Муслиҳиддин Саъдий. Гулистон ( Садийнинг гулистон асари ) - Педагогиka - Рефераты

Муслиҳиддин Саъдий. Гулистон ( Садийнинг гулистон асари )

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

142 KB

Муслиҳиддин Саъдий. Гулистон Муслиҳиддин Саъдий Шарқ мумтоз маданиятининг йирик намояндаларидан бири бўлиб, унинг номи бутун дунёга машҳур. Бу буюк алломанинг тўлиқ исми Абу Абдуллоҳ Мушрифиддин ибн Муслиҳиддин Саъдий Шерозий бўлиб, Шарқ ва Ғарбда Шайх Саъдий деган ном билан улуғланади. Донишманд шоир Муслиҳиддин Саъдий ижодининг довруғи Шероздан Қашқаргача, Хитой, Ҳиндистон ва Мисрдан Шимолий Африкагача ёйилгани боис унга “Шайх”, яъни, устоз номи берилгандир. Олим ва таржимон Ш.Шомуҳаммедовнинг таъкидлашича, мутафаккирнинг номи, туғилган йили, тахаллуси турли манбаларда турлича кўрсатилган. Хусусан, айрим манбаларда алломанинг номи Мушрифиддин ибн Муслиҳиддин Абдуллоҳ, бошқа манбаларда эса Муслиҳиддин Саъдий Шерозий дея келтирилган. Аллома таваллуд топган йил ҳам турлича кўрсатилади. Чунончи, мазкур сана баъзи манбаларда ҳижрий 580 (милодий 1184), ҳижрий 589 (милодий 1193) ҳамда милодий 1204 йил тарзида қайд этилади. Адибнинг ўзига “Саъдий” тахаллусини танлашига ҳам тадқиқотчилар турлича ёндошадилар. Ана шундай ёндошувларнинг бирида мутафаккир мазкур тахаллусни форслар орасида машҳур бўлган ҳамда Отабек ҳокимлари сулоласини бошлаб берган Саъд бинни Занги номи асосида танлаганлиги қайд этилса, яна бир бошқа ўринда эса ушбу сулоланинг вакили ҳисобланган Саъд II , яъни, Саъд ибн Абубакр номига нисбат бериш тарзида қабул қилганлиги эътироф этилади. Муслиҳиддин Саъдийнинг умумий ёши хусусида ҳам турлича фикрлар мавжуд, Айрим тадқиқотчилар алломанинг 102 ёшга кириб вафот этганлигига урғу берсалар, бошқа бир тадқиқот натижаси адибнинг 120 йил

умр кечирганлигидан далолат беради. Аксарият манбаларда мутафаккирнинг вафоти йили ҳижрий 691 (милодий 1291-1292) йил деб белгиланган 1 . Муслиҳиддин Саъдий кўҳна Эроннинг қадимий шаҳри саналган Шерозда туғилади. Унинг отаси Шероз ҳокими Отабек Саъдийнинг мулозимларидан бири бўлган. Ёш Муслиҳиддин отасидан эрта ажралади. Шу боис унга сарой нафақаси белгиланади. Муслиҳиддин бошланғич маълумотни Шероз шаҳрида олади, сўнгра Бағдод шаҳрига бориб, у ерда машҳур “Низомия” мадрасасида таҳсилни давом эттиради. У мадрасада таълим олиш чоғида араб ва форс тиллари грамматикаси ҳамда адабиётлари асосларини чуқур ўзлаштиради. Шарқ фалсафаси асосларини катта қизиқиш билан ўрганади. Мадрасада таҳсил муддатини тамомлагач, Шарқнинг энг машҳур, шу билан бирга илм-фан ва маданият ўчоқларига айланган шаҳарлар бўйлаб саёҳатга чиқади. Қадимги тазкирачилар Муслиҳиддин Саъдий кечирган умр йўлини қуйидаги босқичларга бўладилар: Вариантлар 1-босқич 2-босқич З-босқич 4-босқич 1-вариант (алломанинг 102 йил умр кўрганлигини ҳисобга олиш асосида) 12 йил болалик йиллари 30 йил таълим олиш йиллари 30 йил саёҳат йиллари 30 йил ижод йиллари 11-вариант (алломанинг 102 йил умр кўрганлигини ҳисобга олиш асосида) 40 йил таълим олиш йиллари 40 йил саёҳат йиллари 40 йил ижод йиллари - 1 .

Муслиҳиддин Саъдий 1255 йилда саёҳатдан Шероз шаҳрига қайтиб “дунё ғовғаларидан” четда, шаҳар чеккасида жойлашган Шайх Абу Абдуллоҳ Хафиф хонақосида фақирона ҳаёт кечиради. Муслиҳиддин Саъдий томонидан яратилган барча асарлар 19 бўлимдан иборат куллиётида тўпланган. Бу тўплам унинг вафотидан 37 йил ўтгандан сўнг Абубакр Бесутун деган киши томонидан тўпланган. Бироқ кейинчалик номи қайд этилган ана шу муаллиф куллиётни қайтадан тузиб, ғазал ва бошқа майда шеърларни радифи ва қофиясига мувофиқ алфавит тарзида жойлаштириб чиққан, ушбу куллиётга алломанинг тўртта девони (ғазаллар тўплами) киритилган. Куллиётнинг таркибий тузилмасидан жой олган ҳамда мутафаккир номини машҳур қилган учинчи девон “Ҳавотим” деб номланади. Тадқиқотчилар Шарқда муайян муаллифга тегишли бўлган асарларни уларнинг радиф ва қофиясига кўра алфавит тарзида девон ҳолатига келтириш анъанаси Али бинни Абубакр Бесутун бошлаб берган ҳаракат асосида юзага келган бўлса керак, деган тахминни илгари сурадилар. Муслиҳиддин Саъдийнинг жаҳоншумул аҳамиятга эга бўлган “Гулистон” ва “Бўстон” асарларида алломанинг таълимий-ахлоқий қарашлари ўз ифодасини топган. Манбаларда таъкидлаб ўтилишича, муаллиф “Бўстон” номли асарини 1257, “Гулистон” деб номланувчи асарини эса 1258 йилларда яратгандир. Саъдийнинг «Гулистон» асарида илгари сурилган таълимий-аҳлоқий қарашлар Мутафаккирнинг комил инсонни тарбиялаш жараёнида муҳим аҳамият касб этувчи “Гулистон” асари Шарқ халқларининг педагогик фикрлари тарихида ўзига хос услубга эга дидактик асар сифатида тан олинган. Ушбу асар муаллифнинг бой ҳаётий тажрибаси асосида яратилганлиги билан ҳам қимматлидир.

Таниқли шарқшунос олим Ш.Шомуҳамедовнинг таъкидлашича, “Гулистон” асари XVII асрдаёқ француз, немис ва лотин тилларга таржима этилган ва Ғарб мамлакатларида катта шуҳрат қозонган. Асарнинг рус тилидаги биринчи таржимаси XVII асрда Адам Олеарий томонидан қилинган немисча таржимасига мувофиқ яратилган. XIX асрга келиб, А.Козимбек (1829 йил), С.Назарянц (1857 йил), К.Ломбарс (1862 йил), И.Холмогоров (1882 йил) каби тадқиқотчилар ҳам мазкур асарнинг рус тилидаги таржимасини тайёрлаганлар. 1922 йилда эса машҳур шарқшунос олим Е.Э.Бертальс томонидан тайёрланган русча варианти нашр этилган. 1957 ҳамда 1959 йилларда асарнинг бадиий ва академик таржималари СССР Фанлар Академиясининг Шарқшунослик институтида шарқшунос олим Р.Алиев томонидан тайёрланиб, нашр этилди. “Гулистон” асарининг ўзбек тилидаги таржималари 1390-1391 йилларда Сайфи Саройи, XIX асрда машҳур шоир Муҳаммад Ризо Огаҳий ҳамда 1909 йилда Муродхўжа Солиқхўжа ўғли томонидан тайёрланган. Форс-тожик адабиётининг билимдони, шарқшунос олим Ш.Шомуҳамедов 1968 йилда 1959 йилда Москва шаҳри ҳамда 1966 йилда Теҳрон шаҳрида чоп этилган нашрлар асосида мазкур асарнинг ўзбек тилидаги вариантини чоп этишга муваффақ бўлди. Асар саккиз бобдан иборат бўлиб, уларнинг ҳар бирида ахлоқий тарбиянинг у ёки бу жиҳатлари борасида сўз юритилади. Асарнинг таркибий тузилмасидан ўрин олган боблар қуйидагича номланган: «Подшоҳлар одати баёни» (1-боб), «Дарвешлар ахлоқи баёни» (11-боб), «ғаноатнинг фазилати баёни» (111-боб), «Сукут сақлашнинг фойдалари баёни» (1 Y -боб), «Заифлик ва кексалик баёни» ( Y -боб), «Ишқ ва ёшлик баёни» ( Y 1-боб), «Суҳбат қоидалари баёни» ( YIII -боб). “Гулистон”нинг мундарижасидан ҳам англанадики, асар мазмун ва моҳиятига кўра инсонни етуклик, камолотга етакловчи омиллар тўғрисидаги маълумотларни ёритишга хизмат қилади.

Асарда Абу Наср Форобий, Юсуф Хос Ҳожиб ҳамда Низом ул-Мулк каби мутафаккирларнинг асарларида баён этилгани каби инсоннинг бахтли, саодатли бўлишини таъминлай олувчи жамият, фозил, одил ва адолатли ҳукмдор ҳамда унинг фазилатлари, сарой аъёнлари ва уларнинг маънавий- ахлоқий қиёфаси, давлатни адолатли бошқариш шартлари, шунингдек, мавжуд жамиятда устувор ўринга эга бўлган ахлоқий меъёрлар хусусида сўз юритилади. Мутафаккирнинг нуқтаи назарига кўра, табиатан олиб қараганда ҳукмдор ҳам оддий инсон саналади, у ҳам шахсий манфаатлари йўлида ҳаракат қилиш ҳуқуқига эга, бироқ зиммасига юкланган ижтимоий вазифага кўра у эл-юрт манфаатини шахсий манфаатларидан юқори қўйиши шарт. Ҳукмдор, энг аввало, юрт тинчлиги ва халқ фаровонлигини таъминлаш йўлида сабот билан курашар экан жамият тараққий этади. Муслиҳиддин Саъдий подшоҳларнинг юксак инсоний сифатларга эга бўлишларини орзу қилади. Элу юрт ҳукмдори сифатида эътироф этилган инсон қуйидаги фазилатларни ўз қиёфасида намоён эта олиши мақсадга мувофиқдир: адолатли, тадбирли, ғайратли, шижоатли, фаҳм-фаросатли, билимдон, доно, зийрак, олийжаноб, саховатли, жасур, мард ҳамда фуқароларига нисбатан ғамхўр бўла, шунингдек, дўст билан душманнинг фарқига бора олиш. Муайян мамлакат фуқароларига етакчилик, бошчилик қилаётган подшоҳларнинг юқорида қайд этилган фазилатлар эгаси бўлишлари ҳаётий заруриятлигини муаллиф ибратли ҳикоятлар мисолида очиб беради. Асарда ушбу ўринда қуйидаги ҳикоят келтирилади: “Кунлардан бир куни ов чоғида мулозимлар Нўширавони Одилга кабоб тайёрлаб беришмоқчи бўлибдилар. Бироқ ўзлари билан олишган масаллиқлар ичида туз йўқ эди. Мулозимлар бир хизматкорни ов уюштирилаётган манзилга яқин қишлоқдан туз олиб келгани жўнатадилар. Нўширавон хизматкорга шундай дейди: «Тузнинг баҳосини тўлаб ол, токи текинга олиш одат қаторига кириб, қишлоқ харобаликка юз тутмасин». Мулозимлар ундан сўрадилар: «Шу зиғирдек нарсадан қишлоққа қандай зарар етади?» Нўширавон шундай жавоб

берди: «Аввалда оламда зулм оз эди, кейинчалик ҳар бир келган одам бир оз бир оздан қўшди, натижада зулм ҳозирги даражасига келиб етди». Фуқаронинг боғчасидан султон узса бир олма, Навкарлари қўпоради дарахтларнинг илдизин. Зўрлик билан бешта тухум ола қолса подшоҳ, Аскарлари сихга тортар товуқлардан беш юзин» 1 . Аллома подшоҳларнинг адолатли бўлмоғларини ниҳоятда муҳим деб ҳисоблайди. Ҳукмдорнинг ушбу сифатга эга бўлиши мамлакатда тинчлик, фуқаролар ўртасида ўзаро аҳиллик, ҳамжиҳатлиликни таркиб топишига замин ҳозирлашини алоҳида қайд этади. Адолатли султон ҳукмронлик қилаётган мамлакатда халқ юртбошидан ибрат олади, унингдек иш юритишга ҳаракат қилади. Мазкур ўринда Муслиҳиддин Саъдий қуйидаги мисраларни келтиради: Ўз халқига жабру зулм раво кўрган подшоҳнинг, Ўз дўстлари ёв бўлади қийин дам келган куни. Фуқарога шафқат қилсанг, душмандан омондасан, Адолатли шаҳоншоҳнинг халқи – бу ўз қўшини 2 . Муслиҳиддин Саъдий адолатли подшоҳларнинг ёрқин тимсоли сифатида Искандар Зурлқарнайнни эътироф этади. Унинг образи асосида мамлакатни адолат мезонлари ёрдамида бошқаришнинг муҳим аҳамиятини очиб беришга ҳаракат қилади ва қуйидаги ҳикоятни мисол тарзида келтиради: Искандар Румий (Зулқарнайн)дан сўрадилар: «Ғарбу Шарқдаги мамлакатларни нима ҳисобига забт этдинг? Аввалги подшоҳларнинг хазинаси, ёши ва лашкари кеникидан ортиқ бўлса-да, бундай фотиҳлик уларга насиб бўлмаганди». Искандар Зулқарнайн шундай жавоб беради: «Забт этган мамлакатим фуқароларига озор бермадим ва подшоҳларнинг номларини фақат яхшилик билан ёд этдим: Ақллилар улуғламас шундайлар зотин, 1 Саъдий, Муслищиддин. Гулистон (Таржимонлар /./улом, Ш.Шомущамндов (назм) ва Р.Комилов (наср). Мущаррир Васфий. – Тошкент, Бадиий адабиёт нашриёти, 1963, 49- бет. 2 Ыша китоб. 32-бет.

Улуғларнинг ёмонлик-ла, ёдласа отин, Тахту бахт фармонлар, таъқиқ ва зўрлик, Барчаси бекорчи, ўтиб кетади. Сийласанг ўтганлар азиз номини, Сенинг номингга ҳам ҳурмат етади» 1 . Мутафаккир юртга бошчилик қилаётган ҳукмдорнинг юксак ақл- заковат эгаси бўлиши мамлакатда адолатнинг қарор топиши, шунингдек, маърифатнинг ривожланишида зарур омил эканлигига ҳам алоҳида урғу бериб ўтади. Ҳукмдорнинг нодон ва бефаросат бўлиши халқ ўртасида унинг обрў-эътиборини тушишига сабабгина бўлиб қолмай, кулгу бўлишига олиб келади. Асарнинг ушбу ўрнида мутафаккир қуйидаги ҳикоятни келтиради. «Хорун ар-Рашид Мисрни эгаллагач, оломонга қарата шундай деди: «Миср салтанатига мағрурланиб, худолик даъво қилган нобакорнинг қасдига ўлароқ, бу мамлакатни ўзимнинг энг манфур қулимга топшираман». Хорун ар- Рашиднинг бир занжи қули бўлиб, номи Ҳусайб эди. Миср мамлакатини идора этиш вазифасини ана шу қулга топширади. Ҳусайбнинг фаҳм-фаросати шу даражада эдики, Мисрнинг бир гуруҳ деҳқонлари унинг ёнига шикоятга келиб, «Пахта эккан эдик, бевақт ёмғир ёғиб, пахтамиз нобуд бўлди», - деганларида, у: «Жун экиш керак эди, нобуд бўлмасди», - дея жавоб беради». Билимли, доно ва зукко инсонлар ҳамиша ҳам элу юртда ўзларига муносиб ҳурматга сазовор бўлавермайдилар. Аксинча, нодон, жоҳил ҳамда такаббур кимсалар кўп ҳолларда юқори мартаба ва мансабларга эга бўладилар. Ушбу фикрлар Муслиҳиддин Саъдий қарашларида қуйидагича таъқин этилади: Агар билим тўқ яшашга важ бўлса,бўлса, Ажабмасди нодонлар очдан ўлса, Лекин нодон шунча келим олади, Кўп донолар бунга ҳайрон қолади. Бахтли ва давлатли бўлмас билимдон, 1 Ыша китоб, 64-бет.

Бунинг барчасига сабаб осмон. Жаҳонда учрайди такрор ва такрор Ахмоқлар ҳурматда, ақллилар хор. Кимёгар қийналиб ўлиб кетади, Аблаҳга хазина насиб этади 2 . Асарнинг “Дарвешлар ахлоқи баёни”, “Қаноатнинг фазилати баёни”, “Сукут сақлашнинг фойдалари баёни”, “Ишқ ва ёшлик баёни”, “Заифлик ва кексалик баёни”, “Суҳбат қоидалари баёни” каби бобларида эса ҳар бир инсон ўзида тарбиялай олиши зарур бўлган маънавий-ахлоқий, ақлий ҳамда жисмоний сифатлар, уларнинг моҳияти, шунингдек, ушбу хислатларга эга бўлишнинг йўл ва усуллари борасида сўз юритилган. Муслиҳиддин Саъдий ҳам бошқа мутафаккирлар каби илм ўрганишнинг аҳамияти, билим олиш жараёнида амал қилиниши лозим саналган шартлар, мазкур шартларга мувофиқ фаолиятни ташкил этиш қоидалари, илм аҳли ва уларнинг одоби масалалари юзасидан тўхталиб ўтар экан, мавжуд билимларни чуқур эгаллаган олимларнинг халқ ўртасида обрў- эътиборлари юқори бўлишини айтади. Баён этилаётган ҳикоятлар мазмунида жамият аъзоларини оқил ва доно кишиларни ҳурмат қилишга ундовчи даъват ўз ифодасини топган. Айни ўринда илмли кишиларнинг ўз билимларини жамият ҳамда инсонлар учун фойда келтирувчи ишларга сарф этишлари муҳимлиги алоҳида таъкидланади: “Икки тоифа одам беҳуда ишлаб, беҳуда ҳаракат қилган бўлади: бири мол-мулк йиғиб фойдаланмаган ва иккинчиси эса илм олиб унга амал қилмаган одам”. Хусусан: Ҳарчан ўқибсан, билимдонсан, Агар амал қилмадинг, нодонсан, Устига китоб ортилган эшак, На олим ва на донодир бешак”. 2 Ыша асар, 63-64-бетлар

Мазкур фикрни янада бойитиб, бир ўринда «Илмига амал қилмаган олим машъала кўтарган кўрга ўхшайди!», – деса, яна бир ўринда ерни шудгор қилиб, уруғ сочмаган деҳқонга ўхшатади, яъни: Кимки бефойда умрин ўтказди, Ҳеч нарса олмасдан, олтин кетказди. Муслиҳиддин Саъдий билимли ва фозил кишиларнинг сўз ва амал бирлигига таянишлари мақсадга мувофиқ эканлигини таъкидлайди. Эзгу сўзларни айтувчи олимларнинг билдирилган фикрларга ўзлари амал қилмасликлари кишилар олдида обрўларининг тушишига сабаб бўлувчи омиллардан биридир деган ғояни илгари суради. Мазкур ҳолатнинг исботи сифатида қуйидаги ҳикоятни келтиради: Бир факиҳ (ҳуқуқшунос) отасига деди: «Воизларнинг дабдабали ва безакли сўзлари менга сира таъсир этмайди, чунки уларнинг гапирган гаплари қисман ишларига мос келмайди»: Ҳар олим айтганни ўзи қилмаса, Не ажаб халқ унинг сўзин илмаса?! Олим ўша киши - ёмонлик қилмас, Ўз сўзин аксини қилғучи эмас. Отаси деди: «Эй ўғлим, шундай бир асоссиз мулоҳаза билан насиҳатгўйлардан юз ўгириб, барча олимларни қоралаш, айбсиз олим ахтараман, дея илм ўрганишдан бебаҳра қолмоқ оқилларга муносиб иш эмасдур Воизлар (насиҳатгўйлар) мажлиси ҳам чопонфурушлар дўкони кабидир. Нақд пулинг бўлмаса, чопонфурушлик дўконидан мол ололмайсан, воизлар мажлисига ихлос қилмасанг, кўнглингда хотиржамлик пайдо бўлмайди. Олим айтганига жон қулоғинг тут маҳкам, Ўз сўзи ишга тенг бўлмаган чоғида ҳам. Мақтанчоқ кишиларнинг гаплари эрур бекор. Ухлаган ухлаганни уйғотганми бирор дам? Деворга ёзилган бўлса ҳам ўчиб,

Унга амал қилгай эси бор одам. Хонақоҳдан мадрасага келди юракли киши Ва тариқат аҳли билан улфатчилик узди». Мазкур ўринда аллома, яна шунингдек, доно ва оқилларнинг насиҳатларини эшитиш, уларга оғишмай амал қилиш инсон ҳаётининг мўътадил кечиши учун пойдевор бўлиши мумкинлигига эътиборни қаратади. Олимлар томонидан айтилаётган фикрга амал қилиш ўрнига уларнинг фаолиятлари мазмунини таҳлил этиш нодоннинг ишидир, дейди. Дарҳақиқат, инсон ҳар қандай вазиятларда ҳам рўй берган ёки рўй бераётган воқеа- ҳодисалардан ўзи учун тегишли хулоса чиқара олиши, ўз ҳаёти, ўзгаларнинг хатти-ҳаракатлари учун даҳл этмайдиган ҳолатлар моҳиятини ўрганишга уриниш қимматли вақтни беҳудага сарфлашдан бошқа нарса эмас. Аллома илм ўрганиш жараёнида мунозара услубидан фойдаланиш мақсадга мувофиқ эканлигини таъкидлайди. Муслиҳиддин Саъдийнинг нуқтаи назарига кўра, баҳс-мунозара ойдин бўлмаган фикрларни ойдинлаштириш, аниқ бўлмаган далилларни асослаш, шунингдек, ҳақиқатни тўлақонли англашга ёрдам беради. Баҳс-мунозарани ташкил этиш маълум қоидаларга асосланиши зарур. Чунончи, ўзгаларнинг фикрини диққат билан тинглай олиш, ўз фикрини илгари суришда ишончли далиллардан фойдаланиш, асосли бўлмаган далилларни келтириш орқали вақтни беҳудага сарф этмаслик, нодон билан баҳслашмаслик. Мунозара чоғида ўзини билимдон этиб кўрсатиш ўз нодонлигини намойиш қилишдир, – дейди аллома. «Ўз навбатида жоҳил билан баҳслашган олим иззат умид қилмай қўя қолсин. Башарти, жоҳил беллашувда олимдан устун чиқса, ажабланарлик ери йўқдир, зеро, тош ҳамиша гавҳарни синдиради, хусусан: Оқилга паст киши кўргузса жафо, Кўп алам чекмасин бўлиб дилсиё. Арзон тош синдирса зар косани гар Тош нархи ошмайди, пастга тушмас зар» 1 . 1 Ыша китоб, 157, 158, 170-бетлар

Айрим вазиятларда нодон кишилар одил ва доно инсонларни асоссиз фикрларни баён этиш орқали уларни мағлуб этдим деб ҳисоблайдилар. Мунозара жараёнида доно инсон ўзининг ушбу фазилатига таянган ҳолда нодон билан баҳслашишни ўзи учун ор деб билади ва ана шу хатти-ҳаракати туфайли бадфеъл кишилардан устун бўлиб қолаверади, халқ орасидаги ҳурмати янада ошади. Муслиҳиддин Саъдий ушбу фикрни қуйидаги мисралар ёрдамида янада тўлдиради: Донони шарманда қилдим-ку, дея, Ғурурга берилмиш мақтанчоқ, нодон, Билмаски, ноғора овози доим, “Ҳижоз” куйин босиб кетади осон 1 . Илм-фаннинг илмий баҳс-мунозараларсиз ривожланмаслиги ғояси аллома томонидан илгари сурилган мазкур фикрда ҳам ўз ифодасини топгандир: қуйидаги уч ҳолат абадий мавжуд бўлмайди: мол савдосиз, илм баҳссиз ва давлат сиёсатсиз. Муслиҳиддин Саъдий таълим ва тарбия ишларини самарали йўлга қўйишнинг аҳамиятини очиб бериш билан бирга аксарият болаларнинг туғма қобилиятга эга бўлишларини эътироф этади. Муайян қобилиятга эга болаларга берилаётган таълим ва тарбиянинг изсиз кечмаслиги, шунингдек, маълум касб ёки ҳунар сирларини ёки илм асосларини ўрганишга нисбатан қобилиятга эга бўлмаган болани донишманд қилиб вояга етказиш мумкин эмаслигини қуйидаги тўртлик ёрдамида ёритиб беради: Қобилият бўлса аслида Тарбият унга қилади асар Қанча уринма бўлмас сайқали, Темир аслида бўлмас жавҳар 2 . Мутафаккир ҳам таълим-тарбия ишларини олиб боришда муаллимнинг талабчан ва қаттиққўл бўлиши борасидаги қарашни ёқлайди. Зеро, илм ўрганишдек машаққатли жараён узлуксиз, изчил ташкил этилиши 1 Ыша китоб, 170-бет 2 Ыша китоб, 143-бет

замонавий педагогикада ҳам алоҳида эътироф этилган.Таълим жараёнининг узлуксиз ва изчил кечиши маълум талабларга оғишмай амал қилиш эвазига кечади. Таълим олувчиларнинг мазкур талабларга амал қилишлари доимо муаллимнинг назорати остида бўлиши мақсадга мувофиқдир. ғуйидаги тўртликда ана шу қараш ўз ифодасини топган: Юборди ўғлини мактабга подшо, Қилиб қўйнига нуқра тахтача жо Кумуш ул тахтага зардин битиб ёд: “Ота меҳридан афзал жабри устод” 3 . Муслиҳиддин Саъдий ҳам билим олишнинг афзалликларини ёритиб бериш билан бирга маълум ҳунар сирларини эгаллашнинг инсон ҳаётидаги аҳамиятини кўрсатиб беришга уринади. Алломанинг қайд этишича, муайян ҳунарнинг эгаси бўлган инсон энг машаққатли дамларда ҳам ўзгаларнинг ёрдами ва мададига муҳтож бўлмайди, балки ўз ҳунарининг шарофати билан муаммоларни ҳал эта олади. Шунингдек, ҳунарманд халқ ўртасида ҳурматга эга бўлади. Зеро, у инсонларнинг корига ярайди, уларнинг мушкулларини ечилишига ёрдам беради. Ҳунарсиз кимса эса ҳамиша ўзгалардан мадад кутиб яшайди, хору зорликда умр кечиради. Мутафаккир таъкидлаб ўтганидек, “Ҳунар қайнар булоқ, туганмас давлат. Агар ҳунарманд молидан маҳрум бўлса, қайғуси йўқдир, чунки ҳунарнинг ўзи давлатдир. Ҳунарманд қаерга борса, қадрланади ва уйнинг тўридан жой олади. Ҳунарсиз одам эса, ҳамиша машаққат чекади, тиланчилик қилади”: Истар эсанг отангдан мерос, Боғла отанг илмига ихлос . Не нафи бор отанг бойлигин, Бир кун тугатурсан неча ойлигин 1 . Алломанинг мазкур фикрларидан, бугунги кун ёшларининг ҳам муайян касб ёки ҳунар сирларини қунт билан ўрганишлари ҳаётий зарурият эканлигини англаш мумкин. Атрофдаги кишиларнинг турмуш тарзлари моҳиятини 3 Ыша китоб, 146-бет 1 Ыша китоб, 144-бет

таҳлил этсак, маълум касб ёки ҳунар бўйича маълумотга эга инсонлар билан касб ва ҳунарсиз кишилар ўртасидаги фарқни яққол сезамиз. Уларнинг дунёқарашлари, атрофдагилар билан муносабатлари, ҳаётий ёндошувлари ҳам бир-бирларидан фарқ қилади. Муслиҳиддин Саъдийнинг “Гулистон” асарида инсон камолотининг таъминланишида тарбиянинг алоҳида ўрин тутишига ҳам урғу беради. Тарбия жараёнини ташкил этиш мураккаб жараён эканлигини таъкидлаган ҳолда болага жуда ёшлигидан тарбия бериш мақсадга мувофиқлигини уқтиради. Зеро, ёшлик йилларида бола онгига сингдирилган ахлоқий талаблар унинг характери, хулқ-атворининг шаклланишида муҳим рол ўйнайди. Ушбу фикр мутафаккир қарашларида шундай акс этади: Кимга ёшлигидан берилмас одоб, Улғайгач, бўлади бахтсиз, дили ғаш. Ҳўл новда эгилар қай хилда эгсанг, Қуруқни тўғрилар фақат ўт-оташ 2 . Муслиҳиддин Саъдий мазкур асарида юксак даражадаги инсоний хислатлар ва уларга эга бўлишнинг инсон ҳаётидаги аҳамияти борасида ҳам батафсил сўз юритади. Аллома инсонийлик ҳамда сахийлик сифатларига эга бўлиш шахс камолоти даражасини кўрсатувчи энг юқори мезонлар эканлигини қуйидаги сатрлар орқали баён этади: Қутида турганда бурқмайди уд, Сен олов устига уни ташлагил. Улуғлик ниятинг бўлса сахий бўл, Уруғ сочилмаса, унмайди ҳосил. Асарда сахийлик фазилати улуғланиши билан бирга, ўзгалар мурувватига сазовор бўлгандан кўра машаққатли меҳнатни афзал деб билади. Зеро, аксарият ўринларда сахийлик сифатида намоён бўлган ҳолатларнинг заминида таъма, миннат кўзга ташланиб ҳам қолади. Миннатли, таъмали лаззатли таомлардан кўра, миннатсиз бир бурда қаттиқ нон, меҳнат эвазига 2 Ыша китоб, 145-бет.

топилган ризқ афзалдир, дейди. Шу ўринда қуйидаги ибратли ҳикоят келтирилади: «Ҳотам Тойидан сўрадилар: Ўзингдан кўра сахийроқ бирор одамни ҳеч кўрганмисан, ёҳуд эшитганмисан? Шундан Ҳотам Тойи шундай жавоб берди: Ҳа, кўрганман. Бир кун араб амирларини зиёфат қилиш учун қирқта туя сўйдирдим. Иттифоқо, бир зарурият билан саҳрога чиқишимга тўғри келди. У ерда чўп-чумак териб дасталаётган ўтинчини кўрдим. Мен унга қараб дедим: Нега, Ҳотамнинг уйига бомайсан, ахир, ҳозир бир талай одам унинг зиёфат дастурхони атрофида ўтиришибди-ку?! Шунда у деди: Ўз меҳнатидан нон еган киши, Ҳотам миннатидан озод ёз-қиши 1 . Ҳотам деди: Ана шу ўтинчини мен ўзимдан кўра саховатлироқ деб билдим». Инсонийлик фазилатларига эга бўлган, ўзгалардан ёрдамини аямаган, бошига кулфат тушган кишиларга ёрдамга ошиққан, энг оғир дамларда дўст ёнида бўла олган, унга нисбатан ғанимлик қилган кимсаларга нисбатан ҳам мурувват кўрсата олганлар комил инсонлар эканлиги алломанинг қарашларида мужассам этади. Ўзида юксак даражада инсонийлик хислатларини намоён эта олган Нўширавони Одилни барча учун ибрат қилиб кўрсатади. Хусусан, Ер остига кўмилдилар талай ном чиқарганлар Ва уларнинг борлигидан ерда нишон қолмади. Ўлаксани тупроқларга топшириб кетгандан сўнг, Тупроқ уни еб битирди-ю, бир устухон қолмади. Нўширавоннинг қутлуқ номи ҳалигача тирикдир, Аммо қанча ўтиб кетиб Нўширавон қолмади. Эй фалончи, яхшилик қил, умрингни бил ғанимат, То кишилар айтгунча, “фалон, фалон қолмади” 2 . Муслиҳиддин Саъдий асарларида ҳам меҳнат улуғланади. Инсон ўз меҳнати эвазига юксак қадр-қимматга эга бўлади деб ҳисоблаган аллома 1 Ыша китоб, 99-бет. 2 Ыша китоб, 23- бет

инсоннинг ҳамиша ўз меҳнати, билими ва ҳунарига таянишини мақсадга мувофиқлигини эътироф этади. Ҳз меҳнати билан кун кечираётган инсонга таъма, очкўзлик, ҳасадгўйлик, ҳирс ва нафс балоси бегонадир. Зеро, доимий равишда меҳнат қилиш билан банд бўлган киши руҳан юксалиб боради. Натижада унда қаноат, нафсини ўзига бўйсундира олиш туйғуси шаклланади. Қаноатли бўлиш уни очкўзлик, ҳирс ва нафс балосига йўлиқишдан ҳимоя қилади. Меҳнати натижасида хонадонида қуту барака бўлади, эҳтиёжи учун зарур нарсаларни меҳнати орқали топа олишига ишонади. Шу боис у ўзгаларга ҳасад қилиш туйғусидан йироқда бўлади. Асар мазмунида қуйидаги ўринда ушбу ҳикоят келтирилади: Ҳикоятларидан бирида “Мен бир донишманддан: “Энг ашаддий душманинг икки кифтинг орасида жой олган нафсингдир”, деган ҳадиснинг маъноси нима?” деб сўрадим. Донишманд шундай жавоб берди: “Маъноси шуки, ҳар бир душманга эҳсон қилсанг, у сенга дўст бўлади, илло нафс деган нарсага қанча илтифот қилсанг, адоватини шунча ошираверади. Маромида овқат еган фаришта бўлур, Ҳайвон каби еса тушар оғир тош мисол. Ким истагин бажо қилсанг амрингга тобе. Нафс айтганин қилдингми, бўйсиндирмоқ, маҳол 1 . Муслиҳиддин Саъдий дўст ва унинг садоқати хусусида ҳам сўз юритади. Унинг фикрларига кўра, инсон ҳамиша дўст ва унинг ҳамроҳлигига эҳтиёж сезади. Ҳаётидаги қувончли ва фожиали кунларида дўстнинг суҳбати дилига шодлик ва руҳий енгилликни олиб киради. Аллома дўст кишининг ўзгалардан фарқи энг оғир дамларда бошига мусибат тушган биродарининг ёнида бўла олиш, унга мадад бериш, шунингдек, дўстлигидан таъма қилмаслик каби хислатларга эга бўлишида деб билади. Шу билан бирга инсон дўст танлашда ниҳоятда эҳтиёткор бўлиши лозим деб топади. Зеро, дўст кишининг ҳаёти ва фаолиятида рўй бераётган барча ҳодисалардан хабардор бўлади. Бадхулқ киши дўстлигидан фойдаланиб, қулай вазиятларда 1 Ыша китоб, 156-бет.

унга нисбатан зиён етказиши мумкин. Шу сабабли инсон, энг аввало, дўст билан душманни фарқлай олиш лаёқатига ҳам эга бўлмоғи зарур. Мутафаккирнинг бу хусусидаги қарашлари унинг қуйидаги тўртлигида ўзининг яққол ифодасини топган: Қўлинг очиқ, дастурхонинг мўл куни, Дўсту ёринг мана, менман деганмас Дўст ўшаки, қийин кунга тушганда Қўлтиғингдан даст кўтариб қўйган кас. Алломанинг назарида, дўст ўз манфаатини биродарининг манфаатидан юқори қўяди, дўстининг манфаати йўлида бераётган ёрдами беғараз бўлади. Дўст ҳеч қачон, ҳар қандай вазиятларда ҳам душманнинг ишини қилмайди, дея таъкидлайди. Шу билан бирга дўстлар ўртасида ташкил этилаётган муносабат жараёнида ҳам ўта даражада эҳтиёж бўлиш зарурлигини уқтиради. Хусусан: Бировга сир айтиб, сақла дегандан, Дил сирин ҳеч кимга айтмаган маъқул. Ариқ тошиб кетса, боғлаб бўлмайди, Сувни энг бошидан қайтарган маъқул. Беркитмоқчи сўзни айтиб бўлмайди, Ҳар мажлисда айтиб, қайтиб бўлмайди. Дўст-ла сўзлашсанг ҳам бўлгил эҳтиёт, Душман қулоғига етишмасин, боқ. Девор ичра ҳар не десанг ҳушёр бўл, Девор орқасида бўлмасин қулоқ 1 . Дўстлик борасидаги фикрларни баён этиш билан бирга душманнинг кирдикорларини ҳам очиб беришга уринади. Муслиҳиддин Саъдий душманни кишиларнинг турмуш тарзи, ўзгалар билан бўладиган муносабатлари ва унинг мазмунидан бохабар бўлиб, сўнгра уларга зиён етказадиган, зарба берадиган кимса қиёфасида тасвирлайди. Душманнинг 1 Ыша китоá, 44,159,160-бетлар.

уддабуронлиги шундаки, у турли йўллар билан инсонларни ишончини қозона олди. Шу боис мутафаккир одамнинг феъл-атвори, характерини яхши билмай туриб, уни ўзига яқин олиши хато эканлигини айтади. Бу ўринда душманнинг макр-ҳийлаларига учмаслик, ундан қутилиш йўлларини ҳам кўрсатиб ўтади. Чунончи, заиф душман итоат изҳор этса, буни зўр душманга айланиб олиш мақсадида қилади. “Дўстларнинг дўстлигига эътимод йўқ, - дейдилар, - бас, шундай экан, душманни хушомад қилишининг қандай эътибори бор?! Заиф душманни назар-писанд қилмаган киши озроқ оловини бепарволик билан ташлаб кетган одамга ўхшайди. Душман насиҳатин қабул этмак хато бўлса-да, лекин насиҳатига қулоқ солмоқ раводир, чунки унинг айтганининг аксини қилсанг, тўғри иш тутган бўласан!” ғуйида келтирилган тўртлик мазкур фикрларнинг моҳиятини янада ёрқинроқ ифода этади: Душманнинг кўрсатган йўлига юрма, Сўнг пушаймон бўлиб, тиззангга урма. Сенга ўқдек тўғри йўл кўрсатган он, Сен ундан бурилиб, юргил чап томон. Ўзини дўст этиб кўрсатган айрим кимсалар душман томонидан қилиниши мумкин бўлган ишни бажариши мумкин. Зеро, аллома таъкидлаб ўтганидек, «Барча ҳийлалари барбод бўлган душман ўзини дўст қилиб кўрсатишга чалишади, дўст бўлиб олгач, шундай ишлар қиладики, буни ҳеч қандай душман ҳам қила олмайди 1 . Муслиҳиддин Саъдийнинг “Гулистон” асарида инсон камолотининг асосий омиллари бири жисмоний етуклик эканлигига алоҳида урғу беради. Мардлик, чаққонлик жасурлик, кучлилик турли замон ва маконларда ҳам улуғланиб келинадиган ҳамда ҳар бир йигит киши ўзида мужассам эта олиши лозим саналган асосий хислатлардир. Бу хислатлар инсон гавдасига эмас, уни эгаллаб олишига боғлиқдир. Мазкур сифатларнинг акс этиши йигитнинг гавда тузилиши, бақувватлигида намоён бўлиши шарт эмас, балки унинг кучли ирода ва мустаҳкам характер эгаси бўлишида намоён этиши зарур. 1 Ыша китоб, 159-161-бетлар.

“Гулистон” асарида жасурлик, эпчиллик, чаққонлик, мардлик хислатлари улуғланадиган ҳикоятлар талайгина. Ана шундай ҳикоятлардан бирининг мазмунида устознинг ўз шогирдига кураш сирларини ўргатиши ҳикоя қилинади: “Бир одам кураш санъатида зўр маҳорат қозонди, у уч юз олтмиш ҳийлани билар ва ҳар куни бир ҳийлани ишлатиб, курашар эди. Шогирдларидан бирига уч юз эллик тўққиз ҳийлани ўргатди. Аммо бир ҳийлани ўргатишни ҳар турли баҳоналар билан пайсалга солиб юрди. Хулосаи калом, шогирд қудрат ва санътда камолотга эришди. Бир куни у подшоҳ ҳузурида деди: “Устозимнниг фақат биргина афзаллиги бор, у ҳам бўлса, унинг ёши улуғлиги ва менга тарбия берганлигидир, йўқса, кучда ҳам, маҳоратда ҳам мен ундан қолишмайман! Бу сўз подшога ёқмади. Устозу шогирднинг кураш тушмоқларини буюрди. Катта майдонни ҳозирладилар. Шогирд бамисоли маст филдек жўшиб, майдонга кирди, гўё қаршисида темир тоғ бўлса уни емириб ташлагудек эди. Устоз шогирди кучда ортиқ эканини англади. У пинҳон тутиб юрган мазкур нодир ҳийласини ишга солиб кураша бошлади. Шогирд устознинг ҳамласини даф этишдан ожиз қолди. Устоз ҳарифини икки қўли билан боши узра кўтариб, ерга урди. Халойиқнинг ҳой-ҳув садолари кўкка ўрлади. Подшоҳ устозга сарпо буюрди, шогирдга эса таъна-маломатлар қилиб, деди: Ўз устозингга бевафолик қилиб, уни мағлуб этаман деб мақтандинг, лекин айтган сўзингнинг уддасидан чиқа олмадинг?! Шогирд деди: Эй подшоҳи олам, устозим куч билан мендан устун келгани йўқ, балки кўп вақтдан бери менга ўргатмай яшириб юрган бир ҳийласи туфайли мени мағлуб эта олди.” Устоз деди: Мазкур ҳийлани ана шундай бир кун учун сақлаб қўйиб эдим, чунки уламолар: дўстга бир куни агар у душманлик қилса, ўзингни мағлуб эта олажак куч бермагил, деганлар. Шогирдлардан жафо кўрган устоз нима деганини эшитмаганмисан? Ёки вафо йўқдир оламда Ё киши қўлламас уни бу замон

Ўзимдан ўқ отиш ўрганган киши Букун кўкрагимни қилмоқчи нишон» 1 . Бу ҳикоятдан қуйидаги уч ҳикматни англаш мумкин: а) ҳар бир инсон ўзини жисмоний жиҳатдан чиниқтира олиш маҳоратига эга бўлиш зарур; б) қийин дақиқаларда мазкур маҳоратидан фойдалана олиши имкониятига эга бўлиши мумкин; в) дўст деб ишониб ҳамма вақт ҳам унга ўз сирларини очавермаслик Бироқ баён этилган ҳолатларнинг ҳар бир ишда ҳам инсон вазиятни аниқ баҳолай олиши, ўзини ҳимоя эта олиш маҳорати, шунингдек, ҳаётда тўғри йўл топа олиш қобилиятига эга бўлиши зарур. Юқорида келтирилган ҳикоят мазмуни орқали ана шу ғоя илгари сурилади. Муслиҳиддин Саъдий жисмоний етуклик ахлоқий камолот билан уйғун ҳолатда мавжуд бўлишига алоҳида урғу беради. Дарҳақиқат, жисмоний етукликнинг муҳим белгиси бўлган кучли ирода ҳамда мустаҳкам характер ёрдамида жамият томонидан эътироф этилган ахлоқий меъёрларга амал қилишга эришилса, айни вақтда ахлоқий сифатларни ўзида акс эттира олиш, хусусан, меҳнатга муҳаббат қўйиш ва уни ташкил этиш ирода ва характерни тарбиялайди. «Гулистон» асарида бу борадаги фикрлар ёритилар экан, қуйидаги ҳикоят келтирилади: “Бош ҳамда оёқ яланг бир пиёда мусофир Ҳижоз карвони билан Куфадан келиб бизга қўшилди. Унинг ҳеч нарсаси йўқ эди, лекин виқор билан қадам ташлаб дерди: Хачир миниб бормайман, на туяда юким бор, На султоннинг қулиман, на қулларга шаҳриёр. Дунёда ҳеч қайғум йўқ, дилим қўрқувдан озод, Хотиржамман бус-бутун, кўнглим эса доим шод. Туя минган бойлардан бири унга деди: 1 Ыша китоб, 56-58 бетлар

“Эй дарвеш, қаёққа борасан, йўл оғир, йўл машаққатига бардош бера олмай ўлиб кетасан, қайт орқангга”. Дарвеш унинг гапига қулоқ солмай, йўлида давом этаверди. Карвонимиз Нахлан Маҳмудга етганидан бояги туя минган бой оламдан ўтди. Дарвеш унинг ўлиги тепасига келиб деди: “Мен пиёда юриш машаққатидан ўлмадиму, сен нор туяда юриш роҳатидан ўлдинг!” Бир талай арғумоқ йўлларда қолди, Манзилга оқсаган эшак етолди. Ярали йигитлар соғайиб кетди, Не-не соғломларни қора ер ютди» 1 . Мазкур ҳикоятда жисмоний жиҳатдан чиниқишнинг инсон саломатлигини таъминлашдаги аҳамияти очиб берилиши билан бирга, инсоннинг ўз кучи ва иродасига бўлган ишончи, кўнгил хотирижамлиги билан яшаш завқи унинг ҳар қандай машаққатларга бардош бера олишини таъминловчи омил эканлиги кўрсатиб берилади. Муслиҳиддин Саъдийнинг таълим ва тарбия масалалари борасидаги қарашлари ҳаётий ҳамда амалий эканлиги билан эътиборга сазовор. Хусусан, аллома таълим олиш ёки ёшлар тарбиясини ташкил этишнинг у ёки бу жиҳатлари хусусида сўз юритар экан, айни ўринда бу борада йўлга қўйилувчи фаолиятнинг услубини ҳам баён этади. Хусусан: Хушхулқ кишига қаттиқ гапирма, Сулҳ истаб келса, жангга чақирма, Раҳмдиллик одамга олий хулқ, аммо, Дилозор ярасига қўймагил малҳам. Айлама раҳм-шафқат илон-чаёнга, Бундан озор топар фарзанди одам. Ёки Бўлсин қаттиқлигу юмшоқлик баҳам, Табиб ҳам кесару, ҳам қўяр малҳам. 1 Ыша китоб, 72-бет

Доно киши қаттиқ бўлмайди доим, ғадри кетар бўлса ҳамон мулойим. Кибру димоғдорлик қилмас ихтиёр, Аммо ўзини ҳам ҳеч айламас хор. Чўпон дер отасига: «Эй хирадманд, Дегил таълимима пирона бир панд». Дедиким: «Хушфеъллик қилма чандон, Бўрилар бўлмасинлар тез дандон» 1 . Мазкур мисралар мазмунида Муслиҳиддин Саъдийнинг таълим- тарбия ишларини ташкил этиш жараёнида муайян меъёрларга таяниб иш кўриш, болаларга нисбатан қаттиққўл ёки юмшоқфеълли бўлишда ҳам мўътадилликка эришиш мақсадга мувофиқ деган ғоянинг илгари сураётганлиги англанади. Шунингдек, ижтимоий муносабатларни ташкил этишда бадҳулқ ва ёвуз кимсаларга нисбатан қаттиққўл, аксинча, хушхулқ ва яхши феълли инсонларга нисбатан хушмуомала бўлишни тавсия этади. Юқорида баён этилган фикрлар мазмунидан англанадики, Муслиҳиддин Саъдий ҳам бошқа алломалар каби инсонни табиат, Оллоҳ яратган энг олий мавжудот дея эътироф этади. Бироқ инсоннинг олий мавжудотлиги қачонки унинг юксак даражадаги инсоний фазилатларни ўзида намоён эта олгандагина тан олинишига урғу беради. Мутафаккирнинг фикрларига кўра, етук, комил инсон ўзида қуйидаги хислатларни акс эттира олиши мақсадга мувофиқ: Қатра одам суратига киради буткул, Қирқ кун она қорнида топса оромин. Агар қирқ ёшликнинг бўлмаса ақли, Унга бериб бўлмас инсонлик номин. Жавонмардлик карамдир, одамий Дема одам агар бир сурати бор. Ҳунар лозим, нақшни чизса бўлғай, 1 Ыша китоб, 160,161, 162 бетлар

Деворларга бўёқлар пушти, зангор. Агар бўлмас экан фазлу ҳунар ҳеч, Билиб бўлмас одамми, нақши девор. Бисот, мол қўлга киргизмоқ ҳунармас, қўлингдан келса бир дил овла, эй, ёр 2 . Хулоса қилиб айтганда, Муслиҳиддин Саъдий ўзининг“Гулистон” асарида инсон камолотининг асосий омиллари саналган маънавий-ахлоқий ҳамда жисмоний камолотга эришишнинг инсон ҳаётидаги аҳамияти, илм ўрганишнинг ўзига хос афзалликлари, муайян касб ёки ҳунар ўрганишнинг ўзига жиҳатлари, шунингдек, инсонда ахлоқий сифатларни тарбиялаш масалалари хусусида сўз юритади. Алломанинг фикрича, қуйидаги фазилатларни ўз қиёфасида мужассам эта олган инсонгина ҳақиқий маънода комил, етук инсон саналади: билимли, меҳнатсевар, камтар, олийжаноб, ҳиматли, саховатли, сахий, шижоатли, ғайратли, ҳатъиятли, мард, жасур, жисмонан кучли, тўғрисўз, берган ваъдасига вафодор, адолатли, дўстга содиқ, ўз кучи ва меҳнатига таяниб иш кўрувчи ва ҳоказолар. Мутафаккир томонидан таълим-тарбия масалаларига бағишлаб яратилган асарлар ҳамда уларнинг мазмунида илгари сурилган ғоялар бугунги кунда ҳам ўз аҳамиятини йўқотмаган. Улар педагогик фикр тараққиётида ўзига муносиб ўринга эгадир. Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. И.А.Каримов. «Ижобий ишларимизни охирига етказайлик». Т.: Ўзб, 1994 й. 8-9 бетлар 2 Ыша асар, 151-152-бетлар.

2. И.А.Каримов. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Т.: Ўзбекистон, 1997 йил 137-140-бетлар. 3. Ибн Халмиқон ҳақида. Абу Наср Форобийнинг «Фозил одамлар шаҳри» китобидан олинди. Т. Абдулла Қодирий номидаги Хлақ мероси нашириёти, 1993, 204 бет 4. www . ziyonet . uz

Похожие

Шарк педагогик талимоти (Юсуф Хос Хожиб)

Абдулла Авлонийнинг педагогик фаолияти

Абдураҳмон Жомийнинг таълимий ахлоқий қарашларида тарбия мазмуни, шакл ва услублари

Шарқ педагогик таълимотида таълимий -ахлоқий қарашлар (Юсуф Хос Хожиб, Кайковус ва Ахмад Югнакийларнинг таълимий ахлокий карашлари)

И.А.КАРИМОВнинг «Узбекистон иктисодий ислохотларни чукурлаштириш йулида» номли асари