Xalq pedagogikasida ilm va uni egallashning afzalligi xususida - Педагогиka - Рефераты

Xalq pedagogikasida ilm va uni egallashning afzalligi xususida

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

45.5 KB

Xalq p e dagogikasida ilm va uni egallashning afzalligi xususida Reja: 1. Etnopedagogika manbalarida ilm va ilm sohiblarining ulug’lanishi. 2. Etnopedagogikada didaktik g’oyalar. 3. Etnopedagogikada tarbiyaviy g’oyalar.

Etnopedagogika manbalarida ilm va ilm sohiblarining ulug’lanishi Prezident I.A. Karimov: “Biz iste‘dodli, fidoyi bolalarimiz, farzandlarimizga bilim va kasb cho’qqilarini zabt etishi uchun qanot berishimiz kerak”,- . degan edi (Barkamol avlod orzusi. Tuzuvchilar: Sh. Qurbonov va b. Toshkent, “SHarq”, 1998. -184 b.). Shunday ekan, kelajagi buyuk Vatanimizning baxtli sohiblarini insoniyat daholari yaratgan ilm-fan yutuqlari bilan qurollantirish davr talabidir. Buning uchun yosh avlod ongiga ilmning inson uchun, mehnat samarasini , Vatan va xalq qudratini oshirish uchun eng zarur omil ekanligini singdirish zarur. Bu ishda bizga xalq pedagogikasi yaqindan yordam bera oladi. Yosh avlodga aqliy tarbiya berish, ularning ongini ilm bilan qurollantirish barcha davrlarda xalqning diqqat markazida bo’lgan. Keng xalq ommasi o’tmishda ommaviy tarzda ilm egallash imkonidan mahrum bo’lsada, hamisha bolalarni ma‘lumotli, fan yutuqlaridan xabardor kishilar qilib tarbiyalash orzusi bilan yashagan. Shuning uchun: “Ilm – aql chirog’i”, “Ilmsiz ish topilmas, ishsiz qorin to’q bo’lmas” singari maqollar yaratilgan. Xalq hamisha ilm – tafakkur quroli, dalillarni ma‘lum maqsadga ko’ra o’rganish, tushuncha va qonunlarni o’zlashtirishdan iborat ekanligini tasavvur qilgan. Bu tushuncha va tasavvurlarda tabiat va jamiyat taraqqiyoti qonuniyatlari aks etganligini bilgan. Ilmning ahamiyati xalqning bo’rttirilgan tarzdagi “Ovqat topib yeyishning o’zi uchun o’n million turdagi bilim zarur”, - degan maqolida yaxshi ifodalangan. Ushbu maqolda ilm-fan yo’nalishlari va turlari juda ko’p ekanligiga ishora kilingan. Etnopedagogika manbalarida ilm barcha boyliklardan ustun qo’yiladi, uning yordamida albatta baxtga erishish, dushmanni va turmush qiyinchiliklarini yengish mumkinligi ta‘kidlanadi: “Bilim puldan qadrli, qilichdan o’tkir, to’pdan kuchli”, yoki: “Bilim – aqlning yarmidir”, - deyiladi. Xalq ommasi haqiqiy boylik moddiy buyumlarda emas, balki ilmni egallashda ekanligi targ’ib etiladi. Ularda ilm yirtilmas kiyimga, tuganmas

buloqqa o’xshatiladi. Shuningdek, bilim qancha ko’p sarflansa ham u tugamaydi, balki ko’payib boradi. Ilmni o’ziga jo etuvchi ong shunday idishga o’xshaydiki, qancha ko’p ilm egallasang ham u kengayib boraveradi, lekin yorilib ketmaydi. Boylik ko’payganda esa uni sig’dirib bo’lmay qolish ham mumkin. Jamiyatda kishi odamlarni yangi kiyimi bilan emas, balki bilimi bilan hayratlantirish lozim deyiladi. Jumladan: “Aqldan qimmatli narsa yo’q”, “Aql bozorda topilmaydi”, “Bilagi zo’r birni, bilimi zo’r mingni yiqar”, “Olamni quyosh, insonni bilim charog’on etadi” va b.. Xalq pedagogikasida qadimdan ilm sohiblariga nisbatan hurmat, ehtirom ko’rsatish targ’ib etilgan. Ilmli kishilar ulug’langan. Hokimlar, shohlar o’z yonlarida ilmli kishilardan maslahatchilar saqlaganlar. Bilimni bolalikdan o’rgatish tavsiya etilgan. O’z bilimini boshqalarga o’rgatmaslik “yomg’irsiz bulut” ga qiyoslangan. Shuningdek, ilm o’rganish oqimga qarshi suzishga o’xshatilgan va uni muntazam olib borish kerakligi ta‘kidlangan: “Yoshlikda o’rganilgan bilim toshga o’yilgan yozuv”, “Bir marta saboq ol, o’n marta takrorla” va hokazo. Donolarni, ustozlarni hurmatga chorlovchi manbalar ham ko’p: “Ustozing uchun xanjar yut”, “CHiroqni yog’ yoritar, bilimni ustoz”, “Ustoz – otangdan ulug’”, “Ustozning qattiqqo’lligi, otaning maqtovidan yaxshiroq” va b.. Xalq pedagogikasida aqliy tarbiya berishni an‘analar (dehqonchilik, astronomik ...) bilan bog’lab olib borish tavsiya etiladi. Chunonchi, eski yil hisobi, oy nomlari; hamal, savr, chilla .... kabilar. Etnopedagogikada didaktik g’oyalar Xalq qadim zamonlardayoq aql faqat bilimni emas, balki bilimni amalda qo’llashni ham o’z ichiga oladi, degan fikrga keldi. U aql g’oyalar majmuidan iborat, aqlli odamgina barcha hayot hodisalarini tushuna oladi va maqsadga erishadi degan fikrni olg’a surdi. Buning uchun bolaga yoshligidan boshlab ta‘lim berish lozimligini ta‘kidlaydi. Xalq o’z tafakkur kuchi va tajribasiga asoslanib, o’z ta‘lim metodlarini ham tavsiya etadi. Ushbu ta‘lim metodlari buyuk mutafakkirlarning didaktik qarashlaridan qolishmaydi.

Etnopedagogika manbalarida ta‘kidlanishicha, o’qishning kechi bo’lmaydi. Hadislarda: “Beshikdan qabrgacha ilm izla”, - degan fikr xalqning ushbu fikriga mazmunan juda yaqin. Shuningdek, A. Navoiyning: “Bilmaganin so’rab o’rgangan olim, Orlanib so’ramagan o’ziga zolim” ... tarzidagi hikmatli baytlari ham etnopedagogika durdonalaridan mohirlik bilan foydalanish natijasi bo’lib, u o’quvchini ilmlarni boshqalardan tinimsiz o’rganishga chorlaydi. Shuningdek, xalqda: “Agar o’zing bilmasang, bilganlarga quloq tut”, deyiladi. Etnopedagogikada ilm egallash mashaqqatli yo’l ekanligi ta‘kidlanib, uning: “Ilm olmoq igna bilan quduq qazish bilan teng” ligi ta‘kidlanadi. Shuningdek, “Takrorlash – bilimning onasi” ekanligi “Bir saboqni ming takror qil!” maqolida yanada kuchliroq mazmun kashf etadi. Xalq ta‘limni tizimli va uzluksiz olish lozimligini allaqachon anglab yetgan. Uning didaktik qarashlarida o’qish – oqimga qarshi suzishga o’xshatiladi. Chunki, oqimga qarshi suzishda to’xtagan kishi orqaga ketganidek, o’qishda to’xtash ham ilm egallashni orqaga suradi. Ta‘limning ko’rsatmaliligi ham xalq e‘tiboridan chetda qolmaydi. “O’n marta eshitgandan bir bor ko’rgan yaxshi” maqoli bu fikrni yorqinroq ifodalaydi. Ta‘limning muhim elementi – bilimlarning mustahkamligi tamoyili. Yoshlikda samarali amalga oshishini: “Yoshlikda o’rgangan ilm toshga o’yilgan naqsh kabidir” maqolida bayon qilinadi. SHuningdek, xalq pedagogikasi manbalarida ilmning qiymati uning amalda qo’llanilishi bilan o’lchanishi alohida ta‘kidlanadi. Hayot uchun foydasiz ilmni egallash qoralanadi. Amalda qo’llanmaydigan bilim – yomg’irsiz bulutga, uz bilimini boshkalarga o’rgatmagan kishilar ko’zaga solib qo’yilgan yorug’likka o’xshatiladi. Tillarni o’rganishga xalq olamni bilish imkonini kengaytiruvchi vosita deb qaraydi. O’zbeklar shuning uchun: “Tilni bilish- dilni bilishga yo’l ochadi”, “Yuzta tilni bilgan kishi yuzta aqlning egasidir,-” deyishadi.

Ona tilini bilish, uni asrash – avaylash, ta‘limni ona tilida olish aqliy tarbiyada muhim ahamiyat kasb etishi xalq pedagogikasi manbalarida alohida ta‘kidlangan. Ona tili – xalqning bebaho boyligi, u “ona” so’zini aytish, o’z ismini bilish bilan bola qalbiga kiradi. Shu til vositasida bola olamni bila boshlaydi, ilk allalar bola qalbiga xalq san‘ati ruhini olib kiradi va uni umrbod sehrlab qo’yadi. Xalq pedagogikasida ilmni yoshlarga amaliy hayotda zarur bo’lgan tabiiy bilimlar bilan bog’lab tushuntirishga alohida e‘tibor beriladi. Jumladan, qadimgi turkiguy xalqlarda oylar, yil hisobi yevropaliklar tavqimidan farq qilgan. Ularda oylar: “hamal” (mart) - 19 martdan, “savr” (aprel) – 19 apreldan, “javzo” – 20 maydan, “saraton” – 21 iyundan ... boshlangan. Har bir oyning, yil fasllarining boshlanishi va tugashi quyosh va boshqa sayyoralar harakati bilan bog’lanib, bu vaqtda qanday ishlar qilinishi ta‘kidlangan. Jumladan: “Hamal – ekinlarga kirar amal”, “Asad – ekiningni yasat”, “Savr kirdi – ekinlarga davr kirdi”, “Saratonda suv quy, asadda tek qo’y”, “Yer haydasang kuz hayda ...” singari. SHuningdek, miflar, afsonalar, dostonlardagi ijobiy qahramonlar ham ilm va ustozlarini hurmat qiluvchi, bilimdon, topqir, kasb – hunarli, matonatli, hayot qiyinchiliklarini o’zi egallagan ilm va hunar vositasida bartaraf etuvchi kishilar sifatida ko’rsatilgan. Dushmanga qarshi kurashdagi mahorat ham harbiy ilm sifatida tasvirlangan. Laylakning kelishi bahordan, qaldirg’och va yovvoyi kabutar – yozdan, qarg’aning qag’illashi – qordan, sovuqdan darak beradi deb tushunilib, shunga mos yumushlar (hosil yig’ish, ekish ...) bajarilgan. Bolalarga sigirning 9 oyda, tuyaning 12 oyda, quylarning 5 oyda bolalashi, mollarning yoshini ularning tishlariga qarab aniqlash o’rgatilgan. “Baliq”, “sigir” yillari serhosil, “ilon”, “ot”, “sichqon” yillari qurg’oqchil bo’ladi deb tushuntirishgan. Matematikaga doir bilimlar masofani, hosilni, qurilayotgan uylar o’lchamini o’lchash bilan; fizikaga doir bilimlar amaliyot bilan bog’liq holda oddiy richaglar, shamol va suv kuchidan foydalanish misolida; kimyoviy ilmlar chorvachilik mahsulotlarini qayta ishlash (masalan, sutdan qatiq, yog’ ... olish, yog’ni

kuydirish ...), o’simliklardan bo’yoq olish, kiyimlarni tozalash, yuvish bilan; astronomiyaga doir bilimlar yulduzlar va quyoshga qarab vaqtni aniqlash misolida; tibbiyotga bog’liq bilimlar dorivor o’simliklarni to’plash va hayvonlar hamda o’simliklar yog’laridan foydalanib kasalliklarni davolash misolida o’rgatilgan. Bu jarayonda nazariy bilimlar amaliyot bilan mustahkam bog’lab tushuntirilganligi ahamiyatlidir. Xalq pedagogikasida bolalarning tafakkuri, mushohada qobiliyatini o’stirishda topishmoqlardan unumli foydalanilgan. Topishmoqlar vositasida bolalarga ibtidoiy hisob (qo’shish, ayirish, ko’paytirish va bo’lish amallari) o’rgatilgan. Bular jumlasiga: “Pak-pakana bo’yi bor, yetti qavat to’ni bor” (piyoz), “Aylanaverib-aylanaverib semirdi xonim” (urchuq), “Otarda yuz qo’y va echki bor. Ularning nechta oyog’i va qulog’i bor?” (100 ta qo’y va echkida 400 oyoq, 200 quloq bor) va boshqalarni kiritish mumkin. Yoki otasidan: “Yoshingiz nechada?” deb so’ragan bolaga ota: “O’zingning yoshingga ... yoshni qo’shsang, mening necha yoshga kirganligimni topasan”, - deb javob bergan. Etnopedagogikada tarbiyaviy g’oyalar Xalq pedagogikasida aqliy tarbiya bilan birgalikda yoshlarga tarbiyaning boshqa yo’nalishlarini ham singdirishga alohida e‘tibor berilgan. Biz ushbu bandda xalq pedagogikasida tarbiyaning asosiy yo’nalishlari xususida qisqacha to’xtalib o’tamiz, xalos. Chunki, keyingi mavzularda tarbiyaning har bir yo’nalishi xususida alohida fikr yuritish ko’zda tutilgan. Jismoniy tarbiya etnopedagogika manbalarida yetakchi tarmoqlardan biri sifatida ko’rsatiladi. Ularda ichish, chekish singari salbiy odatlar tanqid qilinadi. Jismoniy – tarbiya komil shaxs tarbiyasining ajralmas qismi ekanligi afsona va dostonlar qahramonlari misolida; ertaklar, maqollar vositasida ko’rsatib beriladi. Jismoniy – tarbiya sog’liqning garovi ekanligi, sog’liq esa eng qimmatli boylik, unumli mehnat, to’kin – sochinlik, baxtli hayot vositasi, go’zallik manbai ekanligi, Vatan, el-yurt qalqoni ekanligi yuksak pardalarda kuylanadi.

O’yinlar – bolalarni jismoniy tarbiyalashda muhim ahamiyatga ega ekanligi, milliy tarbiyada zarur vosita ekanligi hisobga olingan. Jismoniy – tarbiya, o’yin, mehnat jarayonida qo’shiqlar aytilib, estetik tarbiya amalga oshirilgan. Aytishuvli o’yinlar, qo’shiqli o’yinlarni ham shular jumlasiga kiritish mumkin. Masalan: “Oq terakmi, ko’k terak, bizdan sizga kim kerak?” kabi. O’yinlarda aytiladigan qo’shiqlarning mazmuni yil fasllari bilan, mavsum va boshqalar bilan bog’langan: “Quyosh chiqdi olamga, yugurib bordim xolamga ...”, “Boychechagim boylandi, qozon-tovog’ing ayrondir ...”, “Yomg’ir yog’aloq, yam-yashil o’tloq, Endi ekinlar chiqarar quloq ...” va boshqalar. “Ko’pkari”, “Uloqtortar”, “Qizquvdi”, “Olomon poyga”, “Kurash”, “Zuvillatar”, “CHillak” “Beshtosh” singari o’yinlar jismoniy-tarbiya vositasi sifatida qo’llanilgan. Xalq pedagogikasida oilaviy tarbiyaga ham alohida e‘tibor berilgan. O’tmishda ota-bobolarimiz yoshlarni ota-onani, qarindosh va yurtdoshlarni hurmat qilishga chorlovchi maqol, matallarni yaratishgan. Oilaviy turmush axloqi puxta egallagan, bolajon, insonparvar qahramonlar afsona va dostonlarda kuylangan: “Bolaginamning bolasi – qandak o’rikning donasi”, “Davlating – ota-onang”, “Yomon xotin – umr azobi”, “Ota rozi – xudo rozi”, “Odobli bola elga manzur”, ... kabilar shular jumlasidandir. Xulosa qilib aytganda, xalq pedagogikasi manbalarida komil insonni shakllantirish uchun ularga ilm, kasb-hunar o’rgatish; tarbiyaning ijtimoiy turmush uchun zarur yo’nalishlarini mustahkam singdirish lozim ekanligi targ’ib etiladi. Mazkur g’oyalar hozirgi milliy istiqlol davrida ham muxim ahamiyat kasb etmoqda.

Adabiyotlar: 1. Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. Toshkent, “SHarқ”, 1998. 2. Hoshimov K.H. Pedagogika tarixi. Toshkent, “O’qituvchi”, 2005. 3. Pedagogika tarixidan xrestomatiya. Tuzuvchi-muallif: O. Hasanboeva. Toshkent, “O’qituvchi”, 1993. 4.Markaziy Osiyoda pedagogik fikr taraqqiyoti tarixidan. Tuzuvchi-mualliflar: M. Xayrullaev va b. Toshkent, FAN, 1997. 5. Jumaeva X va b. Folklor va tarbiya. Toshkent, “O’qituvchi”, 1980. 6. www.ziyonet.uz

Похожие

Kasb – hunar o`rganishning afzalligi va iqtisodiy tarbiya haqidagi etnope dagogik fikrlar

O’zbеkistonda xalq ta'limi tizimi va uni tashkil etish tamoyillari

Etnopedagogikada komil inson tarbiyasi muammosi

Xalq pedagogikasi fanining predmeti

Pedagogik goyalar rivojining tarixi va ta’lim-tarbiyani zamonaviy konsepsiyasi