Pedagogik goyalar rivojining tarixi va ta’lim-tarbiyani zamonaviy konsepsiyasi - Педагогиka - Рефераты

Pedagogik goyalar rivojining tarixi va ta’lim-tarbiyani zamonaviy konsepsiyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

68 KB

Pedagogik goyalar rivojining tarixi va ta’lim- tarbiyani zamonaviy konsepsiyasi Reja: 1 . Tarbiyaning ilk shakllari. 2. Pedagogik goyalar rivoji. 3. Ta’lim-tarbiyaning zamonaviy konsepsiyasi.

Tabiatning oliy mahsuli, siymosi inson o‘z akl-zakovati bilan o‘zini ximoya kiladigan va bokadigan mustakil, erkin kilib yaratilgan. Shuning uchun tabiat xodisalari, jarayonlarini o‘rganish, ulardan yashash uchun okilona foydalanish asosida insonlar sekin-asta madaniylashuvi, ijtimoiylashuvi asosida ma’naviy kadriyatlar shakllana boshlagan, rivojlana boshlagan. Ilk davrlarda ta’lim yoshlarga ota-onalarning yashash uchun tabiatdan foydalanishi, uy-ro‘zgor yuritish, o‘zaro va tabiatga munosabat aloki, odobi sifatida shakllana boshlagan bo‘lsa, bilimlar xajmi kengaya boshlagach, maxsus tarbiyachilarga ehtiyoj tugila boshlagan. Ma’lum kabila, elat, millat mikyosidagi ta’lim-tarbiya koidalari majmuasi konsepsiyalar ko‘p xollarda aloxida kishilar tomonidan takomillashtirilgan. Shuning uchun ham ta’lim konsepsiyalari ko‘p xollarda ma’lum muallifning nomi bilan boglanmaydi. Antik pedagogikada tabiatga, atrof-muxitga, o‘zaro insoniy munosabatlarda ongli, axlokiy munosabatlar majmuasi bo‘lgan donishmandlik pedagogikasi shakllangan. Bu vaktlarda tarbiyaning bosh maksadi ham yoshlarda donishmandlik sifatlarini shakllantirish bo‘lgan. Donishmandlik pedagogikasida yoshlarda mexnatsevarlik, ma’naviy-axlokiy sifatlar bilan uygun rivojlantirilishi maksadga muvofik ekanligi ilgari surilgan. Bu pedagogik karashlar mashxur “Avesto” (er.av. VII asr) asarida va kadimgi Xitoyning Daos maktabi (er.av.III asr) tajribalarida aks etgan edi. Eramizdan avvalgi II asrlarga kelib O‘rta Osiyo, Kadimgi Xindiston pedagogikasida saxiylik, sofdillik, inson kalbi tushunchalari ilgari surildi. 610 yillarga kelib, iloxiy asar ulug Kur’oni Karimda inson moxiyati to‘la ochib berilib, komil inson tarbiyasi bosh maksad kilib ko‘yilgan edi. Kur’oni Karimdagi ta’lim-tarbiyaga oid ulug xazina Al-Buxoriy xazratlarining xadislarida beriladi. Ta’lim-tarbiya insoniy munosabatlarning falsafiy asoslari tasavvuf ilmida ochib berila boshladi. Antik falsafada ham zoxiriy va botiniy ilmlar uygun karalar edi. Demokrit, Platon, Arastu asarlarida insonparvarlik goyalari ilgari surilgan edi. Al-Forobiy, Abu Rayxon Beruniy, Ibn Sino asarlarida ong va fan uzviyligi ilgari surildi. Al-Xorazmiy, Umar Xayyom, Axmad Fargoniy ta’limda amaliy faoliyat

ustuvorligi goyasini ilgari surishdi. XIII, XIV asrlarda Abdulxolik Gijduvoniy, Baxouddin Nakshbandiy xazratlarining ulug tarikatlarida mexnatsevarlik, insonparvarlik, poklik, soflikning asosi ekanligini nazariy va amaliy isbotlab: ”Ko‘ling mexnatda bo‘lib, Ollox kalbingda bo‘lsin” shiorini ilgari surdilar va unga o‘zlari xayotlarida ibratona amal kildilar. Mirzo Ulugbek ta’limda tadkikot, kuzatish, umumlashtirish goyasini ishlab chikdi, bu goyani amalda tadbik kilib maktablar ochdi, darsliklar yozdi, observatoriya tashkil kilindi. XV-XVI asrlarda Alisher Navoiy boshchiligidagi mutafakkirlar insonparvarlik goyasi nazariyasi va amaliyoti bo‘yicha ulug ishlar kildilar. Gelvesiy, Didro, R.Ouenlar tarbiyani ustuvorligi goyasini ilgari surishdi. K.D.Ushinskiy, L.N.Tolstoy ta’lim va tarbiyani uygunligi goyasini ilgari surishdi. S.G.Shatskiy, L.V.Zankov, Suxomlinskiylar ta’limda amaliyotni tadbikiy, ongli o‘zlashtirish ahamiyatiga ega ekanligini ishlab chikishdi. Shark faylasuflari inson aklini yuksakka ko‘tardi va uning kobiliyatiga ishondi. Barkamol avlod tarbiyalash insoniyatning eng yorkin orzusi bo‘lib kelgan. Birok dunyo xalklarining barchasi ham bu haqda o‘ylayvermagan. Bunday orzudagi insonlar azaliy ma’rifatga, madaniyatga mansub bo‘lgan yurtlarning donishmandlari – eng mo‘’tabar ziyolilari, xukmdorlari hisoblanganlar. Ularning orasida O‘zbekiston deb atalmish muazzam zaminimizda yashagan bobokalonlarimizning o‘z o‘rni, xurmati bor. Bu jaxon hamjamiyati tomonidan kabul kilingan haqikatdir. Barkamol avlodni tarbiyalash orzusiga o‘z tariximizdan juda ko‘p dalillar keltirishimiz mumkin. Al-Forobiyning “Fozil odamlar shaxri” asaridagi goyani yodga oling. Unga ko‘ra jamiyatning har bir fukarosi-mansabi, tutgan o‘rni, ya’ni kim bo‘lishidan kat’iy nazar fozil kishi. Fozil inson o‘z davlatining barcha konun-koidalarini yaxshi biladi, unga amal kiladi, fikrlaydi, o‘z kasbining ustasi, lozim bo‘lganda Vatani uchun jon fido kiladi. Fozillar shaxri axolisi bir-biriga xurmatda bo‘ladi. Ota-ona va farzand, ustozu shogird o‘rtasida sharkona nazokat, mexr va ehtirom bo‘ladi. Avvalo bunday fikr yuritishimizning o‘z bobolarining ma’naviy darajasi nakadar yuksak bo‘lganligini va albatta bunday

fikr aytish bu borada ko‘p asrlik meroslarni o‘rganish natijasida vujudga kelishini ta’kidlash joiz. Demak, bizning barkamol avlodni tarbiyalash haqidagi niyatimiz uchun ma’naviy asos bor. Millatimiz urf-odatlaridagi, konidagi ma’rifat tushunchasi, ilm va bilimga intilish hislati bir necha ming yillar davomida shakllangan. “Kalila va Dimna”, “Kobusnoma”, Nizomul-mulkning “Siyosatnoma”.”Ro‘shnoinoma”, M.Koshgariyning “Devoni lugoti turk”, Yusuf Xos Xojibning “Kutadgu bilig”, A.Navoiyning “Maxbub ul-kulub”, X.V. Koshifiyning “Axloki Muxsiniy” asarlarida ilgor pedagogik karashlar ham ifodalangan. O‘rta asr uygonish davrida Sharkda dunyoviy ta’lim keng rivojlandi. Lekin O‘rta Osiyoning Rossiyaga tobelanishi okibatida ma’rifiy-pedagogik tafakkur ham o‘zgarib bordi. Lekin bu davrda ilm va ma’rifatni doimo yuksaklikka ko‘taruvchi goyalar baralla kuylanib turdi. Bunda o‘lkaning ilgor-fozil kishilari muxim rol o‘ynaydi. X1X asr oxirlari va XX asrning boshlarida ijod kilgan adabiyot namoyondasi Furkat ma’rifatparvarlik maktabining asoschisi bo‘lgan. U zamonaviy madaniyat va tarakkiyotning yo‘li ilm olishda deb ta’kidlaydi. Furkat ma’rifatparvar shoir sifatida muxim asarlar yozib koldirgan. Uning “Gimnaziya”, “Ilm xosiyati”, “Akt majlisi xususida”,”Vistavka xususida” kabi she’rlari , “Suvorov haqida” nomli dostonini Toshkentda yashagan vaktida rus madaniyati bilan tanishish orkali olgan taassurotlaridan yaratgan. Jaxon-ravshan ziyoi ilmdandur, Ko‘ngil sofi safoi ilmdandur – deydi Furkat. Bu davrda Avaz O‘tar ijodida ham ma’rifatparvarlik goyalarini ifoda etuvchi bir kancha asarlar mavjud. Shuning eng sarasi bu “Til” she’ridir. Bunda ma’rifatparvar yoshlarga murojaat etib, har tilni bilishga, uni o‘z ona tilidek bilishga chakiradi. A. O‘tarning boshka bir kancha she’rlarida ham ilgor ma’rifiy goyalar kuylanadi.

O‘lkada ochilgan rus-tuzem maktablari, gimnaziyalari ta’sirida ta’lim-tarbiya ishlari ham ta’lim metodlarini kayta kurish ishlari avj oldi. Natijada yerli xalk vakillarining yangi metodlarga suyangan usullari “jadid”, “usuli savtiya” nomidagi maktablar paydo bo‘la boshladi. Dastlabki ma’lumotlarga karaganda, usuli jadid maktablari 1890 yillarda paydo bo‘la boshlagan. Turkistonda yangi maktablarning karvonboshchisi M.Bexbudiy edi. U jadid maktablari uchun ham nazariy, ham amaliy jixatlarda jonbozlik ko‘rsatdi. Aslida jadid so‘zi arabchadan olingan bo‘lib, yangi degan ma’noni beradi. Demak, usuli jadid ham, usuli savtiya ham yangi usul maktablari degan ma’noni beradi. Usuli jadid o‘lka ommaviy afkori ma’rifat nuri sari yetakladi. Ushbu maktabda o‘kigan talabalar xatto, chet o‘lkalarda o‘kishni davom ettirganlar. Ushbu maktab ijodkorlari M.Bexbudiy, S.Sadiazizov, A.Avloniy, S.A.Siddikiy, Munavvar Kori, A.Shakuriy edi. O‘zbek pedagogikasi tarixi shunday turli-tuman okimlar, jarayonlar bilan rivojlanib keldi. Xozirgi zamon ta’lim-tarbiya konsepsiyasi haqida so‘z yuritadigan bo‘lsak, u yuksak umuminsoniy kadriyatlar asosida tarakkiy topib bormokda, bu kadrlar tayyorlashning milliy dasturi , «Ta’lim to‘grisida»gi Konunlarida ko‘rsatib berilgan. Ushbu konunlar milliy tajribaning taxlili va ta’lim tizimidagi jaxon mikyosidagi yutuklar asosida tayyorlangan hamda yuksak umumiy va kasb- xunar madaniyatiga ijodiy va ijtimoiy faollikka, ijtimoiy-siyosiy xayotda mustakil ravishda mo‘ljalni to‘gri ola bilish maxoratiga ega bo‘lgan, istiklol vazifalarini ilgari surish va xal etishga kodir kadrlarning yangi avlodni shakllantirishga yo‘naltirilgandir. Milliy dasturning maksadi ta’lim soxasini tubdan islox kilish, uni o‘tmishdan kolgan mafkuraviy karashlar va sarkitlardan to‘la xolos etish, rivojlangan demokratik davlatlar darajasida, yuksak ma’naviy va axlokiy talablarga javob beruvchi yukori malakali kadrlar tayyorlash milliy tizimini yaratishdir. Endi xayot jarayonidagi isloxiy o‘zgarishlar, yangiliklar ta’lim jarayoniga, tizimiga kirib ketishi o‘kitish, tadbik uslublarining asosini tashkil kilishi kerak.

I.A.Karimov ta’kidlaganlaridek, milliy mafkurada: ”Gap milliylik haqida ko‘p gapirishda emas, balki milliylikni asosini tashkil kiluvchi tabiiy omillarni ishga tushirishda”. Ta’limning yangi texnologiyasida milliy ta’lim modeli markazida turuvchi shaxsni ma’naviy-amaliy kamoloti bilan boshka bo‘ginlar orasidagi haqikiy o‘zaro rivojlantiruvchi omillarni funksional jarayonlar tashkil kilish asosida ishga tushirish lozim. V . Davlat va jamiyat I . Uzluksiz ta’lim II . Shaxs III . Fan IV . Ishlab chikarish Ta’lim tizimida odatdagi ta’lim jarayoni asosan I,I I va III bo‘ginlar orasidagi boglanish bo‘yicha kurilgan bo‘lib, I V va V bo‘ginlar bilan boglanish ayrim misollardagina bo‘lib, ta’lim jarayonining tashkil kiluvchi tizimni haqikiy bo‘giniga aylangan edi. Shuning uchun ta’lim oldida ko‘yilgan ijtimoiy buyurtma to‘la bajarilmasligi va biz tayyorlayotgan mutaxassislarning ishlab chikarish davlat va jamiyat talablariga to‘la javob bera olmasliklari tabiiy. Endi shu beshta bo‘ginni uzviy boglikligiga asoslangan shaxs kamolotini, yoshlar, mutaxassislarning ma’naviy-amaliy sifatlarini davlat va jamiyat, ishlab chikarishdagi xayotiy jarayonlarda bunyodkorona ishtirok etishi asosida shakllantirishga karatilgan ta’lim-tarbiya jarayoniga o‘tish lozim. Bu ishlarning milliy goya, milliy mafkura asosida ma’naviy insoniy yo‘naltirilishi haqida Prezidentimiz I.A.Karimov 2000 yil iyun oyida “Fidokor” gazetasi muxbiri bilan “Donishmand xalkimizning mustaxkam irodasiga ishonaman” mavzusidagi mulokotlarida: ”Endigi eng dolzarb vazifamiz - bu jarayonlarning ilmiy-nazariy asoslarini, ularning yangi-yangi kirralarini mukammal ochib berish va ularni yangi xayot, zamon talablariga javob beradigan jamiyat

kurilishining faol va jo‘shkin ishtirokchilariga aylantirishdan iborat”-, degan edilar. Bu ishni amalga oshirish uchun esa ta’lim mazmuni, uning strukturasi, ta’lim jarayonini yanada takomillashtirish, talabalarning faoliyatlarida o‘zgarishlar bo‘lishi lozim. Har bir o‘kuv fani bo‘yicha ta’limning mazmunini strukturasiga ta’limning amaliy-mahsuliy faoliyati olib kirilishi kerak. Bu mutlako mustakil ish formasida emas, yoki boshka adabiyotlardan o‘rganish emas. Bu o‘kuv fani dasturidagi shunday bo‘ginki, uni amaliy-ijodiy faoliyatda to‘lgazish mumkin. Bu bo‘ginni auditoriyada o‘tish ham mumkin emas. Bu bo‘gin har bir fan o‘kituvchisi tomonidan o‘kuv fanining amaliy ijodiy ob’ektlarida bajariladigan kilib tanlanadi. Bu o‘kuv fan yoki xayotiy yangiliklarga olib keluvchi bo‘gin bo‘lishi kerak. Bu bo‘ginni fan yo‘nalishi va o‘kitish maksadiga karab turli usulda tanlash mumkin. Masalan Universitetlarning birinchi ikki yilida umumiy amaliy-ijodiy harakterga, ikkinchi boskichda soxa mutaxassislik amaliyotidan, uchinchi boskichda esa muammoli yirikrok harakterga ega bo‘lishi lozim. Ammo bu bo‘gin abstrakt modellar bilan ham hammavakt almashtirilmasligi, balki ko‘prok xayotiy harakterga ega bo‘lishi maksadga muvofik bo‘ladi. Bunday amaliy-mahsuliy bo‘ginlar har bir o‘kuv fani dasturida bir nechta bo‘lishi va ularning bajarilishi katta yutuk sifatida talabalardan kabul kilinishi lozim. Bu ma’lum soatlarda auditoriyada dars jadvali orkali xatto ayrim xollarda kunlik asosida kabul kilinishi kerak. Xatto har bir fan o‘kituvchining faoliyati ayrim ilgor universitetlar tajribalarida xuddi shunday soatlar yigindisi bilan belgilanadi va u zachet vakti deb aytiladi. Chunki professor-o‘kituvchidan ham, talabadan ham katta maxorat, bilim, malaka va xayotiy ko‘ra bilishni talab kiladi. Amaliy mahsuliy topshiriklarni yakka yoki gurux harakteriga ega bo‘lishi mumkin. Har bir o‘kuv fanini egallash o‘rganish emas, balki egallash yakuniy sistemalashtirish hisoboti bilan yakunlanadi. Bunda talaba o‘kuv fanini tugal tasavvur kilishiga uni ongli egallashga o‘rganadi. Amaliy-mahsuliy topshiriklar mustakil ish formalariga xalakit bermaydi. Ular o‘z o‘rnida zarurat bo‘lganda ishlatilaveradi. Bu ish oliy o‘kuv yurtlarida, xususan universitetlarda yuklama soatlari ketidan kuvishga chek ko‘yadi. Chunki yuklama

aslida professor-o‘kituvchining ish ko‘rsatkichi talabani, bo‘lajak mutaxassisning bilimi, ongi, saviyasi, istikbolni ko‘ra bilish maxorati va tarbiyasidir. Xa, shu jarayon haqikiy tarbiyani ham o‘z ichiga oladi. Chunki amaliy-mahsuliy topshirik bo‘ginlarida ilmiy-amaliy, iktisodiy, ekologik ma’naviy-insoniy sifatlar amalda bajarilishi bilan birga insonning asl ma’naviy -mahsuliy siymolik moxiyati ishga tushadi. Aslida haqikiy tarbiya ana shudir. Hamma o‘kuv fanlari shunday strukturaviy jarayonga o‘tgach, xozirgi o‘kuv rejasidagi mashgulotlar jadvallaridagi vakt tigizligiga chek ko‘yiladi.

ADABIYOTLAR 1. Tursunov I.,Nishonaliyev U. Pedagogika kursi.T.1996. 2. Munavvarov A.K. Pedagogika. ”O‘kituvchi”. 1996. 3. O‘zbekiston Respublikasi “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”. T. 1997. 4. Pedagogika. O‘kuv ko‘llanma. T. 1996. 5. www.ziyonet.uz

Похожие

Zamonaviy ta’lim-tarbiya va uning mohiyati

Pedagogikaning metodologik asoslari. pedagogikaning predmeti, maqsad va vazifalari

Yagona pedagogik jarayon

Zamonaviy pedagogik texnologiyalar fanining predmeti va vazifalari

Ta’lim-tarbiyaning zamonaviy tashkiliy shakllari