O`zbek tilining asosiy imlo qoydalarini tasdiqlash haqida - Педагогиka - Рефераты

O`zbek tilining asosiy imlo qoydalarini tasdiqlash haqida

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

67 KB

O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasinig Qarori O`zbek tilining asosiy imlo qoydalarini tasdiqlash haqida 339-son. 1995-yil. 24-avgust. Toshkent sh. O`zbekistonning “Lotin yozuviga asoslangan o`zbek alifbosini joriy etish to`g`risida”gi Qonunini bajarish maqsadida Vazirlar Mahkamasi qaror qiladi: 1.O`zbek tilining asosiy imlo qoidalariga tasdiqlansin. 2.Respublika vazirligi, idoralar, mahalliy hokimiyat va boshqaruv idoralari,ommaviy axbarot vozitlari lotin yozuviga asoslangan o`zbek alifbosidagi barcha turdagi yozishmalarsda,matbuotda ,ish yuritishda ushbu qidalarni joriy qilish yuzasidan tegishli tadbirlarni ishlab chiqsinlar va amalga oshirsinlar. 3.O`zbekiston Fanlar akademiyasi,Oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi,Xalq talim vazirligi, Davlat matbuot qo`mitasi uch oy muddat ichida maktablar uchun qo`llanma sifatida o`zbek tilining imlo lug`atini, kishi isimlari va joy nomlari lug`tlarini tayorlasinlar va nashir etish choralarini ko`rsinlar. 4.Mazkur qarorning qarorning bajarilishini nazorat qilish Vazirlar Mahkamasining Ta`lim va fan hamda Ijtimoiy masalalar va madaniyat bo`limiga yuklatilsin. Vazirlar Mahkamasining Raisi I.A.Karimov O`ZBEK TILINING ASOSIY IMLO QOIDALARI HARFLAR IMLOSI UNLILAR IMLOSI

1.A a harfi: 1)aka, alanga, aloqa, og`a; sentabr, noyabr kabi so`zlarda old qator keng unumli ifodalash uchun yoziladi; 2)bahor, zamon; savol, gavda; vasvasa kabi so`zlarning oldingi bo`g`inda,vaqt,vahm kabi so`zlarda a aytiladi va yoziladi. 2. O o harfi: 1)ona, oton, quyosh, fido, baho, xola, lotin; mukofot, mahorat kabi so`zlarda orqa keng unli ifodalash uchun yoziladi; 2)boks, poyezd, tonna, talon; argonom ,mikrofon, derektor, termos, kabi so`zlshanma so`zlardagi unlini ifodalash uchun yoziladi. 3.Ii harfi: 1)ish, iz, qil; xirot,ilhom, ikki, ixtisos, shoyi, tulki; volida, piramida; bilan, biroq, sira,qishloq, chiroy kabi so`zlarda old qator tor unlini ifodalash uchun yoziladi; 2)o`tin, o`rik, bo`lim kabi oldingi bo`g`inida o` unlisi keladigan so`zlarning keyingi bo`g`inida i aytiladi va yoziladi. 4.Uu harfi: 1)uy, kun, buzoq, buloq, Buxoro; butun, uchuq,usul,yulduz; mafkura; ko`zgu, uyqu; aluminiy, yubiley kabi so`zlarda orqa qator unlini ifodalash uchun yoziladi; 2)qovun, sovun, tovush, yovuz, qirg`ovul, chirmovuq kabi so`zlarning oldgi bo`g`inida o unlisi kelsa, keyingi yopiq bo`in boshidagi v undoshidan keyin u aytiladi va yoziladi. 5.O`o` harfi : o`t, o`q, o`zbek, o`simlik, do`ppi; bo`tako`z, semizo`t, gulko`rpa, noo`rin kabi so`zlarda orqa qator o`rta-keng unlini ifodalashuchun yoziladi.

6.E e harfli: erkin, esla, evara, erkin, eksport; kel, zehn;kecha, behi; telefon, teatr; poezd, atelye; e`lon,ne`mat, she`r kabi so`zlarda old qator o`rta-keng unlini ifodalash uchun yoziladi. 7.Yonma-yon keladigan unlilar imlosi: 1)unlilar orasiga ba`zan y undishi qo`shib aytilsa ham, yozilmaydi: a)ia:material, milliard, radiator; tabiat, shariat kabi; b)io:biologiya, million, stadion, radio kabi; e)ai:alkoloid, ellipsoid, doim,shoir, oila kabi; f)ea:teatr, okean, laureat kabi; 2) ae,oe unlilari so`z ichida kelganda ikinchi unli y aytilsa ham, asliga muvofiq e yoziladi: aerostat, poema kabi. Boshqa hollarda yonma-yon keladigan unlilar odada aynan aytiladi va yoziladi:manfaat, kauchuk, aorta, saodat, burjua, shuaro, inshoot, sanoat,vacuum, muammo, matbuot, tabiiy, rioya va boshqalar. UNDOSHLAR IMLOSI 8.B b harfi: 1)bobo, bahor, bir majbur, zarb kabi so`zlarda jarangli portlovchi lab undoshini ifodalash uchun yoziladi; 2) kitob, yuzlab, kelib kabi so`zlar oxirida p aytilsa ham, b yoziladi; 3)qabila, tobla kabi so`zlarda bazan v aytilsa ham, b yoziladi; 9.P p harfi : paxta, pichoq, opa, tepa, tup, yopkabi so`zlarda jarangsiz portlovchi lab undoshini ifodalash uchun yoziladi. 10.V v harfi: 1) ov, suv, kuyov; ovoz, savol; volida, vatan kabi so`zlarda ovozdor sirg`aluvchi lab undoshini ifodalash uchun yoziladi.

2) Avtobus, avtomat kabi o`zlashma so`zlarda v ba`zan f aytilsa ham, v yoziladi. 11.F f harfi: 1) fan, fe`l, futbol, fizika;asfalt, juft; insof, isrof kabi so`zlarda jarangsiz sirg`aluvchi lab undoshini ifodalash uchun yoziladi. 2) Fasl, fayz, fotima, fursat kabi so`zlarda f tovushi p aytilsa ham, f yoziladi. 12.M m harfi:moy, muborak, tomon, ilhom kabi so`zlarda ovozdor lab-lab burun undoshini ifodalash uchun yoziladi. 13. D d harfi: 1)dala, odat, bunyod, modda, jiddiy kabi so`zlarda til oldi jarangli portlovchi undoshni ifodalash uchun yoziladi; 2)obod, savod, marvarid; zavod, pud, sud, badqovoq,badxo`r kabi so`zlarda t aytilsa ham, d yoziladi. 14. T t harfi:tong, tun; butun, o`tin, o`t, kut kabi so`zlarda til oldi jarangsiz portlovchi undoshni ifodalash uchun yoziladi. 15.Z z harfi: 1)zar, zamon; toza, o`zbek; yoz, g`oz kabi so`zlarda til oldi jarangli sirg`aluvchiundoshni ifodalash uchun yoziladi; 2)iztirob, izquvar, bo`zchi, tuzsiz kabi so`zlarda jarangsiz undoshdan oldin s aytilsa ham, z yoziladi. 16.S s harfi:sog` somon, oson, asos, olmos kabi so`zlarda til oldi jarangsiz sirg`aluvchi undoshni ifodalash uchun yoziladi. 17.Sh sh harflar birikmasi:shahar, shisha, shodlik; ishq, pishiq; bosh, tosh kabi so`zlarda til oldi jarangsiz sirg`aluvchi undoshni ifodalash uchun yoziladi.

Sh sh hariflari ikki tovushni ifodalasa , ular orasida ` tutuq belgisi qo`yiladi: Is`oq, as`hob kabi. 18. J j harfi: 1)jon, jahon, jiyda, tijorat; rivoj, vaj kabi so`zlarda til oldi jarangli qorishiq undoshni ifodalash uchun yoziladi; 2)jurnal, projector; gijda, ajdar, tiraj kabi o`zlashma so`zlarda til oldi jarangli sirg`laluvchi undoshni ifodalash uchun yoziladi. 19.Ch ch hariflar birikmasi: choy, chevar, chiroyli, chaman; achchiq, uchun, bichiqchi; kuch, kech kabi so`zlarda til oldi jarangsiz qorishiq undoshni ifodalab keladi. 20.R r harfi: rahmat, rohat, orom, doira, bor, diyor kabi so`zlarda til oldi ovozdor titroq undoshni ifodalash uchun yoziladi. 21.L l harfi:lola, loyiq,la`l, iloj, mahal kabi so`zlarda sirg`aluvchi ovozdor yon undoshni ifodalash uchun yoziladi. 22.N n harfi: 1)non,nomus; ona, tana; bilan, tomon kabi so`zlarda til oldi ovozdor burunni undoshini ifodalash uchun yoziladi. 2)shanba, yonbosh, jonbozlik; yonma-yon, ko`rinmaslik kabi so`zlarda n tovushi ba`zan m aytilsa ham, n yoziladi. 23. G g harfi: gul, go`zal; ega, gugurt; teg, eg kabi so`zlarda til orqa jarangli portlovchi undoshni ifodalash uchun yoziladi. 24.K k harfi:ko`l, ko`ylak; uka,moki; tok, bilak kabi so`zlarda so`zlarda til orqa portlovchi undoshni ifodalash uchun yoziladi.

25.Y y harfi:yo`l, yigit, yeti, yaxshi, yoz, yulduz; tuya, dunyo, tyyor; soy, tuy kabi so`zlarda til o`tra sirg`aluvchi undoshni ifodalash uchun yoziladi. 26.Ng ng harf birikmasi:yangi, ko`ngil,dengiz, singil, keeling, bordingiz; tong, ming teng kabi so`zlarda til orqa ovozdor burun tovushni ifodalash uchun yoziladi. 27.Q q harfi:qizil, qimiz, qirq, haqiqiy, aql kabi so`zlarda chuqur til orqa jarangsiz portlovchi undoshni ifodalash uchun yoziladi. 28.G` g` harfi:g`oz, bag`ir, tog` kabi so`zlarda chuqur til orqa jarangli sirg`aluvchi undoshni ifodalab keladi. 29.X x harfi:xabar, xo`roz, xohish, xushnud, baxt, axbarot, mix kabi so`zlarda chuqur til orqa jarangsiz sirg`aluvchi undoshni ifodalash uchun yoziladi. 30.H h harfi:hosil, hamma, bahor; isloh, nikoh kabi so`zlarda jarangsiz sirg`aluvchi bo`g`iz undoshini ifodalash uchun yoziladi. 31. Yonma-yon keladigan undoshlarimlosi: 1)baland, Samarqand, poezd; do`st,artist, g`isht kabi so`zlarda d,t tuvushni ba`zan aytilmasa ham, yozildi. 2)metal, kilogram, kilovatt, congress kabi o`zlashma so`zlar oxirida bir undosh aytilsa ham, ikki harf yoziladi.Lekin bunday so`zga huddi shu tovush bilan boshlanadigan qisimqo`shilsa, so`z oxiridagi birharf yozilmaydi:metal+lar=metallar, kilogram+mi=kilogrammi kabi. 32.`__tutuq belgisi: 1)a`lo, ba`zan, ma`yus, ta`zim; ra`y, ta`b; e`lon, e`tibor, e`tiqod, me`mor, ne`mat, she`r, fe`l;Nu`mon, shu`la kabi o`zlashma so`zlarda unlidan keyin shu unli

tovushning cho`ziqroq aytilishini ifodalash uchun qo`lanadi:mo`jiza,mo`tadil,mo`tabar kabi so`zlarda o` unlisi cho`ziqroq aytilsa ham, tutuq belgisi qo`yilmaydi. 3) in`om, san`at, qat`iy, mas`ul kabi o`zlashtirma so`zlarda unlidan oldin shu unli oldingi undosh tovushdan ajiralib aytilishini ifodalash uchun qo`yiladi. Asos va qo`shimchalar imlosi 33.Qo`shimcha qo`shilishi bilan so`z oxiridagi unli o`zgaradi: 1)a unlisi bilan tugagan fe`llarga -v,-q,-qi qo`shimchasi qo`shilganda a unlisi o ayiladiva shunday yoziladi:syla-saylov, sina-sinov, aya-ayovsiz; so`ra-so`roq, bo`ya-bo`yoq; o`yna-o`ynoqi, sayra-sayroqi kabi. 2)i unlisi bilan tugagan ko`pchilik fe`llarga -v,-q qo`shimchasi qo`shilganda bu unli u aytiladi va shunday yoziladi:o`qi-o`quvchi, qazi-qazuvchi, sovi-sovuq kabi. Lekin I unlisi bilan tugagan ayrim fe`llarga-q qo`shimchasi qo`shilganda bu unli i aytiladi va shunday yoziladi: og`ri-og`riq, qavi-qaviq kabi. ESLATMA:1)UNDOSH BILAN TUGAGAN BARCHA FE`LLARGA -UV QO`SHILADI:OL-OLUV, YOZ-YOZUV KABI; 2)UNDOSH BILAN TUGAB, TARKIBIDA U UNLISI BOR FE`LGA -UQ QO`SHILADI:UZ-UZUQ, YUT-YUTUQ KABI.LEKI UYUSHIQ, BURUSHIQ,UCHURIQ KABISO`ZLARNING UCHUNCHI BO`G`INIDA I AYTILADI VA SHUNDAY YOZILADI. 34.k,q undoshi bilan tugagan ko`p bo`g`inli so`zlarga, shuningdek, bek, yo`q kabi ayrim bir bo`g`inli so`zlarga, egalik qo`shimchasi qo`shilganda k undoshi g undoshiga, q undoshi g` undoshiga aylanadi va shunday yoziladi:tilak-tilaging, yurak-yuragim, kubok-kubogi, bek-begi; tayoq-tayog`I, qo`shi`-qo`shig`I, yaxshiroq-yaxshirog`I, yo`q-yo`g`I kabi. Lekin ko`p bo`g`inli o`zlashma so`zlarga, bir bo`g`inli ko`pchilik so`zlarga egalik qo`shuimchasi qo`shilganda k, q tovushi

asilcha aytiladi va yoziladi:ishtirok-ishtiroki, ocherk-ocherki, erk-erki, huquq- huquqim, ravnaq-ravnaqi, yuq-yuqi kabi. 35.Quydagi qo`shimchalar qo`shilishi bilan so`zning tarkibida tovush tushadi yoki ortadi: 1) o`rin, qorin, o`g`il, bo`yin, ko`ngil kabi bazi so`zlarga egalik qo`shimchasi qo`shilganda, qayir, ayir kabi fe`llarga nisbatanshaklini yasovchi-iI qo`shimchasiqo`shilganda, ikki, olti, yeti so`zlarda-ov,-ala qo`shimchalari qo`shilganda ikkinchibo`g`inidagi unli aytiladi va yoziladi:o`rin-o`rnim,qorin- qorni, burun-burning, o`g`il-o`g`ling, ko`ngil-ko`ngli, yarim-yarmi,; qayir-qayiril, ulug`-ulg`ay, sariq-sarg`ay, ikki-ikkiov, ikki-ikkila, yeti-yettov kabi; 2)u,bu,shu,o`sha, olmoshlariga -da,-dan,-day,-dagi,-da,-gach,-cha qo`shimchalari qo`shilganda n tovush qo`shilib aytiladi va shunday yoziladi: unda, bunday, shunday, o`shancha kabi; bu olmoshga egalik qo`shimchasi qo`shilganda :buningiz, o`shanisi kabi; 3) o, o`, u, e unlilari bilan tugaydigan so`zlarga egalik qo`shimchalari quydagicha qo`siladi: a) ko`pchilik so`zlarga egalik qo`shimchalari -m,-ng,-si;-miz,-nigiz,-si (yoki -lari) shaklida tovush orrtirmay qo`shiladi:bobom, bobong, bobosi; bobomiz, bobongiz, bobosi (yoki bobolari); orzum, orzung,orzusi; orzumiz, orzungiz, orzusi kabi; b)parvo, obro; mavqe, mavzu, axzo so`zlariga I, II shahs egalik qo`shimchalari qo`shilganda bir y tovushni qo`shib aytiladi va shunday yozuladi: parvoim, parvoing; parvoimiz, parvoingiz; obro`yim, obro`ying; obro`yimiz, obro`yingiz kabi; III shahs egalik qo`shimchasi parvo, avzo, obro`, mavqe so`zlariga -yi shaklida ,xudo, mavzu so`zlariga esa -si shaklida qo`shiladi:avzoyi, mavzusi kabi; 4) men, sen olmoshlariga -ni, -ning, -niki qo`shimchalari qo`shilganda qo`shimchadagi n tovushi aytilmaydi va yozilmaydi: meni, mening, meniki; seni, sening, seniki kabi.

36. Quydagi qo`shimchalarning birinchi tovushi ikki xil aytilsa nam, bir xil yoziladi: 1) -bon, -boz qo`shimchalari ba`zan -von, -voz aytilsa ham, hamma vaqt -bon, -boz yoziladi: darvozabon; masxaraboz kabi. Lekin -vachcha qo`shimchasi hamma vaqt shunday aytiladi va yoziladi: amakivachcha, xolavachcha kabi; 2) o`rin kelishigi va chaqiriq kelishigi qo`shimchaninig, q`tgan zamon yasovchisi va III shaxs ko`rsatkichi -di qo`shimchasining boshidagi undosh ba`zan t aytilsa ham, hamma vaqt d yoziladi: ishda, misdan, ketdi, kelmadi kabi. 37. Qudagi qo`shimchalarning bosh tovushi ikki yoki uch xil aytiladi va shunday yoziladi: 1)taqlid so`zlardan fe`l yasovchi -illa qo`shimchasi so`z tarkibida v yoki u tovushi bo`lganda -ulla aytiladi va shunday yoziladi: shovulla, lovulla, gurulla kabi; 2) nisbat shaklini yasovchi -dir qo`shimchasi jarangli undosh bilan tugagan bir bo`g`inli so`zlarga, shuningdek, z undoshi bilan tugagan orrtirma nisbat yasovchisidan keyin qo`shiladi: quvdir, egdir, kuldir, yonder; o`tkazdir, tomizdir kabi. Qolgan barcha hollarda bu qo`shimcha -tir aytiladi va shunday yoziladi: tiktir, kestir, uyaltir,chaqirtir kabi; 3) jo`nalish kelishigi qo`shimchasi -ga, chegara bildiruvchi -gacha,-guncha,-gani,- gudek, sifatdosh shaklini yasovchi -gan, shuningdek, II shaxs ko`rsatgichi -gin, shuningdek, -gina qo`shimchasi uch xil aytiladi va shunday yoziladi: a) k undoshi bilan tugagan so`zlarga qo`shilganda bu qo`shimchalarning bosh tovushi k aytiladi va shunday yoziladi: tokka, ko`nikkach, zerikkuncha, to`kkani, kechikkudek, bukkan, ekkin, kichkkina kabi; b) q undosh bilan tugagan so`zlarga qo`shilganda bu qo`shimchalarning bosh tovushi q aytiladi va shunday yoziladi: chopiqqa, qishloqqacha, yoqqac, chiqquncha, chiniqqani, qo`rqqudek, achchiqqina kabi;

d) qolgan barcha hollarda, so`z qanday tovush bilan tugashidan va bu qo`shimchalarni bosh tovushi k yoki q aytilishidan qat`iy nazar, g yoziladi: bargga, pedagogga, bug`ga, sog`ga, og`gan, sig`guncha kabi. QO`SHIB YOZISH 38. Xona, noma, poya, bop. Xush, ham, baxsh, kam, umum, rang, mijoz, sifat, talab kabi so`zlar yordamida yasalgan qo`shimcha ot va qo`shimcha sifatlar qo`shib yoziladi: qabulxona, tabriknoma , taklifnoma, bedapoya, ommabop, xushxabar, hamsuhbat, orombahsh, kamquvvat, bug`doyrang, ummumxalq,sovuqmijoz, devizifat, suvtalab kabi. 39.-(a)r (inkori -mas) qo`shimchasi bilan tugaydigan qo`shimcha oty va qo`shimcha sifatlar qo`shilib yoziladi: o`rinbosar, otboqar, cho`lquvar, ishyoqmas, qushqo`nmas kabi. 40. Takror taqlib so`zlarda qo`shuimcha qo`shish bilan yasalgan ot va fe`llar qo`shilib yoziladi: pirpirak (pir+pir+ak), hayhayla (hay+hay+la), gijgijla (gij+gij+la) kabi. 41. Narsani (predmetni) boshqa biror narsaga nisbatlash, o`xshashatish yo`li bilan bildiruvchi qo`shimcha ot va qo`shimcha sifatlari qo`shilib yoziladi: karnaygul, qo`ziqorin, qtquloq, oybolta, devqomat, sheryurak, bodomqovoq, qirg`iyko`z kabi 42.Narsaning uning rangi, mazasi, o`zidagi biror narsani va shu kabi belgilar asosida bildiruvchi qo`shimcha otlar qo`shilib keladi: olqarg`a, qizilishton, achchiqtosh, mingoyoq kabi. 43. Narsaning biror maqsad, ish uchun o`ljallanganligini bildiruvchi qo`shma otlar qo`shilib yoziladi: kirsovun, qiymataxta,tokqaychi, oshrayhon, molqo`ra, nosqavoq, ko`zoynak kabi.

44.Narsani joyga nisbat berish asosida bildiruvchi qo`shma otlar qo`shib yoziladi: tog`olcha, cho`lyalpiz, suvilon, qashqargul kabi 45.Marosim, afsona kabilarni bildiruvchi qo`shma otlar qo`shib yoziladi: kiryuvdi, kelintushdi, qoryog`di, Urto`qmoq, Ochildasturxon kabi. 46.Qaratuvchili birikmaning bir so`zga aylanishi bilan yuzaga keladigan qo`shimcha otlar qo`shilib yoziladi: mingboshi , so`zboshi, omaqoqi kabi. 47.Ikkinchi qisimi turdosh ot bilan yoki obod so`zi bilan ifodalangan joy nomlari qo`shib yoziladi: Yangiyo`l, To`rtko`l, Mirzaobod, Xalqobod kabi. Lekin ikkinchi qismi atoqli ot bo`lgan joy nomlari ajiratilib yoziladi: O`rta Osiyo, Ko`hna Urganch, O`rta Chirchiq kabi. 48. Rus tilidan aynan o`zlashtirgan yoki so`zlashma-so`z tarjima qilish yo`li bilan hosil qilingan qo`shimcha so`zlar qo`shilib yoziladi:kinoteatr, radiostansiya, fotoapparat, elektrotexnika, teleko`rsatuv, yarimavtomat, bayramoldi,suvosti kabi. 49.Qisqartmalarning barcha turlari va ularga qo`shilgan qo`shimchalar qo`shilib yoziladi: SamDU, TashDUning kabi. Lekin yonma-yon kelgan ikki qisqartma ajiratib yoziladi:O`zXDPMK (O`zbekiston Xalq demokratik partiyasi markaziy kengashi) kabi. 50. Bir tovush ikki yoki undan ortiq tovush tarzida aytilsa, bunday holat hatfni takror yozish bilan ko`rsatiladi: yo`o`q, nimaa, himm, ufff kabi. CHIZIQCHA BILAN YOZISH

51. Juft va takror so`zlar so`z qisimlari chiziqcha bilan yoziladi: el-yurt, mehr- shafqat, qovun-tarvuz, omon-eson, kecha-kunduz, yozin-qishin, asta-sekin, uch- to`rt, o`n-o`n beshta (10-15 ta), bilinear-bilinmas,bordi-keldi, kuiydi-pishdi, don- dun, oz-moz, mayda-chuyda, aldab-suldab, o`ylab-netib, so`ramay-netmay, kiyim- kechak, adi-badi, ikir-chikir, duk-duk, taq-tuq, qop-qop, ming-ming,(ming- minglab), bitta-bitta (bitta-bittatalb), baland-baland, chopa-chopa, ishlay-ishlay, yaqin-yaqinlargacha, hamma-hammasi, uy-uyiga, ich-ichidan kabi. ESLATMA: 1)JUFT SO`ZLARDAN QO`SHIMCHA YORDAMIDA YASALGAN SO`ZLAR HAM CHIZIQCHA BILAN YOZILADI: BAXT-SAODATLI, XAYR- XO`SHLASHMOQ KABI; 2) JUFT SO`ZLAR QISIMLARI ORASIDA -U (-YU) BOG`LOVCHISI KELSA, UNDAN OLDIN CHIZIQCHA QO`YILADI VA JUFT SO`Z QISIMLARI AJIRATIB YOZILADI: DO`ST-U DUSHMAN (DO`ST-DUSHMAN),KECHA- YU KUNDUZ (KECHA-KUNDUZ) KABI; 3)YETAKCHI VA KO`MAKCHI FE`L BIR XIL SHAKILDA BO`LSA, CHIZIQCHA BILAN YOZILADI: YOZDI-OLDI, BORASAN-QO`YASAN, UXLABMAN-QOLIBMAN KABI. 52. Belgini kuchaytiruvchi: qip-qizil, yam-yashil, dum-dumaloq, kuppa-kundizi, to`ppa-to`g`ri, bab-barobar kabi so`z shakillari chiziqcha bilan yoziladi ( lekin oppoq so`zi qo`shilib yoziladi). 53.So`zning -ma, ba- yordamida birlashgan qisimlari chiziqcha bilan yoziladi: ko`chama-ko`cha, uyma-uy, rang-barang, dam-badam kabi.Lekin mustaqil ishlatilmaydigan qism qatnashsa, bunday so`zlar qo`shib yoziladi: ro`baro`, dar- badar kabi.

54. Rus tilidan aynan yoki so`zma-so`z tarjima qilish yo`li bilan olingan so`zlar asliga muvofiq chiziqcha bilan yoziladi: unter-ofitser, kilovatt-soat kabi. 55.-chi, -a (-ya),-ku,-u (-yu),-da,-e,-ey (-yey) yuklamalari chiziqcha bilan yoziladi: sen-chi,boraylik-chi, sen-a, kutaman-a, bola-ya, mingta-ya, keldi-ku, kelgan-u, yaxshi-yu, yaxshi-da,qo`y-e, yashang-e, o`g`lim-ey, keldi-yey kabi. Ammo -mi, - oq (-yoq), -ov (-yov),-gina (-kina,-qina) yuklamalari o`zidan oldin kelgan so`zlarga qo`shib yoziladi: keliboq, o`ziyoq, ko`rganov, ko`rdiyov, mengina, qo`shiqqina kabi. 56. Tartib son arab raqamlari bilan yozilsa, -nchi qo`shimchasi o`rniga chiziqcha (-) qo`yiladi: 7-sinf, 5-”A”, 3-,7-,8-,sinf o`quvchilari, 60-yillar, 1991-yilning 1- sentabri kabi. Tartib sonni ko`rsatuvchi rim raqamlaridan keyin chiziqcha yozilmaydi: XX asr, X sinf kabi. AJIRATI YOZISH 57. Qo`shimcha fe`larning qisimlari ajiratib yoziladi: sarf qil, ta`sir et, tamom bo`l, sotib ol, olib krl, olib chiq, miq etma kabi. 58.Ko`makchi fe`l va to`liqsiz fe`l mustaqil fe`ldan ajiratib yoziladi:aytib ber, olib ko`r, so`rab qo`y, ko`ra qol, bera boshla, yiqilayozdi; ketgan edi, ketgan ekan, ketgan emish kabi. Lekin mustaqil fe`l bilan yordamchi fe`l orasida tovush o`zgarishi bo`lsa, bunday qisimlar qo`shilib yoziladi:aytaver (ayta ber), boroladi (bora oldi), bilarkan( bilar ekan) kabi. 59.Ko`makchilar ajiratib yoziladi: shu bilan, soat sayin, brogan sari, bu qadar, kun bo`yi kabi. Lekin bilan ko`makchisining -la shakli, -uchun qo`makchisining -chun shkali chiziqcha bilan yoziladi: sen-la, sen-chun kabi.

60.Hamma, har, hech, bir, qay, u, bu, shu, o`sha so`zlari ozidan keyingi yoki oldingi so`zdan ajiratib yoziladi: hamma vaqt, har kim, hech qaysi, qay kuni, u yerda, shu yoqdan, o`sha yoqqa kabi. Lekin birpas, biroz, biratola, birvarakayiga, birmuncha, buyon so`zlariga qo`shib yoziladi.Shuningdek, qay so`zi yoq, yer so`zlari bilan ishlatilganda bir y tovushi tushsa, bu so`zlar qo`shib yoziladi: qayoqqa, qayerda kabi. 61. Sifat oldidan kelib, belgining ortiq yoki kamligini bildiradigan to`q,jiqqa, tim, liq, lang, och kabi so`zlar ajiratib yoziladi: to`q qizil, jiqqa ho`l, tim qora, liq to`la, lang ochiq, och sariq kabi. 62. Murakkab son qisimlari ajiratib yoziladi: o`n bir, besh yuz, qirq ming olti yuz bir, bir ming yeti yuz sakson beshinchi kabi. 63. Yildan yilga, tomdan tomga kabi birinchi qismi chiqish kelishigida, ikkinchi qismi jo`nalish kelishigida bo`lgan birikmalar ajiratib yoziladi. 64. Belgining ortiq darajasini bildiruvchi ko`pdan ko`p, tekindan tekin, yangidan yangi, ochiqdan ochiq, qizigandan qizidi kabilar ajiratib yoziladi. 65. Izofali birikmalar ajiratib yoziladi. Bunda izofa undosh bilan tugagan so`zlarga i shaklida, unli bilan tugagan so`zlarga yi shaklida qo`shiladi: dardi bedavo, nuqtayi nazar, tarjimayi hol kabi. Lekin izofa yozilmaydigan so`zlar, shuningdek, qisimlardan biri yoki har ikkisi o`zbek tilida mustaqil ishlatilmaydigan so`zlar qo`shib yoziladi: gulbeor (guli beor) dardisar kabi. BOSH HARFLAR IMLOSI 66.Kishining ismi, ota ismi, familiyasi, taxallusi, ramziy atoqli oti bosh harf bilan boshlanadi: Umid, O`rinova, Muhabbat Majidovna,Dilshod Toxir o`g`li, hamza

Hakimzoda, Muhammadsharif So`fizoda, Mannon Otaboy, Navoiy, Furqat; Yelpig`ichxon, Salomjon Alikov kabi. 67. Joy nomlari bosh harfi bilan boshlanadi: Andijon, Yangiyo`l (shaharlar), Naymancha, Buloqboshi (qishloqlar), Zavraq (dara), bodomzor, chig`atoy (mahallalar), Yarqoq (yaylov), Qoratog`, Pomir (tog`lar), Oqtepa, Uchtepa (tepalar), Zarafshon, Sirdaryo (daryolar), Yoyilma( kanal; Turkiya, Hindiston (mamlaratlar) kabi. Bunday atoqli va tarkibidagi sifatdoshi ham bosh harfi bilan yoziladi: Shimoliy Kavkaz, Mazkaziy Qizilqum kabi. 68. Yulduz va sayoralar, boshqa xil osmon jisimlarining attoqli oti bosh harif bilan boshlanadi: Hulkar, Qavs, Mirrix (yulduz va sayyoralar nomi), Tinchlik dengizi (Oydagi relief nomi) kabi. Yer, quyosh, oy turdosh otlari sayyora nomi bo`lib kelgandagina bosh harf bilan yoziladi:Yer Quyosh atrofida, Oy yer atrofida aylanadi. 69.Madaniy-maishiy va savdo korxonalariga, adabiyot va san`at asarlariga, sanoat va oziq ovqat mahsulotlariga, shuningdek, transport vositalari, sport inshoatlariga qo`yiladigan nomlar bosh harf bilan yoziladi: “Tong” (mehmonxona), “Saodat” (firma), “Navro`z” (xayriya jamg`rmasi), “Kamalak” (matbaa birlashmasi), “G`uncha” (bog`cha), “Botanika” 9sanatoriy), “Paxtakor” (stadion), “Qutlug`qon” (roman), “Dilorom” (opera), “Tanovar” (kuy), “Ozodlik” (haykal), “Jasorat” (yodgorlik), “Sino” (sovutgich) kabi. 70.Muhim tarixiy sana va bayramlarning nomlari tarkibidagi birinch so`z bosh harif bilan boshlanadi: Mustaqillik kuni, Xotira kuni, Ramazon hayiti, Navro`z bayrami kabi. 71. Davlatlarning, davlat oily ntashkilotlari va mansablarining, xalqaro tashkilotlar nomidagi har bir so`z bosh harf bilan boshlanadi:O`zbekiston, Rossiya

Fediratsiyasi, Misr Arab Respublikasi, O`zbekiston Respublikasining Prezidenti,O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Raisi,O`zbekiston Oliy Sudining Raisi, Birlashgan Millatlar Tashkiloti, Jahon Tinchlik Kengashi kabi Boshqa tarkibli nomlarda oily mansabni bildiruvchi birinchi so`zgina bosh harf bilan boshlanadi: Bosh vazirning o`rinbosari, Mudofaa vaziri, Yozuvchilar uyushmasi,O`zbekiston Milliy tiklanish partiyasi kabi. Vazirlar va idoralar, korxonalar va tashkilotlar nomi tarkibidagi birinch so`z bosh harf bilan yoziladi:Sog`liqni saqlash vazirligi, Fan va texnika davlat qo`mitasi, Fanlar akademiyasi, Tilshunoslik instituti kabi 72.Davlatning oily darajadagi mukofati nomi tarkibidagi har bir so`z bosh harf bilan boshlanadi:”Qzbekiston Qahramoni” (unvon), “Oltin Yulduz “ (medal). Bosh mukofatlar, faxriy unvonlar, nishonlar nomidagibirinchi so`zlar bosh harf bilan boshlanadi:” Sog`lom avlod uchun” (orden), “O`zbekistonda ximat ko`rsatgan fan arbobi” (faxriy unvon), “Matbaa a`lochisi” (nishon) kabi. 73.Gapning birinchi so`zi bosh harf bilan boshlanadi: Yer tagidan Muqaddasga bir qarab oldim (O. Yoqubov). 74. Takibli nomlarning bosh harifidan iborat qisimlar, atoqli ot bo`lmagan bazi birikmalarning qisimlari bosh harf bilan yoziladi:AQSH,(Amerika Qo`shma Shtatlari),BMT (Birlashgan Millatlar Tashkiloti), AES (atom elektr stansiyasi) kabi. Qisqartma tarkibida bo`g`inga teng qisim bo`lsa, uning birinchi harfigina bosh harf bilan yoziladi: ToshDU (Toshkent davlat universiteti) kabi. KO`CHIRISH QOIDALARI 75.Ko`p bo`g`inli so`zlarning oldingi satrga sig`may qolgan qismi keyingi satirga bo`g`inlab ko`chiriladi:to`q-son, si-fatli, sifat-li, pax-ta-kor, paxta-kor kabi, Tutuq belgisi oldingi bo`g`inda qoldiriladi: va`-da, ma`-rifat, mash`-al, in`om kabi.

76.So`zning bosh yoki oxirgi bo`g`ini bir harifdan iborat bo`lsa, ular quydagicha ko`chiriladi: 1) so`z boshidagi bir harifdan iborat bo`g`in yolg`iz o`zi olidingi satirda qoldirilmaydi: a-badiy emas, aba-diy, e-shikdan emas, eshik-dan kabi; 2) so`z oxiridagi bir harifdan iborat bo`g`in yolg`iz o`zi keyingi satirga ko`chirilmaydi: mudofa-a emas, mudo-faa, matba-a emas, mat-baa kabi. 77.O`zlashma so`zlarning bo`g`inlari chegarasida kelgan ikki yoki undan ortiq undosh quydagicha ko`chiriladi: 1)ikki undosh kelsa, ular keyingi keyingi satirga birgalikda ko`chiriladi:dia- gramma, mono-grafiya kabi; 2) uch undosh kelsa, birinchi undosh oldingi satirda qoldirilib qilgan ikki undosh keyingi satirga ko`chiriladi:silin-drik kabi. 78. Bir tovushni ko`rsatuvchi hariflar birikmasi (sh, ch, ng ) birgalikda ko`chiriladi: pe-shayvon, pe-shona, mai-shat, pi-choq, bi-chiq-chi,si-ngil,de-ngiz kabi. 79.Bosh hariflardan yoki bo`g`inga teng qisim va bosh hariflardan iborat qisqartmalar, shuningdek, ko`p xonali raqamlar satirdan satirga bo`liob ko`chirilmaydi:AQSH,BMT,ToshDU,16,245,1994, XIX kabi. 80.Harifdan iborat shartli belgi o`zi tegishli raqamdan ajiratib ko`chiriladi: 5- “A” sinf, V”B” guruhi, 110 gr, 15 ga, 105 m, 25 sm, 90 mm kabi. 81.Atoqli ot tarkibiga kiradigan raqam nomdan ajiratilgan holda keyingi satirga ko`chirilmaydi: “Navro`z-92” (festival), “O`qituvchi-91” (ko`rik tanlov), “Andijon-9”, “Termiz-16”(g`o`za navlari), “Boing-767” (smolyot), “Foton-774” (televizor) kabi.

82.A.J.Jabborov, R.G.Abdulaev kabilarda isimning va ota ismining birinchi harfiga teng qisqartirmalar familiyadan ajiratilib ko`chiriladi. Shuningdek, v.b (va boshqalar), sh.k (shu kabilar) singari harfiy qisqartmalar ham oldingi so`zdan ajiratib ko`chirilmaydi.

Похожие

O`zbek nasrining ilk manbalari

Yangi bosqichdagi o`zbek dramaturgiyasi

O`zbek badiiy nasrining shakllanish bosqichlari

Talaba tanlovi fanining maqsad va vazifalari

O’zbek tili me’yorlari va lug’atchilik