Yangi bosqichdagi o`zbek dramaturgiyasi - Педагогиka - Рефераты

Yangi bosqichdagi o`zbek dramaturgiyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

43.5 KB

Yangi bosqichdagi o`zbek dramaturgiyasi Reja: 1. Talablarini Xalqning ma`naviy qondirishda dramaturgiyaning o`rni. 2. So`nggi davr o`zbek dramaturgiyasida sotsialistik tuzum illatlarining fosh qilinishi. So`nggi yillar o`zbek dramaturgiyasida ma`naviy-axloqiy masalalarning yangicha yo`nalishda, yangicha tafakkur bilan yoritilishi. Komediyalarda hayotdagi illatlar va nuqsonlarga nisbatan murosasozlikning ortishi.

Zamon bilan hamnafas bo`lishda, xalqimizning ma`naviy talablarini qondirishda dramaturgiya zimmasiga, uning so`z va sahna san`atlari bilan aloqador xosiyalariga muvofiq, alohida g`oyaviy- estetik vazifalar yuklangan. Ma`lumki, adabiyot va san`atning gullab yashnashi jamiyatning ma`naviy barkamolligi, muhit soglomligiga bog`liq, Ma`naviy sog`lom muhitni yaratishda adabiyot va san`atning roli beqiyosdir. Ijodkor hayot haqiqatini qanchalik to`g`ri anglay olsa, muammolar mohiyatini to`g`ri ochib bersa, uning asarlari xalqqa shunchalik ma`naviy naf keltiradi. Bu borada dramaturgiya ham alohida rol o`ynaydi. O`zbek dramaturgiyasida O`.Umarbekov, Sh.Boshbekov, M.Boboyev, A.Ibrohimovning asarlari alohida urin tutadi. Ularning dramalarida sovet tuzumidagi o`zbek voqeligining muayyan tomonlari dramatik yo`sinda badiiy talqin qilingan. O`lmas Umarbekovning dramalarida kommunistik mafkura hukmron davrda ham istiqlol ma`naviyati, axloqqa xizmat etuvchi muhim va asosiy sifatlar o`z ifodasini topgan. Dramaturg an`anaviy otalar va bolalar munosabatlari, o`zaro axloqii qarashlari zaminida istiqlol davri uchun uta zarur ma`naviy-axloqiy sifatlarini saqlash, asrab-avaylash yo`lida qat`iy o`zita xos yo`l tutganligi ham kuzatiladi. Xususan «Sud», «Kuzning birinchi kuni» kabi dramalari xarakterlidir. «Kuzning birinchi kuni» nomli pyesasi shu jihatdan alohida ajrab turadi. Asarda uch oila boshiga tushgan fojianing sabab va mohiyati uch xil anglash, uch xil bahrlash tarzida umumlashtiriladi. Masalan professor Tohir To`laganovning o`g`li Ramz oilada erka o`sgan. Farhod esa otasiz, onasi Qumri opa voyaga yetkazgan yolg`iz farzand. Sobir bo`lsa uzoq yillar ichki ishlar sohasida samarali va halol mehnat qilgan va nafaqaga chiqqan Shokir Sultonovning kamtorona oilasi farzandi. Taqdir ularni institutda uchrashtirgan, Ular orasida Ramzning qo`li baland, qayerga cho`zsa yetadi. Sobir va Farhod ham uning ta`siriga tushib qolgan. Kunlardan birida fojia sodir bo`ladi. Ramz otgan miltiq o`qi ko`chadan ketayetgan odamning umriga zavol bo`ladk. Xuddi shu fojia uch oilaning bir - biridan ayrib turuvchi ma`naviy ahloqiy qarashlarini muhokama qilishga, dramatik talqinga va umumlashtirishga asos beradi.

Pirovardi fojianing zamini ochilib, professor To`laganovning o`gli Ramz o`z gunohini bo`yniga olib: «Endi qilmayman, dada, - deganida ota o`g`liga qarata: «Dard bo`ladi. Yaramaslar. Itdan tarqaganlar. Xuliganlar. Banditlar. - deb haqorat qiladi. Shunda Ramzning onasi Barchin opa «endi qilmaydi, dadasi, rahm qiling» deb iltimos qiladi. Gazablangan ota jahl ustida oilada gazak olib kelgan ma`naviy-axloqiy nopoklikning sir-asrorini ochib tashlaydi. To`laganov: «Rahm qilingmish? Shu nonko`r, shu tekinxo`rga-ya. Odam bo`lmadi u, dardisar bo`ldi. Bolali uy bozor, bolasiz uy mozor... yo`q men bunga mutlaqo qushilmayman. Aksincha, bolali uy mozor. Sen mani ajalimdan besh kun burun mozorga tiqasan, yaramas. Ammo bilib qo`y. Men endi himoya qilmayman. Shuncha yordam qilgandim, himoya qilganim yetar, institutga kirolmading, shogirdimga rahmat.seni qabul qilishdi.. yiqilding, yana iltimos qildim, baholaringni tuzatib berishdi. Restoranda to`palon hilib, militsiyaga tushding. Bir yilga kesishmoqchi edi, olib qoldim. Mast bo`lib xushyorxonaga tushding. Yana olib kelib qo`yishdi. Endi o`n yilga kesishsa ham roziman. mani, otangking qadrini qamoqxonada bil zndi». «Qiyomat qarz» dramasining bosh qahramoni Sulaymon ota. Uning psixologik holati ishonarli tasvirlab berilgan. Chunki muallif psixologik holatga kirishi uchun zarur bo`lgan muhitni yarata olgan. Sulaymon ota halol, mehnatsevar, birovning haqidan qo`rqadigan, to`gri so`z nuroniy chol. Yolg`iz farzandidan ajrab qolgan ota, qishloqqa vrachlik qilish uchun kelgan No`monjon ismli yigitni o`z farzandi singari mehr qo`yib frontga jo`natadi, u ketayotib otaga ikkita qo`y olib beradi. Yillar o`tib qo`ylarning soni t5?rt yuztaga yetadi. Urush tugasa ham asrandi o`gildan darak bo`lmaydi, To`rt yuzta qo`yni «Qiyomat qarz»ni o`z egasiga topshirish Sulaymon otaning tinchini, oromini oladi, Psixologik tasvirning birksnchi bosqichi ruhiy vaziyat yaratildi. Shundan so`ng, bosh qahramon qator ruhiy -kechinmalarni boshidan kechiradi. Qo`ylarning egasiga topshirysh hissi, Zebining vasiyatini ado etish mas`uliyati dramada ruhiy tasvirni yuzaga kelishiga asos bo`ladi. «Zebi xola: No`monjonga atab oldim buniyam, Sulaymon ota», - Obbo , san-ey. Yaxshi-

yaxshi. -Zebo xola - siz bo`lsangiz, kimmiz unga deysiz. Urushdan keyin kelaman degan, sizlar bilan turaman degan. Kelmasa. . . kelmasa. . . Sizni kimga tashlab ketaman? Huvillagan hovlida bir o`zingiz.» Muallif inson qalbidagi e`zozlanishi zarur bo`lgan qirralarni topgan. Sulaymon ota uchun Zebidan, uning vasiyatidan: ko`ra azizroq narsa bo`lmagan, xuddi SHU holatni dramada ishonarli ochib berilgan, Bu holatni hech bir tomoshabin befarq tomosha qilmaydi., o`zining huzur-halovatidan kechib, Sulaymon ota No`monjonni qidirishga tushib ketadi. Uzoq yo`l yurib, ham jismon, ham ruhan charchagan ota, No`monni ko`rib butun charchoqlarini esidan chiqarib yubordi. Butun jismi bilan, quvonchu tashvishlari bilan unga talpindi. Biroq u otaning quvonchini, xursandchiligini cheksiz hayajonini sezishni, tushunishni xohlamaydi. -Nazarov, xo`sh? keling? - Sulaymon ota. - Xo`shing nimasi? Meni tanidingmi? - Nazarov , Kimsiz? yo`q tanimadim. ~ Sulaymon ota: -Barakalla. O`zimam tanimaysan deb o`ylovdim. Men seni tanidim». Sulaymon otaning xatti-harakatlarini erinibgina, mensimay kuzatib turgan Nazarov, otani tanimaslikka harakat qiladi, uni bag`riga bosib, o`zini tiyelmay yig`layotgan bosh qahramonga «o`zingizni bosing» deb buyruq beradi. O`zini yig`idan to`xtatolmagan ota «Qanday bosay, o`g`lim?! O`ttiz yil kutdim seni, Yo`lingda ko`zlarim to`rt bo`ldi. Ko`rmay o`lib ketamanmi qo`rquvdim, Zebi xolangga o`xshab. - Zebi xola kim? -Sulaymo* ota: - Ko`zing aytib turibdi, qo`rqib ketding. Qo`rqma. Qari bo`lsat^. ham, hali birovga tashvishim tushgani yo`q. Esingdami, urushge ketayotganingda menga ikkita qo`y tashlab ketuvding. Nazarov: - Qo`y?. Sulaymon ota; -Ha. Ikkita hisori qo`y. Nazarov: -E, bo`ldi, bo`ddi. Esimga tushdi. Xo`sh?. Sulaymon ota: - Shu qo`ylar to`rt yuztaga yetdi. Nazarov: - To`rt yuzta?». Qo`ylarning daragini eshitgan No`monjon endi butunlay o`zgaradi, «Obbo otaxon-ey. . . Obbo siz-ey! Qo`ylar hech xayolimga kelgani yo`q. Lekin ana boraman, mana boraman bilan vaqt o`tib ketarkan, shuncha yil o`tib ketibdi. Lekin baribir borardim. Sizni bir ko`rib kelardim.»

Qo`ylarning to`rt yuztaga yetganligini eshitgan No`monjon otaga soxta iltifot qilishiga utadi. No`monjon: - Ota! To`xtang!. Sulaymon ota: - Men senga ota emasman, O`sha o`ttiz yil oldin mening oldimdan urushga ketgan yigitga otaman. Bu dunyoda ham, u dunyoda ham. Senga emas». O`ttiz yil bolam deb, qalbining eng tubida asrab kelgan, uning xayollari bilan, uning iztiroblari bilan ko`milib yashagan Sulaymon uchun bir lahzada hammasidan judo bo`lib qolish oson ish emas edi. Ma`lumki, dramada qahramonning o`ziga xosligini belgilashda remarka muhim va asosiy omil hisoblanadi. Bu borada Sh, Boshbekov asarlari yaqqol misol bo`la oladi. Uning «Temir xotin» nomli jiddiy komediyasining bosh qahramoni Qo`chqorning xarakter sifatida shaklanishida remarka katta rol o`ynaydi, Qo`chqorning yashash sharoitining qanday ekanligi, u haqidagi dastlabki xarakteristika drama boshida berilgan remarkada beriladi: «Qishloqdagi oddiy kamtarona hovli. To`grida bir necha ustunli peshayvon, o`ngda pastgina peshayvon ko`cha eshik, oldiroqda yog`och karovat. Sahnadagi har bir jihoz, har bir buyumda nimadir yetishmaydi. Eshik deraza romlari yarmi bo`yalgan, qolganining rangi o`chib ketgan, yog`och karovatning bitta og`i yo`q. O`rniga g`isht terib qo`yilgan, ko`rpa yostiqlarga yamoq tushgan, piyolalarning labi o`chgan yoki chegaralangan, choynakning jumragiga tunika kiygizilgan va hakoza». Keltirilgan remarkadan bosh qahramonning yashash sharoiti, uy jihozlarining ko`rimsizligi, tunu kun mehnat qilsa ham yaxshi yashamaganligining guvohi bo`lamiz. Holat tasviri remrkasida bosh qahramon faoliyatidagi holat tasvirlanadi. Bu remarkani bosh qahramon obrazining shakllanishida ahamiyati katta bo`ladi. Quchqorning dastlabki harakatlari, ya`ni tomashabinga yaqinlashish jarayonidagi uning kayfiyati muallifning dastlabki remarkasida amalga oshiriladi. Avvaliga Alomatning gaplariga mensimay qarayotgan Qo`chqor, endi o`zini boshqarolmay qoladi, Ta`sirlanib ketadi. Alomatning: «Qalbingizning unutilib ketgan, o`zingiz ham bilmaydigan, alla qaysi burchaklarida miltillagan

ushoqqina norozilikdan qo`rqasiz», - deb aytgan gapi Quchqorni cho`chitib yuboradi. Chunki u temirdan bunday gaplar chiqishini sira kugmagan edi. Alomatning bu gaplarida Qo`chqorning armoni-fojeasi yotadi. qor endi chidolmaydi, sira-sira toqat qilolmaydi, Alomatning keyingi gaplarini hayajon bilan kutib turgan Qo`chqor qalbidan sizib chiqayetgan ko`z yoshlarini yashirishga urinadi. Muallif aynan shu vaziyatni «ko`zlarida yosh o`ynab» remarkasi bilan tasvirlaydi. «Ko`zlarida yosh o`ynab» remarkasida bosh qahramonning ichki iztirobi, alami, erkak kishining ayel oldidagi yerga urilayotgan g`ururi ifodalangan. Qo`chqorning ruhiy kechinmalari muallif tomonidan berilgan remarkada o`ta ta`sirli ifodalangan. Dramatizmni kuchaytirish uchun muallif rkmarkasi katta ahamiyatga ega. «Baralla yig`lagancha oyok, ostidagi yashiqlarni zarb bilan tepib, yesh bolaga o`xshab engashib yig`laydi. Alomatning yelkasidagi qizil adikrosxemani oldida- Qo`shni hovli tomon otib yubordi». Qo`chqorning fojiasi avvalo umrini behuda o`tkazgani, tunu kun mehnat k;ilib biror kun ro`shnolik ko`rmaganidadir. Muallif ushbu komediyani tom ma`nodagi tragik komediya deyishga hav^l.i. Chunki Qo`chqorning butun _ orzu va umidlari Alomatning gaplaridan so`ng chilparchin bo`ldi- U O`3 hayotini ma`nisiz ekanligini his qildi. Bu nafaqat Qo`chqorning, balki minglab «Qo`chqorlar»ning ham fojiasidir. Navbatdagi qo`yilgan mikrosxema Qo`chqorning fig`onini ko`kka chiqardi. Chunki uning to`g`risida turgan robot ayol bosh qahramonning na ko`z yeshi, na alam, na qayg`usi bilan ishi bor!» Alomat (kuYlab) «Yana o`ynashshk, Yana kuylaylik, iqbolimiz porloq ekan davron suraylik. Iqbolimiz porloq ekan, davron suraylik! (To`xtovsiz aytaveradi). Alomat aytgan qushiqning mazmunidagi «Iqbolimiz norloq ekan» jumlasiDa Qo`chqorning baxtsizligi, «davron suraylik» jumlasida esa mujassamlashgan. Shuning uchun Qo`chqorni na nasihat, na maqtov, na yig`i tinchlantiradi. U ham qaysar boladek hech narsaga ko`nmaydi.

70-80 yillar o`zbek dramaturgiyasida yaratilgan hator asarlar o`zbek xalqini mustaqillikka ma`naviy jihatdan tayyorlashda xizmat qildi va ulardagi qator qahramonlar kitobxonlar ongqa,a va teatr sahnasida hamon yashab kelmoqda. Mustašillikdan keyingi yillarda dramaturgiyamizda yanigicha šarashlar va milliy šadriyatlarni aks ettiruvchi asarlar yaratildi. Xususan, «Chimildiš», «Kuyov» singari komediyalarda ¢zbekona ru³ kuchli. «Chimildiš» drammasida asosan ¢zbek udumlari va urf-odatlari ³ašida bayon etiladi. Asar xalšimiz ru³iga mosligi tufayli ³am kitobxonlar tomoshabinlar e`tiborini tortdi. Šisša vašt ichida bu dramma asosida badiiy film ³am ishlandi. Davrimizning ijtimoiy-siyosiy vošyealari bilan bo¾liš drammalar ³am k ¢pchilikka ma`šul b¢lmošda. Іamid £ulomning «Bir million fojeasi», Odil YOšubovning «Bir šasr fojeasi» drammalarida bugungi ³ayotimizning ayrim širralari aks etdi. Umuman olganda adabiyotning dramaturgiya so³asida unchalik k¢p asarlar yaratilmagan b¢lsada yušoridagi drammalarda davrimiz davr ³arakteri ¢z ifodasini topolganiga maštovga loyišdir.

ADABIYOTLAR: 1. X.Abdusamatov. Teatr tanqid ko`zgusida. T„ «Fan» 1993 yil. 2. S.Aliyev, O`zbek dramaturgiyasida yangi uslubiy izlanishlar. «O`zbek tili va adabiyoti» 1993 yil, 1--son, 15-bet. 3. B.Imomov. Dramaturgik mahorat sirlari. T., 1991 yil,. 4. T.Islomov. Tarix va sahna. T., 1998 yil. 5. O`zbek dramaturgiyasi tarixi. T., 1995 yil 6. www.uzedu.uz

Похожие

O`zbek nasrining ilk manbalari

O`zbek badiiy nasrining shakllanish bosqichlari

O`zbek tilining asosiy imlo qoydalarini tasdiqlash haqida

Sovet davrida ona (o`zbek) tili ta’limi maqsadi

Mustaqillik davrida ona ( o`zbek ) tili ta’limi maqsadi