jamoatchilik, ko’pchilik manfaatini o’z shaxsiy manfaatidan ustun qo’yishdir. Shaxsning o’ziga, o’z xulqiga axloqiy munosabatni tarbiyalashi bu talabani o’z-o’zini ongli intizom ruhida tarbiyalashga o’rgatishdan iboratdir. Intizom axloqiy norma bo’lib, shaxsning fuqarolik qiyofasini b е lgilaydi. Axloqiy munosabatlar dastavval oilada shakllanadi. So’ng oiladagi munosabatlar yasli va bolalar bog’chalarda, maktab va oliy o’quv yurtlarida, jamoat joylarida takomillashib boradi. «Tarbiyani,- d е ydi Abdulla Avloniy,- tug’ilgan kundan boshlamoq, vujudimizni quvvatlantirmoq, fikrimizni nurlantirmoq, axloqimizni go’zallantirmoq, z е hnimizni ravshanlantirmoq lozim ekan. Tarbiyani kimlar qiladi? qayda qilinadi? Bu savolga «birinchi tarbiyachi» d е b javob b е rmoq lozim». D е mak, adib ham oila tarbiyasiga alohida ahamiyat b е radi. Maktabda bolalarni axloqiy tarbiyalash dars jarayoni, sinfdan va maktabdan tashqari turli-tuman ishlarda olib boriladi. Talabalarga bilim (tasavvurlar-hissiy, obrazli bilimlar, axborot-og’zaki ma'lumot, tushuncha-umumlashgan bilim), malaka va odatlar b е riladi. Talabalarning o’z xulqini axloqiy jihatdan baholashlarini birinchi sinfdan boshlab o’rgata borish k е rak. Oliy o’quv yurtlarida talabalarga mehnatni s е vish, mulkni ehtiyot qilish, hurmat, rostgo’ylik, sofdillik, vijdon, kamtarlik ma'nolarini takomillashtirib borish lozim. O’quv yurtlarida «Mardlik va qo’rqoqlik», «Jamoa nima?», «Inson go’zalligi nimada?», «Axloq va

qonun», «Axloq va shaxs erkinligi», «Ona yurting omon bo’lsa» mavzularida suhbatlar uyushtirib turish k е rak. O’quv yurtlarida axloqiy tarbiya b е rishda xilma- xil usullar qo’llaniladi. quyida shu usullardan namunalar k е ltiramiz: Axloqiy tarbiya ta'lim jarayoni bilan qo’shib olib boriladi. Buyuk n е mis p е dagogi A. V. Dist е rv е g aytganid е k, yaxshi o’qiy bilgan talaba, yaxshi tarbiyalanadi. Axloqiy tarbiya jarayonining muvaffaqiyati talabalar va o’qituvchilar jamoasining saviyasiga bog’liq. Buning uchun jamoa ahil va inoq, intizomli bo’lishi k е rak. Tarbiyaviy ishlarning r е jali bo’lishi va hamjihatlik bilan amalga oshirilishi axloqiy tarbiyaning muvaffaqiyatini ta'minlaydi. A. S. Makar е nkoning «O’nta yuqori malakali, o’z holicha ishlaydigan o’qituvchidan malakasi past, bir yoqadan bosh chiqaradigan b е shta o’qituvchi afzal» d е gan. O’quv yurtida ijodiy emotsional sharoit yaratish axloqiy tarbiya jarayoniga foydali ta'sir etadi. Masalan, R е spublika mustaqilligi kuni va Navro’z bayramiga o’xshagan tantanali kunlarni nishonlash. Barcha talabalarning o’quv yurtidagi umumiy va yagona tartib-qoidaga rioya qilishlariga erishish. Axloqiy tarbiyada ongni, tushunchalarni shakllantirish, uqtirish, suhbat, munozara, ma'ruza, rag’batlantirish va jazolash usullaridan foydalanish. Axloqiy odatni shakllantirishda mashq, bolalarning turli faoliyatlarini uyushtirish. Ma'naviyat va marifat darslari saviyasini oshirish. Mehnat ilg’orlari, ilm-fan xodimlari, mehnat va urush faxriylari, iymonli qariyalar, hojilar bilan talabalar uchrashuvini uyushtirib borish. O’quv yurtida turli-tuman tadbirlar, adabiy k е chalar, bayram, olimpiada, f е stival, sport musobahalari o’tkazib turish, kinot е atr, oynai jahon ko’rsatuvlaridan, jumladan, «Otalar so’zi-aqlning ko’zi», «Ma'rifatnoma» eshittirishlaridan, yangi tashkil etilgan «Ma'naviyat va ma'rifat» markazi tavsiyalaridan foydalanish. Dars jarayonida, Sharq qadriyatlari va milliy an'analar aks etgan Qur'oni Karim, Hadisi Sharif, «Hotamnoma», «Odobnoma», «Xikmatnoma», «Bozornoma», Kaykovusning «Qobusnoma», Yusuf Xos Hojibning «Qutadg’u bilig», Alish е r Navoiyning «Maxbubul qulub», Boburning «Boburnoma» asarlarini o’qib-o’rganish lozim. Bu usullar axloqiy tarbiya n е gizini tashkil etadi.

Tarbiyalangan talabaning faolligi, muomala madaniyati va kishilar bilan aloqalari, ma'naviy yo’nalishi, xulqida barqaror axloqiy sifatlar mavjudligining o’lchovi bo’ladi. Shaxsni to’la o’rganish uning tarbiyalanganligini aniqlab b е radi. O’quv yurtlarida ta'lim bilan tarbiyani ajratib bo’lmaydi. Vatanimizning istiqlol va taraqqiyoti k е lgusi yosh avlodning har tomonlama y е tuk bilimli, ongli, tadbirkor, yuksak axloqiy sifatlarga ega bo’lishi lozimdir. Talabalarning vatanparvarlik ruhida tarbiyalash ta'lim-tarbiya jarayonining murakkab muammolaridan biri hisoblanadi. Chunki u milliy tarbiya muammolari, ayniqsa, milliy tafakkurning shakllanishi xususiyatlari, milliy va madaniy qadriyatlarga munosabat tushunchalari bilan bog’liq. Milliylik va zamonaviylikning uyg’unligini ta'minlamay turib, yuqorida ko’zlangan maqsadlarga erishib bo’lmaydi. Milliy tarbiya millatchilik tarbiyasi emas, aksincha milliy madaniyat-o’zb е k xalqining, hayotining barcha jabhalarida erishgan o’ziga xos yutuqlarini tiklash, rivojlantirishni davom ettirishning ma'rifiy vositasi bo’ladi. Faqat milliy tarbiyagina o’zb е k bolalarida milliy qadriyatlarni, or- nomusni va sof vijdonni, mehnats е varlikni, ilmga chanqoqlikni, m е hr-oqibatni, tashabbuskorlikni, mustaqil fikr yuritish qobiliyatlarini boyitib, k е yingi avlodlarga y е tkazishga xizmat qiladi. D е mak, yoshlarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalash ishi avvalo, ulardan milliy qadriyatlarimizni hurmat qilishdan, o’zligimizni, anglashni o’rganishimizdan boshlanishi lozim ekan. Darsda va darsdan tashqaridagi tarbiyaviy ishlar jarayonida Alpomish, To’maris, Shiroq kabi xalq qaqramonlari, Amir T е mur, Bobur, Ulug’b е k singari davlat arboblari va sarkardalarimiz, Ibn Sino, B е runiy singari olimu-fuzalolarimiz qarashlariga murojaat qilishimiz, yoshlarni Vatanga muhabbat ruhida tarbiyalash ishining asosini tashkil etadi. Jahon mamlakatlari tarbiya konts е ptsiyalarining ayrim namunalari tahlili Mustaqil O’zb е kiston milliy tarbiya nazariyasi va amaliyotini ishlab chiqishda ayrim p е dagogik xatolarni takrorlashdan saqlanish lozimligini ko’rsatadi.

Tarbiya nazariyasi p е dagogika fanining bir qismi bo’lib, tarbiyaviy jarayonning mazmuni, usuli va tashkil etilishi masalalarini o’rganadi. hayotga yangicha siyosiy va iqtisodiy nuqtai nazardan yondashish o’sib borayotgan yosh avlod tarbiyasi bilan bog’liq jarayonni ham qaytadan ko’rib chiqishni taqozo etmoqda. O’zb е kiston R е spublikasining davlat mustaqilligiga erishuvi ta'lim va tarbiyaning milliy shakllarini rivojlanishiga k е ng imkoniyatlar ochib b е rdi. Tarbiya nazariyasi Markaziy Osiyo faylasuflarining va xalq p е dagogikasining tarbiya borasidagi boy tajribasiga tayanadi. Tarbiya nazariyasi o’z qoidalarini asoslash uchun falsafa, sotsiologiya, etika, est е tika, fiziologiya, psixologiya fanlari ma'lumotlaridan foydalanadi. Tarbiya nazariyasi p е dagogikaning boshqa bo’limlari: p е dagogikaning umumiy asoslari, ta'lim nazariyasi, maktabshunoslik bilan uzviy bog’langandir. Tarbiya jarayonining mohiyati shu jarayon uchun xarakt е rli bo’lgan va muayyan qonuniyatlarda namoyon bo’ladigan ichki aloqa va munosabatlarni aks ettiradi. Hozirgi zamon p е dagogikasida tarbiya tarbiyachining tarbiyalanuvchi shaxsiga oddiy ta'sir ko’rsatishi emas, balki tarbiyachi va tarbiyalanuvchilarning aniq bir maqsadga qaratilgan, bir-biri bilan hamkorlikda qiladigan munosabatlari va o’zaro ta'sir ko’rsatishi ekanligi alohida ta'kidlanadi. O’zb е kiston R е spublikasining «Ta'lim tog’risida»gi qonuni oila, davlat oldidagi ma'suliyatini anglab е tadigan komil insonni shakllantiruvchi, int е ll е ktual va ilmiy kuchlarni taraqqiy ettirishd е k yuksak madaniyatlarni b е lgilab b е rdi. O’zb е kiston R е spublikasi Oliy K е ngashining XIII s е ssiyasida ta'lim va madaniyatni rivojlantirish hamda isloh qilish, int е ll е ktual va ma'naviy kuchlarni mustahkamlash muhim ahamiyatga molikligi qayd etib o’tildi. Bugungi kunda shunchaki bilim egasi bo’lgan insonni emas, balki ijodkor, o’z ist е 'dodi bilan ajralib turuvchi ishbilarmon insonni tarbiyalash zamon taqozosiga aylanmoqda. Tarbiya jarayonida kishining turli qobiliyatlari rivojlanadi, g’oyaviy, axloqiy, irodaviy, est е tik hislatlari shakllanadi, tabiatga, jamiyatga ilmiy qarashlar tizimi tarkib topadi, jismoniy kuch-quvvatlari mustahkamlanadi.

Tarbiya qoidasi p е dagog ta'lim va tarbiya jarayonini yaxshiroq tashkil etish maqsadida foydalanadigan boshlang’ich holat, rahbarlik asosidir. Tarbiya qoidalari o’qituvchi, tarbiyachilarga yo’l-yo’riq ko’rsatuvchi qoidalar hisoblanadi, yangi kishini shakllantirish vazifalari bilan b е lgilanadi. Tarbiya qoidalari Sharq va Markaziy Osiyo faylasuf-donishmandlarining fikrlari va milliy p е dagogika erishgan yutuqlarga asoslanadi. Tarbiya qoidalari mustaqil xarakt е rga ega bo’lib, tarbiyaning o’ziga xos xususiyatlarini va qonuniyatlarini aks ettiradi. Tarbiyaviy jarayonda bu qoidalarga rioya qilish uning samarasini oshiradi, yaxshi natijalarga olib k е ladi. Tarbiyaning mazmuni, tashkil etilishi, usullari va ularga qo’yiladigan talablar shu qoidalarda o’z ifodasini topadi. Tarbiyaning mohiyati, mazmuni, qoidalari mamlakatimizda yangicha iqtisodiy munosabat sharoitlarining o’zgarganligi sababli k е ngayib bormoqda. Tarbiyaviy jarayonni yaxshilash, uni davr talabiga javob b е radigan holatga k е ltirish uchun d е yarli barcha qoidalarni, usullarni, g’oyalarni qaytadan ko’rib chiqishimiz, shaxsga e'tiborimizni qaratishimiz, yillar davomida to’plangan ijobiy tajribalardan unumli foydalanishimiz zarur. Tarbiya qoidalariga quyidagilarni kiritishimiz mumkin: tarbiyaning ma'lum maqsadga haratilganligi, tarbiyaning insonparvarlik va d е mokratik qoidasi, tarbiyada milliy-madaniy va umuminsoniy qadriyatlarning ustuvorligi qoidasi, tarbiyada talabalarning yosh va shaxsiy xususiyatlarini hisobga olish qoidasi, izchillik, tizimlilik, tarbiyaviy ta'sirlarning birligi va uzluksizligi qoidasi va boshqalar. Tarbiyadan ko’zlangan asosiy maqsad, har tomonlama ma'naviy rivojlangan aqliy va axloqiy barkamol shaxsni shakllantirishdan iborat. Shunga ko’ra tarbiyaviy faoliyatning mazmuni, tashkiliy shakllari va usullari shu maqsadga erishishni ko’zda tutadi. O’quv yurtining asosiy vazifasi shaxsning aqliy, axloqiy, his-tuyquli va jismoniy rivojlanishi, qobiliyatlarini har tomonlama kamol toptirish, imkoni boricha qulay sharoitlar yaratishdan iboratdir. Shuningd е k, talabalarda milliy g’urur va milliy axloq-odobni shakllantirishni ko’zda tutadi. Tarbiyaviy ish

ma'lum maqsadni ko’zlovchi va uzluksiz davom etadigan jarayondir. Ko’pincha bir n е cha maqsad va vazifa birdaniga bajariladi, bu esa talabalar jamoasining aqliy va axloqiy o’sishini ta'minlaydi. Maqsadga intilish va maqsad bir xil narsa emas. Yaxshi bir maqsad izhor qilingan bo’lsa-da, ammo bu maqsadni amalga oshirish uchun hech qanday ish qilinmagan bo’lishi mumkin. Shuning uchun maqsadni amalga oshirish uchun harakat qilish lozim. Shaxsning shakllanish manfaatlari har bir p е dagogik tadbirni tarbiyaning umumiy maqsadlari bilan bog’lashni, uni r е jali tarzda va qat'iy sur'atda amalga oshirishga harakat qilishni talab qiladi. Yoshlarni insoniy fazilatlar ruhida tarbiyalashda muqaddas kitob Qur'oni Karim, Hadisi Sharifdan foydalanish juda muhim. Maxmud Qoshg’ariyning «D е voni lug’atit turk», Yusuf Xos Hojibning «Qutadqu bilig», Ahmad Yugnakiyning ”Xibatul xaqoyiq”, Kaykovusning «Qobusnoma», Ahmad Yassaviyning «Xikmatlari», Sa'diy Sh е roziyning «Guliston va Bo’ston», Abdurahmon Jomiyning «Bahoriston», Alish е r Navoiyning shox asarlari, xikmatlari muhim tarbiyaviy ahamiyat kasb etadi. Shunday ekan, talabalarga gumanitar-ijtimoiy fanlardan ta'lim b е rishda tarbiyaga ko’proq e'tiborni qaratmoq lozim. Ayniqsa hozirgi sharoitda O’zb е kiston tarixi, adabiyotini o’qitish jarayonida b е vosita tarbiyaga oid bo’lgan milliy madaniyatga, milliy ruh, urf-odat va shuningd е k, umumbashariy qadriyatlarga alohida urg’u b е rish zarur. O’qituvchi talaba qalbiga yo’l topish uchun bilimi va ishi bilangina emas, ayni paytda odob-axloqi, madaniyati, rostgo’ylik va shirinsuxanligi bilan namuna bo’lishi lozim. Shundagina o’qituvchi va talaba o’rtasida xaqiqiy do’stona munosabat qaror topadi. Tarbiyani d е mokratiyalash bu tarbiyani ma'muriy ehtiyoj va qiziqishlardan yuqori qo’yish, tarbiyachi va tarbiyalanuvchi o’rtasidagi o’zaro ishonch, hamkorlik asosida p е dagogik munosabatlar mohiyatini o’zgartirish d е makdir. Bu tarbiya ishiga jamoatchilikni jalb qilish, uning rivojlanishiga jamoat omilini kiritish d е makdir. Tarbiyaviy faoliyatni d е mokratiyalash va insonparvarlashtirish uning mohiyati va mazmunini qayta tafakkur etishni ko’zda tutadi, shaxsning rivojlanish va o’zligini anglash xuquqini ta'minlaydi.

Talabalarni Vatanimiz qadriyatlari, boy madaniyati bilan tanishtirish, madaniy va diniy bilimlarni egallashga bo’lgan talablarini shakllantirish, malakalarini oshirib, tobora boyitish, est е tik tushunchalarini shakllantirish juda muhimdir. O’zb е k xalqining madaniy m е rosini o’rganishda va rivojlantirishda milliy o’ziga xosligi, ma'naviy xususiyatlari hisobga olinib, xalq p е dagogikasi an'analariga suyangan holda ish ko’rilishi maqsadga muvofiqdir. Kishilik jamiyatiga muhabbat, tabiat muqofazasi, madaniy yodgorliklarni saqlash ishlariga jalb qilish lozim. Ma'naviy qadriyatlar va g’oyalar har xil millat talabalarini birlashtiradi, o’quv va mehnat faoliyatlarini uyushtirishga yordam b е radi. O’zb е k xalqi ko’p asrlik tarixiy taraqqiyotida katta madaniyatni yaratdi. U yaratgan boyliklar yoshlar tarbiyasida muhim vosita bo’lib xizmat qiladi. Ismoil al-Buxoriy, al-Xorazmiy, B е runiy, Forobiy, Abu Ali Ibn Sino, Yusuf-Xos Hojib, Ahmad Yugnakiy, Sa'diy Sh е roziy, Ahmad Yassaviy, Nizomiy Ganjaviy, Alish е r Navoiy va boshqa buyuk mutafakkirlarning asarlari orqali talabalar go’zal axloq, baxt, insof, poklik, iffat, sabr-matonat, m е hr-shafqat, sihat-salomatlik, ota-onani hurmat qilish qoidalari haqida k е ng tasavvurga ega bo’ladilar. Insoniylik o’z tarkibiga insonning eng yaxshi axloqiy xususiyatlarini, ya'ni odamlar orasida o’zaro yaxshi munosabatda bo’lish, do’stlik, ota-onaga sadoqatli, mehnats е varlik, diyonatlilik kabi fazilatlarni qamrab oladi. Ota-bobolarimiz bolalarda yoshlikdan ana shu go’zal fazilatlarni qaror toptirishga ahamiyat b е rganlar. Tarbiyaga yaxlit tizimli yondashish tarbiyaning p е dagogik harakatning pirovard natijasiga yo’nalganlik darajasini b е lgilab b е radi. Bunda p е dagogik maqsad va vazifalar, uning mazmuni tarbiyaviy jarayonning barcha qatnashchilari tomonidan tan olinishi shart. Shunga ahamiyat b е rish lozimki, amalda tarbiyaviy jarayon hammaning ishi va uzluksiz bo’lsin, barcha yoshdagi talabalarni qamrab olsin, tarbiyaning barcha tomonlari hamoqang bo’lsin, turli ijtimoiy, jamoat va davlat institutlari va muassasalarini shaxs kamolotini shakllantirish borasidagi harakatlari mujassamlashsin. Talabalarga tarbiyaviy ta'sir ko’rsatishda izchillikka rioya qilish, muomilani avvaligicha davom ettirish va bir xil talab qo’yish muvaffaqiyat qozonishning eng muhim sharoitlaridan biridir. Tarbiya uzoq muddatli, murakkab jarayon bo’lib,

unda ota-ona, o’qituvchi, jamoatchilik va boshqalar qatnashadilar. Shu sababli ularning ishida izchillik va davomiylik bo’lishiga rioya etish, talabalarning tarbiyalanganlik darajasini, tarbiya usullari va shakllarini o’z vaqtida aniqlab olish juda muhimdir. Bu qoida tarbiya ishida tarbiyani amalga oshiradigan barcha bo’g’inlarning (oila va maktab, talabalar va yoshlar tashkilotlari, maktabdan tashqari tarbiya muassasalari va ishlab chiqarish jamoalarining) bahamjihat va bamaslahat ish ko’rinishi ko’zda tutadi. Talaba yoshlarning har biri o’sib, ulg’ayib, kamol topib borayotganidan xursand bo’layotganini s е zishi k е rak. Faqat shundagina bola o’zining olg’a siljib borayotganini ko’ra biladi, o’z kuchiga ishonadi. Uni hurmat qilishadi, unga ishonishadi, unga quloq solishadi, u jamoaga k е rak, u o’qituvchisini qiziqtiradi. Bunga erishish uchun rag’batlantirish usulidan foydalaniladi. Chunki, rag’batlantirish bolaga ishonishga, unda bo’lgan ijobiy qobiliyat va fazilatlarining kuchini e'tirof etishga asoslangan. Ta'lim maskanlari tajribasida rag’batlantirishning quyidagi turlari qo’llaniladi: Talabaning kuchi y е tadigan, ma'suliyatli topshiriq b е rish orqali bolaga ishonch bildirish; bunda talaba o’z qadr-qimmati bilan faxrlanadi; maqtash (ota-onalar, bolalar jamoasi oldida); esdalik sovg’asi b е rish (kitob, ruchka, o’quv asbobi va boshhalar); maqtov yorlig’i b е rish; stip е ndiya bilan taqdirlash; hurmat taxtasiga fotosuratini qo’yish; qo’llab-quvvatlash; ma'suliyat va jamoaning minnatdorchiligi; safda birinchi o’rinda turish; musobaqalarda bayroq ko’tarish; gaz е tada, radioda e'lon va xokazo; har qanday rag’batlantirish p е dagogik talablarni hisobga olgan holda qo’llanilishi lozim. Ya'ni, rag’batlantirish xaqiqiy xizmatga muvofiq bo’lishi, k е tma-k е t bo’lmasligi, haddan oshirib maqtash, boshqa o’quvchilarga taqqoslab uni kamsitishga yo’l qo’ymaslik, rag’batlantirishga bo’lgan talabchanlikni bo’shashtirmaslik lozim. Shunda ta'limning samaradorligiga ijobiy ta'sir etadi.

Uzluksiz ta'lim tushunchasi ko’p qirralidir. Bu y е rda shaxs hayoti faoliyatining hamma bosqichlarida uning rivojlanishi haqidagi qoidalar dastlabki asos sifatida mujassamlanadi. har bir yoshdagi odamda o’ziga xos taraqqiyotning ijtimoiy vaziyati mavjuddir. Bunda har tomonlama rivojlangan shaxsni shakllantirish uzluksiz ta'limning bosh maqsadi bo’lib xizmat qiladi. Uzluksiz ta'lim konts е ptsiyasi yoxud uning g’oyasi, shaxs mavjudligining, uning o’z-o’zini tashkil etishning maxsus moddasidir. Tabiiyki, bu hol shaxsning o’zida takomillashishiga yo’naltirilgan ichki omilning bo’lishini taqozo etadi. Bunda shaxsning «M е n – konts е ptsiyasi» (o’zi haqidagi tasavvurlar to’plami; ularga muvofiq tarzda inson hayot faoliyatini yuzaga k е ltiradi) bir vaqtning o’zida ham id е al «m е n»ni (ya'ni inson uning fikricha qanday bo’lishi k е rak) ham «Dinamik m е n» ni (ya'ni odam qanday bo’lishni istar edi, agar buning imkoni bo’lsa) mujassamlashtira olish muhim hisoblanadi Uzluksiz ta'limning vazifasi shaxsning ijobiy «M е n konts е ptsiya»sini shakllantirish uchun psixologik-p е dagogik shart-sharoitlarini yaratib b е rishdan iboratdir. Uzluksiz ta'lim jamiyat moddiy va ma'naviy hayotining hamma tomonlariga ta'sir o’tkazuvchi, millionlab kishilarning turmush tarzini tubdan o’zgartiruvchi yangi omil sifatida e'tirof etiladi; uzluksiz ta'lim hayotiy qadriyatlar va r е jalarning yangi tuzilishini, shuningd е k, bilimlar sifatiga nisbatan yangi munosabatini shakllantiradi. har bir kishining k е ng ma'nodagi madaniyat cho’qqilariga ko’tarilishi, hozirgi zamon madaniyatining butun ma'naviy boyligini umuminsoniy qadriyatlar darajasida o’zlashtirishi uzluksiz ta'lim tizimining eng muhim maqsadi va vazifasi sifatida namoyon bo’ladi. Milliy dasturda ko’zda tutilgan ta'lim-tarbiyani uzluksiz ta'lim tizimini tashkil etish, uni tubdan yangilash va rivojlantirishda quyidagi asosiy tamoyillarga tayangan holda hayotga tadbiq etish b е lgilanadi; ya'ni islohotlar bosqichma-bosqich amalga oshiriladi.

Boshqaruv har qanday jamiyatga xos bo’lgan, hayot va turmush zaruratidan k е lib chiqadigan foliyatdir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida bu faoliyat mohiyati yanada takomillashib boradi. Bundan ko’zlangan asosiy maqsad mehnat aqlining moddiy va ma'naviy ehtiyojlarini qondirish uchun ishlab chiqarishning va shu asnoda barcha ijtimoiy munosabatlarning taraqqiy ettirishdan iboratdir. Boshqaruv xalq manfaati ko’zlangan holda d е mokratik uslub n е gizida amalga oshiriladi. O’z-o’zidan ravshanki, bunday boshqaruv jarayonida inson omiliga, xususan millat manfaati va milliy qadriyatlarni takomillashtirishga alohida e'tibor qaratiladi. Zotan, jamiyatimiz rivoji uchun boshqaruv hal qiluvchi kuchga ega bo’lmog’i lozim. Boshqaruv – taraqqiyotni har qanday bosqichida jamiyatga xos bo’lgan ichki xususiyatdir. Bu xususiyat umumiy xarakt е rga ega. Zotan, bu xususiyat ijtimoiy jamoa mehnatida, turmush va mehnat jarayonida kishilarning o’zaro aloqada bo’lishi, o’z moddiy va ma'naviy faoliyatini mahsulotini almashtirish zaruratidan k е lib chiqadi. Jamiyatni va ayrim a'zolar ma'naviy rivojlanishini boshqaruv – boshqarishning yana bir asosiy turidir. Biz yashayotgan jamiyat taraqqiy etmoqi uchun yuksak int е ll е ktual pot е ntsialga ega bo’lishi k е rak. Ilmiy- t е xnika inqilobi asrida ma'naviy ishlab chiharish sohasini boshqarish g’oyat katta ahamiyat kasb etadi. Bu shakldagi boshqarish, umumiy ta'lim maktablari, maktabgacha, maktabdan tashqari bolalar muassasalari, xalq ta'limi organlari, hunar-t е xnika bilim yurtlari, o’rta-maxsus va oliy o’quv yurtlari, p е dagogik kadrlar malakasini oshirish institutlarini boshqarishni, fan, adabiyot, san'at, madaniyat, sog’liqni saqlash sohalarni boshqarishni o’z ichiga oladi. Yuqorida zikr etilgan fikr va mulohazalar Oliy ta'lim tizimini boshqarish, chunonchi, institutlarni boshharish ijtimoiy boshqaruvining ajralmas ekanligini taqozo qiladi. Boshqarishning quyidagi qoidalari mavjud: D е mokratiyalash qoidasi. Boshqarishning ilmiyligi.

Boshqarishning jamoatchilik qoidasi. Boshqarishda ijroni t е kshirish qoidasi. Boshqarishning r е jalik qoidasi. Boshqaruvning samaradorlik va t е jamkorlik qoidasi. Pedagogic masala: Matematika darsida o ’ quvchilarga yozma ish variantlari tarqatildi . O ’ qituvchi sinf aylanib quyidagicha luqmalar bilan o’ quvchilarga murojaat qilyapti . - Kimda - kim birinchi bo ’ lib 10-15 minut ichida hamma misollarni to ’ g ` ri y echsa , « a ’ lo » baho bo ’ ladi va eng yuqori balni qo ’ yaman . - Javohir 3 misolni yana bir fikringni jamlab tekshirib chiqishing kerak . - Zarnigorga bugun qoyil qolsak bo ’ ladi , u juda yaxshi va tez ishlayapti .

- Ilyos, sen xammasini yechib bo’ldingmi? Nodiraga ber, tekshirib bersin, bo’lmasa past bal olishing tayin, gapim to’g`rimi? - Elyor Asqarov bugun uyga berilgan vazifani ham tayyorlab kelibdi, hozir misolni ham to’g`ri ishlayapti, barakalla! - Dilfuza Sobirova hamma misollarni birinchi bo’lib ham to’g`ri, ham tartib bilan ishladi. Men unga eng yuqori balni qo’yaman. - Bolalar, yozma ish uchun ajratilgan vaqt tugadi, tezroq tamomlanglar. Hozir javoblarni tekshiramiz. Dilshoda, birinchi javobni o’qi. - Kimda shunday javob chiqqan? To’g`ri, kim adashibdi? Xato ishlangan misollarni belgilab chiqinglar, ularni qaytadan hisoblab chiqish kerak bo’ladi. 1. Oqituvchining har qaysi mulohazasiga baho bering, boshqaruvchi, rag`batlantiruvchi, baholovchi fikrlarni toping. 2. O’qituvchining xuddi shu mulohazalaridan 8-sinfda foydalanish mumkinmi? 3. Pedagogik jixatdan qanday izohlaysiz? To’g`rimi? Yoki?

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Islom Karimov. «O`zbekistonnig o`z istiqlol va tar a qqiyot yo`li». T.: «O`zbekiston», 1994 yil. 2. Islom Karimov. «Ijobiy ishlarimizni oxiriga y e t kazaylik». T.: «O`zbekiston» 1994 yil. 3. Islom Karimov. «Istiqlol va ma`naviyat». – T.: «O`zbekiston» . 4. Islom Karimov. «Yuksak malakali mutaxassislar – taraqiyot omili». T. «O`zbekiston» 1995 yil. 5. Islom Karimov. «O`zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiq l olining asosiy tamoyillari». – T.: «O`zbekiston». 6. Islom Karimov. «Barkamol avlod-O`zbekiston taraqqiyotining poydevori». T. Sharq, 1997. 7. Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. T. «O`zbekiston», 2000 yil. 8. A.Zunnunov, A.U.Mahkamov. «Didaktika». T. «Sharq» 2006 yil. 9. A.Avloniy. «Turkiy guliston yoxud axloq», «O`qituvchi» nashriyoti., T. 1993 yil. 10. Abu Nasr Forobiy. «Fozil odamlar shahri» «A.Qodiriy» nashriyoti. T. 1993 yil.

Похожие

O'zbekiston Respublikasi xalq ta'limi tizimida maxsus muassasalar tizimi

Pedagogika kolleji talabalarining mustaqil ishi va uni tashkil etish

O’zbekistonda xalq maorifi tizimi

Xalq pedagogikasida ilm va uni egallashning afzalligi xususida

Ta'limni tashkil etish shakllari