O`zbek badiiy nasrining shakllanish bosqichlari - Педагогиka - Рефераты

O`zbek badiiy nasrining shakllanish bosqichlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

70 KB

O`zbek badiiy nasrining shakllanish bosqichlari Reja: 1. Mumtoz nasr poetikasi o`zbek adabiyoti tarixining ajralmas qismi. 2. Nasr va nazmning qo rishi q kelishi. 3. Bevosita nasrda yozilgan asarlar. 4. She`riy asarlardagi nasriy sarlav h alar.

Ko`p asrlik tarixga ega bo`lgan o`tmish o`zbek adabiyotini nasrsiz, nasriy asarlarsiz tasavvur etish kiyin. Yozma adabiyotda avval nasriy asarmi, yoki nazm namunasi maydonga kelgan, degan savol bilan murojaat etsak, aniq javob topish murakkabligi ayon bo`ladi. Bu masala arab, fors-tojik, turkiy adabiyotda h am muammoligicha qo ladi. Hozirgacha olib borilgan ilmiy tad q i q otlarda nasrning dastlabki namunalari yozma adabiyot vujudga kelishi bilan yaratilganligi, u va q tda nazm adabiyot turi sifatida mavjud b o` lmaganligi h a q ida ma`lumotlar bor. Nasr inson, inson hayoti, jamiyat va tabiat hodisalari haqidagi ma`lum bir fikrlarning badiiy so`z vositasi bilan, nazmdagi va dramatik asarlardagiga nisbatan boshqacha qonun-qoidalar asosida erkin ifodalanishini bildiradi. Tarixda birinchi yaratilgan nazm asarini aniqlash qanchalik qiyin bo`lsa, dastlabki yaratilgan nasriy asarni aniqlash ham shuncha qiyin. So`z san`tining boshi fol’klorda bo`lgani kabi nasr ham halq og`zaki ijodidan boshlangan. Nazm so`z san`ati va madaniyatining rivojlanishi natijasida kyoyinroq yuzaga kela boshlagan desak, xato bo`lmas. Birinchi mif va ertaklar halq tomonidan yaratilganini ko`zda tutsak, adabiyot nasr bilan boshlangan, degan fikr o`z-o`zidan ravshan bo`ladi. Qadimgi turkiy halq dostonlarida ham ko`p fikr, asosiy syujet chizig`i nasr orqali ifodalangani, bu xususiyat kyoyingi dostonchilikda ham ("Alpomish". "Go`ro`g`li", "Avazxon" va boshqalar) saqlangani, nazm bilan nasrning aralash kelishi buning dalilidir. Alisher Navoiy "Lison ut - tayr" asarida: Nazmu nasrim kotibi taxminshunos, YOzsa yuz ming bayt etar erdi qiyos, - ("Lisout-tayr"dan) Der ekan, turli tarixiy davrda nasr va nazmning bir-biridan ustunligi va zarurligi nuktai nazaridan baxs-munozaralar bo`lib turgan. Birok hamma davrda ham adabiyotning bu ikki turi yashab kelgan. Kupgina asarlarda nasr nazmni, nazm nasrni tuldirib kelgan, yoki boshkacha kilib aytganda mualliflar nasriy asarlarida bayon etgan fikrlarini yanada mantikiy yuksaltirish, uning shiradorligini

oshirish, davr adabiy-estetik talabining so`z jozibasiga nisbatan kuygan mezonini me`yorga etkazish uchun she`riy parchalardan foydalanganlar. Bu an`ana o`zok tarixga ega bo`lib, xind adabiyotida "Ramayana", "Panchatantra", "Kalila va Dimna", arab adabiyotida kupgina asarlar (Al-Saolibiyning "Yatimatad-daxr" tazkirasi, Ibn-al-Asrning "Komil-fid-ta`rix", Ibn Hallikoning "Vadayotal-a`yon" va b.) hamda arab tilida yaratilgan Forobiy, Ibn Sinoning asarlari (xatto tibbiy asari "Dorushshifo" )da, fors-tojik adabiyotida Sa`diyning "Guliston", Nosir Xisravning "Safarnoma", Jomiyning "Baxoriston", turkiy adabiyotda Rab g` o`ziyning " Q isasi Rab g` o`ziy", Yusuf Amiriyning "Bang va Cho g` ir" , Navoiyning barcha nasriy asarlari, "Boburnoma"da yor q in ifodasini topgan. Bu ijobiy an`ana kyoyingi asarlarda, ha tto h ar bir davr uchun ma`naviy zarurati adabiyot, tarixiy, ilmiy asarlarda yashab kelishidan dalolatdir. O`rta Osiyolik ulug` olim Abu Nasr Forobiy (873-950) ("Al-Muallim as-soniy" - "Ikkinchi muallim" (Aristoteldan kyoyin), "SHarq Arastusi" deb yuritilgan. SHom shahri madrasalaridan birida arabshunos olimlarining yig`ilishi bo`ladi. Raislik qiluvchi yosh yigitchaga so`z beradi. U arab tili shevasining tovush xususiyatlari haqida ma`ro`za qiladi. Ma`ro`za jiddiy bahsga sabab bo`ladi. Oxirida barcha mashhur tilshunos olimlar bu yigitchani arab tili donishmandi, deb tan oladilar. U qomusiy bilim sohibi, mashhur faylasuf, shoir, adabiyotshunos va musiqashunos edi. "Forobiy etmish tilni bilardi", degan naql o`shandan qolgan). Qadim yunon " faylasufi Aristotelning "Poetika" asari ta`sirida, unga yangi sharh mazmunida yozgan "SHoirlar san`ati konunlari xakida risola"sida poeziya va dramaturgiya janrlariga, xususan, tragediya, komediya, satira va xokazolarga ancha keng tuxtalgan holda nasrga to`xtalmaydi. Bu esa nasrning u davrlarda maxsus janr sifatida hali tan olinmaganini kursatadi. K e yinchalik nasr adabiy janr sifatida tan olina boshla n gan. Buni Navoiyning buyuk shoir va adib, olim va mutafakkir Abdura h mon Jomiy nazmi va nasri h a q idagi q uyidagi fikrlardan ham bilib olish q iyin emas. Nazmu aqolimi jahonni tutub, Nasri dog`i kishvari jonni tutub...

("Hayratul-abror") Ham nazming nasrdek kelib xo`b, Ham nasrning nazmdek dilosho`b. ("Layli va Majnun"). Jomiy nasrining "xo`b" va "dilosho`b" deb ta`riflanishidan shu narsa anglashiladiki, Navoiy o`z zamondoshining nasriy asarlariga badiiy asar sifatida qaragan, ularning estetik qimmatini baland baholab, mazkur janrning adabiy hayotda tutgan ma`lum o`rnini to`g`ri belgilagan. Ta`kidlaganimizdek, nasriy asarlar SHarqda yozma adabiyot yaratila boshlagandan so`ng vujudga keldi. Ularning dastlabki namunalari xalq og`zaki ijodidagi afsonalardan yozma adabiyotga ko`chdi. O`zbek adabiyotidagi dastlabki nasriy asar elementlari O`rxun- Enasoy yozuviga oid yodnomalarda deb bilinadi. Ularning ko`plari she`r bilan emas, balki qofiyasiz va vaznsiz ifodalangan. SHu yodgorliklarning birida Bilka Qoon nomidan: "Yo`q, chiqan buduniq ko`p ko`bartdim, chiqan buduniq bay qiltim, az buduniq, o`qush qildim" ("Yo`qolib ketayotgan xalqni juda ko`paytirdim, qashshoq xalqni boy qildim, oz xalqni ko`p etdim"). -deydi. Bu - she`r emas, oddiy turkiy prozaik jumlalardir. Mahmud Qoshg`ariyning "Devonu lug`otit turk", Yusuf Xos Hojibning "Qutadg`u bilik" asarlarida turkiy nasr namunalari yanada yorqinroq o`z aksini topa boshladi. Aslida dastlabki turkiy tilda yaratilgan yirik nasriy asar Nosiruddin Rabg`uziyning "Qisasi Rabg`uziy" sidir. Bu asarning turkiy tilda maydonga kelishi , birinchi navbatda hali turkiy tilda nazmning rivojlanmagani, nazmda islom dini aqidalari, Muhammad payg`ambar, boshqa aziz-avliyolar tarixiga oid ma`lumotlar turkiy xalqlar orasida keng tarqalmaganligi, bu esa o`sha davrning muhim ma`naviy zarurati ekanligi bois sabab bo`lgan. Rabg`uziy bu asarida fol’klor imkoniyatidan keng foydalanadi, oddiy, sodda tilda Muhammad payg`ambar va u bilan bog`liq qissa va afsonalardan foydalanib, ifoda etadi. Asardagi “Qissai Qobil va Hobil"dan olingan bu matnning soddaligiga e`tibor beraylik. Uni bugungi o`quvchi ham uncha qiynalmay tushunadi: "Odamnung

so`ng tug`g`an ug`lonlarinda bir o`g`liga Abdulmug`is atadi, qizga Amat ul- Mug`isa atadi. Bu ikagu anchada tug`diarkim Odamnung urug`i qirq ming band bo`lmish erdi...". Rabg`uziy bu asarini yaratishda so`z qudrati sehriga suyandi, oddiy o`quvchiga borib etadigan so`z-iboralardan keng foydalandi. Bundan shu narsa ma`lum bo`ladiki, nasrdagi ifoda, tasvir imkoniyatining kengligi, nasriy asarlar tilining nazm tiliga nisbatan soddaligi sababli o`rta asr sharoitida dinni targ`ib etish, xalq ongiga singdirish yo`lida undan ilk bor foydalanila boshlangan. SHuning uchun ham Rabg`uziy qissalarida dunyoviy hikoyalarning borligi, tilining soddaligi uni butun o`rta asr davomida eng o`qimishli kitoblardan biriga aylantirdi. Endi POETIKA so`zining ma`nosini bilib olsak. Avval bu so`zning ma`nosini talabalardan s o` rayman. E ntsiklopedik lug`atda poetika so`ziga shunday ta`riflar berilgan. Poetika (yun.), adabiyot nazariyasi b o` limi. Adabiy asar q urilishini va unda qo` llaniladigan estetik vositalar sistemasini o` rganadi. Poetika -umumiy poetika, tavsifiy poetika va tarixiy poetikaga b o` lingan. Umumiy poetika - har qanday asarning badiiy vositalari va qurilish qonuniyatlarini, janrga, adabiy tur va jinslarga qarab avtor niyatining mujassamlanish usullarini tadqiq etadi. Tavsifiy poetika - ayrim olingan bir muallif asarlarining yoki davrlar va yo`nalishlarning o`ziga xos xususiyatlarini aniqlaydi. Tarixiy poetika - adabiy - badiiy vositalar taraqqiyotini (obrazli ifodalar, shakllar, qofiyalar) va kategoriyalarni (badiiy qilib berilgan zamon, makon, ritm) o`rganadi.Keng ma`noda poetika adabiyot nazariyasiga to`g`ri keladi; tor ma`noda poetik til yoki badiiy nutqni tadqiq etishni anglatadi. "Poetika" termini biron shoir, adabiy yo`nalish, millat, davr uchun xos bo`lgan badiiy vositalar sistemasini ham bildiradi (masalan, "Asqad Muxtor poetikasi", "rus realizmi poetikasi".) (Entsiklopedik lu g` at. 2 tomlik. 2-tom. O`zbek sovet entsiklopediyasi bosh redaktsiyasi. Toshkent. 1990. 102-bet.)

Aristotelning "Poetika" asari yaratilgandan bu yo n adabiyot asarlarini uch katta guru h ga b o` lish ilmda q oida bo`lib q olgan. Bu guru h larning har biri h ozirgi zamon adabiyotshunosligida "adabiy tur yoki "adabiy jins" deb ataladi. Bu uch tur epos, lirika va dramadir. Ho zirgi zamon o`zbek tilida epos - "nasr", lirika esa "she`riyat" ("poeziya") so`zlari bilan ifoda etiladi. Butun san`at va adabiyotni "tabiatdan nusxa ko`chirish" yoki "tabiatga taqlid", deb tushungan Aristotel, bu "nusxa ko`chirishning uch yo`l bilan amalga oshuvini "Poetika"ning uchinchi bobida maxsus qayd etadi. "Taqlid etuvchi", ya`ni san`atkor hayotni, voqeani go`yo tashqaridan mushohada qiluvchi tarzida "xuddi Xomerdek, voqeani uning o`zidan (ya`ni taqlidchidan) ajralgan bir narsa sifatida" tasvirlashi mumkin. Bu xolis, obektiv tasvir natijasida epos (epik tur) yaratiladi. Badiiy asar matnini tushunish qanchalik xilma - xil ekan, ma`no qirralarini tushuntirish ham shunchalar rangin. SHafqatsiz realist bo`lish ham, ko`tarinki xayollar og`ushida elanish ham, qiyoslarga, analitik tahlilga moyillik bildirish ham mumkin. XIY -XY asrda o`zbek tilida ijod qiluvchi qator shoir adiblar maydonga chikdilar. Bu mu g` ullar imperiyasining oradan ketgani, Amir Temur saltanati va uning vorislarining saltanat tepasiga kelgani bois ham sodir bo`ldi. Bu davrda turkiy tilda fors - tojik tili q atori adabiy, tarixiy asarlar yaratishga e h tiyoj paydo b o` lishi, sulton, amirlar devonxonasida turkiy tilda nomalar yozila boshlanishi, idora va davlat tili fors tili q atori turkiyda ham ayrim ish qog` ozlarini yuritish sabab bo`ldi. Turkiy adabiyotda tom ma`nodagi nasriy asarlar namunasini Alisher Navoiy yaratdi. Rus adabiyotshunosi A.Veselovskiy "YAngi rus adabiyotiga G` arbning ta`siri" (1910) asarida Pyotr I dan oldingi Rossiya adabiyotini bor mo hi yati bilan Ovrupo adabiyotiga q aram bo`lgani, Sho h Pyotr I ning jur`ati, shijoati bois g` aflatdan uy g` ongani ("biz ruslar butunlay uy g` ondik...") ungacha " x al q ning adabiyotdan ajralganlikka ma h kum etilganligi, bu dorulamon

va q t etmagunga q adar, rus h a q i q atining so`z mulkida ma q om topmaguniga q adar lirik poeziya, komediya, roman o`z so`zini topmagan edi deb yozgan. Bu i q tibos beixtiyor Alisher Navoiyning turkiy (o`zbek) tilni arab, fors-tojik tili darajasiga k o` tarish, shu tilda “X amsa", t o` rt she`riy devon, dostonlar q atori yirik, salmo q li nasriy asarlar: "Majolisun - nafois", "Va q fiya", "Munshaot", "Hamsatul- mutaxayyirin", " Ho loti Pa h lavon Muhammad", " Ho loti Sayyid H asan Ardasher", "Nasoyimul-mu h abbat", "Tarixi muluki Ajam", "Tarixi anbiyo va h ukamo", "Ma h bub ul - q ulub" va bosh q alarni yaratganini eslatadi. Bundan tash q ari, Navoiyning nasr turiga oid ma ho rati uning t o` rt devonidagi "Debocha"lar, "Nazmul - javo h ir" ning mu q addimasi hamda sarlavhalarida, "Mezonul - avzon", "Risolai Mufradot"ning nasriy parchalari, " X amsa" dostonlarining sarlavhalarida o`z aksini topgan. Alisher Navoiydan so`ng turkiy tilda yaratilgan nasriy asar sirasiga Zahiriddin Muhammad Boburning "Boburnoma"si yuksak mohiyat kasb etadi. Bu asar muallifning o`ziga xos uslubi, ijodda barkamollik, nasrda jasorat kitobidir. Unda Boburning "voqealarni bayon etishdagi tafsiliyligi, muallifning ularga munosabatda bo`lishi, baho berishdagi haqqoniyligi, tarixiy shaxslar portretini chizishda ob`ektiv bo`lishga intilishi, tabiat manzaralari va ashyolarni tasvirlashdagi, mahorati, tarixiy voqealarni qalamga olishdagi ilmiyligi va shuning bilan bir qatorda hamma holatda ham badiiylikka erishishga muyassar bo`lgani bilan diqqatga sazovordir". eng qadim davrdan to sovetlar davrigacha bo`lgan nasr taraqqiyotini quyidagicha bosqichlarga bo`lib o`rganamiz: 1. O`zbek nasrining ilk manbalari. 2. XIII - XIY asrlarda badiiy nasr taraqqiyoti. 3. Alisher Navoiy badiiy nasri. 4. XYI asrdan keyingi davrlardagi badiiy nasr ravnaqi. Badiiy matn yaratildi. U - echilishi lozim masala, sirli muammo. Ha r bir asarning echimi, kalavaning uchi, se h rli kaliti uning o`zidadir. Matnning sodda - murakkabligi, oson - q iyinligi, mazmunning sayoz -ti g` izligi,

so`zlarning jonli - jonsizligi ijodkorning uslubiga, fikrlash y o` siniyu darajasiga, h ayotiy kontseptsiyasiga, l o` nda aytganda, iste`dodiga bo g` li q . H a q i q iy badiiy matnga duch kelganda tirik so`z, badiiylikni h is q iluvchi mutaxassis ( o`q uvchi) j o` shib ketadi: yozuvchi uslubini, fikrlash y o` sinini, iste`dodi imkoniyatini, so`z, ibora, ramzlarning serjilo, mazmunliligi darajasini anglab etadi. U yozuvchi ijod ma h sulini ta h lil q ilish jarayonida unga ijtimoiy munosabatni, asarning tarixiy - madaniy q atlamdagi o` rnini belgilaydi; q iyoslash or q ali unga ba h o beriladi. O`zbek tilida "sharh", "izoh", "ta`vil", "tafsir", " talqin" degan mazmunan qardosh, lekin o`z yo`sini, vazifasiga ega bo`lgan so`zlar mavjud. SHarh (arab.) - biror narsaning mazmuni, mohiyatini ochib berish, tushuntirib berish; Izoh (arab.) - 1 .So`z, ibora yoki voqea - hodisalarni tushuntirish. 2. Tekstning ayrim eriga kiritilgan yoki ayrim masalaga berilgan qo`shimcha ma`lumot, tushuntirish, eslatma, uqdirish. Tafsir (arab.) - 1. Biror gap. Voqea - hodisa, tekstga berilgan mukammal izoh, sharh, tushuntirish. 2. Qur`onning mufassal sharhi. Talqin (arab.) - Diniy va`z, ta`lim. 2. Izoh, sharh, tushuntirish. Ta`vil - so`zni o`z ma`nosidan boshqa ma`noga burish, yo`yish, sharhlash. Badiiy asar ham jonli odamga o`xshaydi. Asarlar "sersuv" bo`lganiday, ba`zi odamlar ham ezma bo`ladilar.Adibning asar orqali aytadigan so`zi notayin bo`lsa, ko`p yozishga, kitobxonni so`z uyumiga "ko`mib" tashlashga intiladi. SHuning uchun ba`zi odamlar savodsizligini yashirish uchun patira - putur gapirib tashlayveradilar. Mumtoz adabiyotshunosligimizda ilmi g`ariba, g`ariba fani xususida talaygina ma`lumotlar berilgan. G`arib (g`ariba) - ajoyib, taajjublanarli, hayron qoladigan narsa. Ilmi g`ariba talqin fani bilan bevosita bog`liq. Ilmi g`ariba matndagi asosiy nuktalarni, ich - ichidagi ma`nilarni anglash san`atidir. G`ariba ilmi mavjud fanlarni sinchiklab o`rganish orqali kashfiyot darajasida xulosa chiqarishgacha etish, ajoyibot nuqtasi qadar ko`tarilishdir. Alisher Navoiy

"Hamsatul - mutaxayyirin" asarida Abdurahmon Jomiyning ilmiy uquvi nihoyatda kuchliligi haqida to`xtab: "Va g`aribdurkim, zoxir ulumining takmili vaqtida necha ish alarga muyassar bo`lubturkim, bu ummatda akobir va soxib kamollardan hech qaysiga voqe bo`lg`oni zohir emas". (Alisher Navoiy. 15 tomlik.14-tom.T.1967, 11-sahifa.) Yana Alisher Navoiy "Majolisun - nafois" asarining avvalgi majlisida Xoja Abdulvafoiy Xorazmiy "ulumi g`ariba ham bilur erdi. Xoja avsofini har kishi bitir bo`lsa, alohida bir kitob bitmak kerak, ma`lum emaskim, bir kitobda siqgaymu yo yo`q"(15 - tom,215-sahifa.) deb yozadi. Ilmi g`ariba haqida Hasanxo`ja Nisoriyning "Mo`zakkiri ahbob" asarida ham ma`lumotlar mavjud. Olimlar rahnamosi Asomiddin Ibrohim haqida shunday yozadi:" Ko`pgina ilm sohalari bo`yicha yaxshi tasniflari bor. Ayniqsa g`ariba fanidan iqtidori kuchli edi. Insho yozganda ko`p ma`nolarni mo``jaz va lo`nda kalomda bayon etib, siqiq hajm mazmunida katta va ko`p fikrlarni anglatardi. Hazrat Ubaydulloxon peshindan keyin arabiy tilda bir ruboiy aytib yuborgan ekan, mullo esa namozshomgacha shu ruboiy xususida bir arabcha risola tasnif qilishga ulgurganlar. Mazkur ruboiyning har bir misrasi bobida olti yuz ellik (650) ma`no aytganlar."(Hasanxuja Nisoriy. Mo`zakkiri axbob. T. 1993, 175-sahifa.) Asomiddin Ibrohim shogirdi Mavlono Husayn Turkistoniyning fikri:" Ilmlar ikir- chikirini shu darajada o`zlashtirganki, bu sohalarning ko`pida mahorat bilan ish olib borardi...G`ariba fanida fasohatomez nutqi va balog`atangez kalomi bilan ko`p gap tanobini tortib, farovon ma`noli fikrlar inshosini oz jumlalarda oydin ,ravon bayon qilardiki, dunyo kezuvchi aql isbotlash kemasi bilan tasavvur dengizida ketidan qanchalik ergashmasin, uni sharhlovchi so`z topaolmasdi, aniqrog`i, isbotlanmas masalalar turkumidan hisoblanardi" (o`sha asar.) S h uning uchun mumtoz nasr matnlaridagi har bir ramz, har bir ifoda, har bir qiyos zaminida olam mazmun yashiringan. Kitobxon buyuk san`atkor asarlaridagi ma`noni anglagani sayin go`zallik olamiga kirib borayotganligini, ruhan - ma`nan boyib borayotganini his qiladi.

OBRAZ - san`at va adabiyotning o`ziga xos bir kategoriyasi. Ijodkor biror vo q elik yoki narsa va h odisani musho h ada etib, ularni h issiy-emotsional tarzda ifodalaydi. Obraz va obrazlilik h ar bir badiiy asarning koni, eng muhim xususiyati h isoblanadi. Adabiyotshunoslikka oid ilmiy ishlarda obrazli nutk,, obrazli tasvir kabi masalalarning q immati alo h ida ta`kidlanadi, obrazlarning tizimi, alo q adorligi b o` ladi. Nasriy matnda insonning insonga, tabiatga, jamiyat va ilohiyotga munosabati aks etar ekan , adib unda asrlar davomida shakllanib kelgan an`anaviy obraz va badiiy tasvir vositalarini qo`llaydi. Shu bilan birga ijodkorning tafakkur mevasi sifatida yangi obrazlar va ifoda tasvir vositalari maydonga keladi. Yoki an`anaviy obrazlarga adib qaysidir jihatdan yangicha ma`no yuklaydiki, bu ham ijodkor mahoratiga xos adabiy - badiiy hodisa hisolanadi. Mumtoz nasriy asarlarda saj` badiiy san`ati asosiy o`rinni egallaydi.Saj’ lug`aviy ma`nosiga ko`ra qumri, bulbul, to`ti kabi xushovoz qushlar tovushining bir-biriga qo`shilib, birikib ketishini ifodalab keladi. Istilohda bir yoki bir necha gaplardagi ayrim bo`laklarning vazn, qofiya yoki har ikkala jihatdan mos kelishi tushuniladi. Saj` shunday xususiyatga egaki, u jumla yoki gap bo`laklariga ohangdorlik, ravonlik berib, tasvirning emotsional kuchini oshiradi, uning o`quvchi yo tinglovchi tomonidan esda qolishini osonlashtiradi. Saj` og`zaki va yozma adabiyotning qadimgi va xarakterli xususiyatlaridan biri bo`lganidek, u haqdagi nazariy fikrlar ham juda qadimdan boshlangan. Jumladan, fors-tojik she`riyati asosida yaratilgan dastlabki asar - Muhammad binni Umar ar- Roduyoniyning (XI) "Tarjimon-ul balog`at" asarida saj` turlari haqida maxsus fikr yuritilgan. Rashididdin Vatvot (vafoti 1182-1183) "Hadoiq-us sehr fi dahoiq-ush she`r" nomli asarida saj` san`atini sharhlab o`tirmay, faqat uning turlarini misollar bilan izohlaydi.SHamsiddin Muhammad binni Qays Roziy (XIII asr boshlarida) "Al-mo``jam fi maori ash`ori -il - Ajam" asarida nazmi musajjaga ishorat qilib o`tadi. "Aro`zi Humoyun"ning (XY asr) muallifi esa saj` haqida bunday yozadi.

"Saj` - lug`atda kabutar ovozi ma`nosidadir va istilohda shundayki, so`zlovchi(yoki yozuvchi) o`z gapida ham vazn, ham harfi raviyda (qofiyada) yoki har ikkalasida bir-biriga o`xshagan so`z keltiriladi". Xoja Hasanning "Bahr-us sanoe`" (XIII asr oxiri XIY asr boshlari) asaridagi ta`rif ham Qays Roziyning qarashidan farq qilmaydi. Husayn Voiz Koshifiy (vafoti 900/1494) "Badoe`-ul-afkor fi sanoe`-ul- ash`or" (894/1489) asarida saj` haqida batafsil to`xtalib, shunday yozadi: "Saj` - lug`atda qumrining sayrashi bo`ladi va istilohda bayon qilinayotgan jumladagi so`zlar vaznda bir xil bo`lishi tushuniladi. Koshifiyning ta`rifi to`liq emas, chunki hamvaznlik sajning bir turi - saj` mutavozingagina xos deyilib, saji mutavoziy va mutarrafning asosiy xususiyatlarini qamrab ololmaydi. Vohid Tabriziy (XYI) "Jam`i muxtasar" nomli asarida sajga qisqacha izoh beradi: "...nasri musajja` shundayki, qofiya boru vazn yo`q".Bu ta`rif ham to`liq emas. Turk tadqiqotchilaridan Abdurahmon Surayyo "Mezon-ul balog`a" asarida sajga quyidagicha ta`rif bergan: "Saj` fikralarning fosilalari qofiyaja biri-birlarina uymaqdin iboratdir... nasrda saj` nazmda qofiya mushobexasinda esa-da, ba`zan qofiya saj` erinda qo`llanilur.YA`ni bu so`z muqaffodur, falon odam masajja`, muqaffo so`z suylardina bilur". Sulaymonbek esa mana bunday ta`riflaydi: "Saj` kalomi mansurda (nasrda) ikki fasilaning oxirlarining harfi vohid (raviyda) o`zra kelmisina derlar.Turk tadqiqotchilarining ta`riflaridan ko`rinib turibdiki,ular saj` san`atini hosil qiluvchi element qofiyadir, deb qaraydilar. T.Zehniy "San`ati suxan" asarida saj` haqida shunday deydi: "Musajja` qofiyalangan so`z - qofiyali gapdir. Musajja` shunday zanjirli jumlalardirki, har birining oxiri yo hamshakl yo shaklan yaqin so`zlar bilan tugaydilar. Jumla va iboralar oxiridagi bu hamshakllik sajdir. Saj` nasrda qofiya o`rnidadir. Saj`i bor nasr-nasri musajja` deb nomlanadi"... "Adabiyotshunoslik terminlari lug`ati"da sajga qisqagina qilib, "qofiyali proza" deb ta`rif berilgan va shu bilan qanoatlanib, uning xalq og`zaki ijodiyotiga xosligi, yozma adabiyotga kelishi, hamda turlariga o`tila berilgan.

Bizningcha, Tabriziy, Zehniy va "Adabiyotshunoslik terminlari lug`ati"dagi ta`riflar bir - biridan farq qilmaydi, ular saj` san`atining asosiy xususiyati qofiya, deb ko`rsatadilar. A.Bertel’s "Jam`i muxtasar"ga yozgan izohida esa mana bunday yozadi: " o`zi odatda lug`atlarda "qofiyalangan nasr" deb tarjima qilinadi. Bu aniq tarjima emas. Uni " saj` ritorik figurasi qo`llanilgan nasr" tarzida tarjimasi aniqroq bo`ladi". Biz ham A. Bertel’sning fikriga to`liq qo`shilamiz: "saj` - qofiyalangan nasr" deb izohlash saj` san`atiga bir tomonlama yondoshishning o`zidir. Saj` ta`rifida birinchidan, jumla yoki iboralardagi saj` o`rni ko`rsatilmasligi, ikkinchidan, sajning har uchala turini qamrab oladigan bo`lishi, uchinchidan, saj` hosil qiluvchi elementlar "vazndagi moslik", "raviydagi moslik"lar aniq ko`rsatilishi lozim. Saj` turlari haqida ham qadimdan adabiyotshunoslar tortishib keladilar va ikki guruhga bo`linadilar. Birinchi guruh - Muhammad binni Umar-ar-Roduyoniyo, Faxriddin Roziy, Rashididdin Vatvot, Vohid Tabriziy, Nizomiddin Ahmad Siddiqiy, Mirshamsiddin Dehlaviy, Firo`ziddin, Muhammad G`iyosiddin, Kabul Muhammad, Muhammad Podshox, Sulaymonbek, Abdurahmon Surayyo, Glavdin, Ryukkert va boshqalar sajni uch turga (mutavoziy, mutarraf, mutavozinga) bo`linadi deb ko`rsatadilar. Ikkinchi guruh, - Amir Xusrav Dehlaviy, Husayn Voiz Koshifiylar saj` to`rt turli bo`ladi, deb ko`rsatadilar. Sajni uch turga ajratish to`g`riroq. 1. Saj`i mutavoziy. Nasriy parchadagi ayrim so`zlar ham vazn, ham harfi raviyda mos bo`ladi. Masalan: "Munajjimki, savobit va sayyor nazoratidin hukm surar , rammoledurki, nuqtalari hisobi bila lof urar" (A.Navoiy, Mahbub-ul qulub). Sajning bu turi faqat nasrda qo`llanadi, chunki uni nazmda ham qo`llanadi desak, nazmdagi qofiya bilan bir xil bo`lib qoladi: qofiya va saj` san`ati bir narsa degan xulosa kelib chiqishi mumkin. 2. Saj`i mutarraf. Nasriy parchadagi ayrim so`zlar vaznda bir xil bo`lmay, raviydagina mos bo`ladilar. "Zoti bemadro, dimog`i po`lod va ko`ngli xoro"

(A.Navoiy, O`sha asar). Saj`ning bu turi ham yuqoridagidek faqat nasrda qo`llanadi. 3.Saj`i mutavozin. Nasriy yoki nazmiy parchadagi ayrim bo`laklar vaznda o`zaro mos bo`lib. Raviyda esa mos bo`lmaydilar? "... puxta chiqardi savoddi; Go`ro`g`li egarlab mindirdi Fupomdu" ...(Islom shoir, Zulfizar bilan Avazxon). Saj`ning bu turi nasrda ham, nazmda ham qo`llana oladi, chunki unda vaznda moslik bo`lib, raviyda moslik yo`q. Demak, u she`rda qofiyadan farqlanib turadi. Nasriy nutq mumtoz poetikaga oid asarlarda qayd etilganidek, uch turga - nasri murajjaz (rajazlangan, vaznli), nasri musajja` (sajlangan) va nasri ori (erkin)ga bo`linadi. Shunday qilib, saj` o`zbek xalq og`zaki va yozma adabiyotda qo`llanadigan san`atlardan biri bo`lib, o`zbek halk dostonlari va ertaklarida hamda yozma va adabiyotning Navoiy. Bobur, Gulxaniy va boshqa namoyandalari ijodida ko`p uchraydi. Navoiy ijodida muhim o`rin tutadigan, ammo hozirga qadar tadqiqotchilar nazaridan ma`lum darajada chetga qolib kelayotgan masalalardan biri "Xamsa" dostonlarida keng qo`llangan nasriy sarlavhalardir. "Xamsa" she`riy asar bo`lsa ham, shoir har bir bobga nasriy sarlavhalar qo`yadi. Ularning "Xamsa" badiiyatida tutgan o`rni beqiyos. Har bir sarlavhani shu bobning o`ziga xos nasriy debochasi deb aytish mumkin. Chunki nasriy sarlavhalarda bobdagi voqealar mazmuni ixcham ifodalangan bo`lib, ular bobning, ba`zan esa hatto dostonning g`oyaviy va badiiy olamini tushunish uchun o`ziga xos bir kalit. SHu bilan birga, ular Navoiy qalamining sehri va kudrati bilan so`z san`atining betakror namunalariga aylangan. Nasriy sarlavhalarda ham tashbeh, istiora, tanosub, iyhom, tajnis, tardi aks, kitobat, tashxis, mubolag`a, tamsil kabi o`nlab lafziy va ma`naviy san`atlarning namunalarini uchratishimiz mumkin. Nasriy sarlavhalarda keng qo`llangan badiiy san`atlardan biri -talmex,- Navoiy talmehlariga xos bo`lgan xususiyat shundaki,shoir badiiy timsollarning an`anaviy talqini bilan cheklanmay, ularning yangi-yangi tasvir imkoniyatlarini kashf etgan.

"Farhod va SHirin" dostonidagi Xusravning Shiringa sovchi jo`natish voqealari tasvirlangan XXXVII bobning sarlavhasini tahlil qilamiz; Ushbu nasriy sarlavhada to`rt mazmuniy bo`lak bo`lib, har bir bo`lakda ikkitadan jumla bor. Jumlalar o`zaro qofiyadosh. Nasriy jumlalarning bunday qofiyadosh bo`lib kelishi saj`dir. Bu erda saj`ning uch turi ham mavjud. Birinchi mazmuniy bo`lakdagi saj`lar: qurg`oni -o`lturg`oni.Q urg`oni va o` lturg`oni. so`zlari o`zaro qofiyadosh bo`lsa ham, vazndosh emas: o`lturg`oni so`zida qurg`oni so`ziga nisbatan bir bo`g`in ko`p. Saj`ning bunday qofiyadosh, ammo vazndosh bo`lmagan turi saj`i mutarraf deb ataladi. Ikkinchi bo`lakda q ilg`oni va solg`oni so`zlari saj` hosil qilgan. Ular vazndosh ammo qofiyadosh emas. Bu saj`ning mutavozin ko`rinishi. Uchinchi va to`rtinchi bo`lakdagi saj`lar: ochqoni - sochqoni -qochqoni; ketg`oni - etg`oni. Bu so`zlar saj`ning eng oliy ko`rinishi - saj`i mutavoziyga mansub. Ular ham qofiyadosh, ham vazndosh. Nasriy sarlavhada saj` san`atining qo`llanishi yoqimli bir ohangni yuzaga keltirgan, shu bilan birga, uni she`riy asarlarga o`xshatib qo`ygan. Nasriy sarlavhadagi birinchi mazmuniy bo`lak: Xusrav elchisi Armon kishvariga etgoni va Mihinbonu munhiylariga muddaosin zohir etib, Bonu ani ko`rarga bazmi saltanat q urg`oni va Hudhud Bilqis olinda o`lturg`ontek rasulning Bonu qoshinda ulturg`oni. Ya`ni: Xusrav elchisining Arman mamlakatiga etgani va Mehinbonu elchilariga muddaosini bayon qilgach, Bonu uni ko`rish uchun saltanat bazmi qurgani. Birinchi gapda elchi tilga olingani uchun ikkinchi gapda unga ma`nodosh bo`lgan munhiy (mulozim, elchi) so`zi keltirilgan. Ma`nodosh so`zlarning bunday ketma-ket keltirilishi tanosub san`ati deb ataladi. U elchi haqidagi fikrni ta`kidlab, tasvirdagi mazmuniy aloqadorlikni kuchaytirishga xizmat qiladi. Ikkinchi jumladan talmeh san`ati boshlangan: Hudhud va Bilqis. Ular Sulaymon payg`ambar haqidagi afsonalarning qahramonlari. Sulaymon alayhissalom payg`ambar va eng ulug` podshoh. Unga dev va parilar, qushlar va hayvonlar, el va suv ham bo`ysunar edi. Sulaymon

payg`ambar bilan bog`liq mo``jizalar: ko`ziga ismi a`zam yozilgan o`q, uchar gilam, hashamatli taxt, vaxshiy hayvon va qushlar tilini bilish. Sulaymon va Bilqis hikoyati eng mashhur hikoyat. Sulaymon alayhissalom qo`l ostidagi qushlarning xar biriga bir vazifa topshirilgan. Hudhudning ishi - cho`l-biyobonlardan suv topish. Bir kuni suv kerak bo`lganda Hudhud topilmaydi. Sulaymon Hudhud kelgach, uni urishadi. Shunda Hudhud suv qidirib Sabo (Navoiyda Saibo) shahriga borib qolganini, u erning hukmdori beqiyos go`zal, boylik va hashamatda tengsiz Bilqis ismli ayol ekanligini va ularning quyoshga sig`inishlarini aytadi. Sulaymon Bilqisga oshiq bo`lib qoladi va "Kelib musulmon bo`ling" deb maktub bitib Hudhud orqali jo`natadi. Turli voqea va mo`jizalardan so`ng Bilqis iymon keltiradi va Sulaymon alayhissalom unga uylanadi. Ikkinchi jumlaning mazmuni: H udhud Bilqis olinda ulturg`ontek rasulning Bonu qoshinda ulturg`oni. Bu erda talmeh san`ati tashbeh san`ati bilan qo`shilib ketgan: shoir Xusrav elchisini Mehinbonu oldiga o`tirishini Hudhudning Bilqis oldiga o`tirishiga o`xshatadi. Jumladagi tashbeh san`atinig ma`nosi keng: faqat o`tirish manzaralari emas, qahramonlar ham bir-biriga o`xshash: elchi bilan Hudhud, Bilqis bilan Mehnbonu. SHoir elchini Hudhudga o`xshatib, Xusravning Sulaymon singari qudratli ekanligini ta`kidlayapti. Mehinbonu ham Bilqisdek shavkatli malika. Biroq Bilqis Sulaymon oldida qanday ojiz bo`lsa,Meqinbonu ham Xusrav oldida shunday ojiz. SHuning uchun u Bilqis Hudhud maktub keltirgan chog`da Sulaymondan cho`chigandan, Xusravdan cho`chiydi, chunki Xusrav ham Sulaymonga o`xshab Arman kishvariga qo`shin tortishi mumkin . Xusravning maqsad-muddaosi bayon qilingi mazmuniy bo`lak quyidagicha: va Sulaymoni zamon risolatin qushlar tili bila arz qilg`oni va tovusni Anqo juftlug`iga so`z solg`oni. SHoir Sulaymoni zamon deganda Xusravni, tovus deganda SHirinni, An q o deganda yana Xusravni nazarda t u tgan ( istiora san`ati ) .

Adabiyotlar: 1.Aristotel. Poetika. -T., 1980. 2.O`zbek nasri tarixidan.-T.: “Fan”.1982, 196 bet. 3. Izzat Sulton. Adabiyot nazariyasi. "O`qituvchi" nashriyoti, Toshkent. 2005 yil. 4.Hasan Qudratullaev. Nasriy asarlar tarixi va janriy muammolari. O`zTA jurnali. 2000 yil, 4-son, 3-7- betlar.

Похожие

O`zbek nasrining ilk manbalari

Kasb ta’limining shakllanish bosqichlari.

Yangi bosqichdagi o`zbek dramaturgiyasi

Chеt tiliga o`qitishning o`rtacha bosqichlari (harakteristika)

O`zbek tilining asosiy imlo qoydalarini tasdiqlash haqida