Абдураҳмон Жомийнинг таълимий ахлоқий қарашларида тарбия мазмуни, шакл ва услублари - Педагогиka - Рефераты

Абдураҳмон Жомийнинг таълимий ахлоқий қарашларида тарбия мазмуни, шакл ва услублари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

109 KB

Абдураҳмон Жомийнинг таълимий ахлоқий қарашларида тарбия мазмуни, шакл ва услублари Абдураҳмон Жомийнинг таълимий-ахлоқий қарашлари «Баҳористон» асари ҳамда «Ҳафт авранг» («Етти тахт») асарининг таркибидан ўрин олган «Туҳфатул аҳрор» ва «Силсилатуз заҳаб» («Олтин тизмалар») достонларида акс этади. Алломанинг “Баҳористон” асари Муслиҳиддин Саъдий томонидан яратилган «Гулистон» асари яратилган услубда ёзилган бўлиб, унда Абдураҳмон Жомий ҳақиқий камолотга эришган инсон ва унинг маънавий- ахлоқий қиёфаси борасида тўхталиб ўтади. Абдураҳмон Жомий ҳам бошқа алломалар каби инсон камолотининг биринчи мезони унинг билимлилик даражаси дея таъкидлайди. «Ҳафт авранг» асарининг биринчи достони бўлган «Туҳфатул- аҳрор»да ҳам Абдураҳмон Жомий илмнинг инсон ҳаётидаги аҳамияти кўрсатиб берар экан, илм ҳар қандай муаммоларни ечишда инсонга ёрдам беришини кўрсатиб ўтади. Аллома ўзининг машҳур «Силсилатуз заҳаб» («Олтин тизмалар») достонининг «Севимли азиз фарзандга насиҳат»” номли бобида, ҳар бир ёшнинг билим олиши зарурият эканлигини таъкидлайди. Зеро, инсон умри жуда қисқа бўлиб, у умрни беҳуда ўтказмаслиги, шунингдек, муайян даражада билимларни эгаллагандан сўнг унга амал қилиш лозим, амалиётда қўлланилмайдиган илм ҳам беҳудадир деган фикрларни илгари суради. Хусусан: Илм йўлига қадам қўй, чунки шу йўл фаровон, Аммо умрингнинг йўли, ғоятда қисқа – бир он. Ҳар бир кишига бўлмас қайта яшаш муяссар, Эгалла сен билимни, мангу турар муқаррар. Билим эгалладингми, унга доим амал қил, Илминг амалсиз бўлса, сен они бир заҳар бил.

Фараз қилдик биларсан, ул илми кимёни, Зар қилмасанг мисингни, қолмас ишинг нишони. Абдураҳмон Жомий илмнинг аҳамияти борасида тўхталиб ўтар экан, китобнинг мавжуд билимларни эгаллашдаги ўрни ҳамда китобнинг фазилатларини очиб беради. Чунончи: Китобга юз ўгиргин, эй жигарим фарзандим, Китобга улфат бўлгин, қулоққа ол бу пандим, Танҳоликда мунисинг, билсанг агар китобдир, Доноликнинг тонгига, шуъла сочар китобдир. Бепул, беминнат сенга, устоз бўлиб ўқитар, Билим бағишлаб сенга, чигалларингни ечар, Китобдур яхши ҳамдам, тери ёпинган олим, Иш сиридан гоҳ сўзлаб, аммо гоҳо турар жим. Унинг ичи ғунчадек, варақлардан лиқ тўла, Ҳар варағи гўёки, дурдонадир бир йўла. Мазкур ўринда келтирилганидек, аллома китобни «тери ёпинган олим»га қиёслайди. Абдураҳмон Жомий билимларни ёшликдан эгаллаш мақсадга мувофиқ эканлигини таъкидлайди. Айни ўринда жоҳилликни қоралаб, доно билан нодон кишиларни бир-бирларига қарама-қарши қўяди: Ҳаммадан аввал фарзанд, билимдан баҳраманд бўл, Нодонлик юртидан чиқ, билим томон олгил йўл. Ҳар бир кишига бу сўз, ойна каби аёндир, Доно тирик ҳамиша, нодон ўликсимондир. Абдураҳмон Жомий доноликни олқишлар экан, аввало, мамлакатни бошқарувчи ҳукмдорлар илмли бўлиши зарурлигини, агар раҳбар нодон, жоҳил бўлса, эл бошига жуда кўп надомат, кулфат ва зулм ёғилиши мумкинлигига алоҳида урғу бериб ўтади: Нодонга раҳбарлик қилса гар доно, Илмидан ишлар ҳам бўлади аъло.

Доно суҳбатидан бош тортса нодон, Даврондан яхшилик кўрмас ҳеч қачон. Шоҳ агар бўлмаса билимдон, ҳаким, Жаҳл ботқоғида бўлур муқим. Ёғар ундан доим, жаҳолат, ўлим, Эл бошига тушар надомат, зулм 1 . “Баҳористон” асарида эса илмни беҳуда эгалламаслик, ҳар бир шахс жамият ва ўзи учун фойдаси тегадиган илмларни эгаллаши зарурлигини таъкидлайди: Энг зарур билимни қунт билан ўрган, Зарур бўлмаганни ахтариб юрма. Зарурини ҳосил қилгандан кейин, Унга амал қилмай умр ўткурма. Дарҳақиқат, Абдураҳмон Жомий мазкур ўринда илмнинг инсон учун аҳамияти даражасини тўғри талқин этади. Аллома илм ва ҳунарни эъзозлаган раҳбарнинг ўз халқи ҳурмат-эътиборига сазовор бўлиши ҳамда раҳбар қачонки, элнинг эҳтиромига муяссар бўлар экан, ана шундагина мамлакат гуллаб яшнаши мумкинлигини таъкидлайди. Абдураҳмон Жомий асарда билимнинг инсон ҳаётидаги аҳамияти ҳамда ижтимоий жамият тараққиётини белгилашдаги ўрни ва ролини очиб бериш билан бирга ҳар бир киши томонидан маълум ҳунар сирларини ўзлаштириш фойдадан ҳоли бўлмаслигини уқтиради. Айни ўринда инсоннинг қадр-қиммати унинг молу мулки билан эмас, аксинча, у томонидан эгалланган ҳунарнинг кишилар маиший ҳаётини фаровонлигини таъминлашдаги аҳамияти билан белгиланишига урғу бериб ўтади. Хусусан, асарда мазкур фикр моҳиятини тўлақонли ёритишга хизмат қилувчи қуйидаги мисралар келтирилади: Одамнинг қиймати эмас симу зар, Одамнинг қиймати билим ҳам ҳунар. 1 Жомий, Абдуращмон. Танланган асарлар (Тузувчи ва сызбоши муалифи Ш.Шомущамедов). –Тошкент, Бадиий адабиёт нашриёти, 1971, 195- бет.

Назар сол, дунёда ҳунар туфайли, Хожасидан қадри ортиқ кўп қуллар. Қанчалаб хожалар ҳунарсиз учун, Қуллари олдида бе ўқ, бе сипар. Мутафаккир билим ҳамда ҳунарсиз кишини ўтиндан бошқа нарсага ярамайдиган мевасиз дарахтга ўхшатади. У ҳар бир ёшни илму ҳунар сирларини ўрганишга, бу йўлда сабрли, матонатли бўлишга ундайди. Илму ҳунар киши мушкул аҳволга тушиб қолган дамларда ҳам асқотувчи восита, аксарият ҳолларда эса киши номини абадийлаштирилишини таъминловси омил эканлигини қайта-қайта уқтирар экан, ҳар бир инсон хоҳ ёш, хоҳ кекса, хоҳ шоҳу хоҳ гадой бўлсин ҳунар ўрганиши фарз эканлигини таъкидлайди. Мазкур фикрнинг ҳаққонийлигини «Искандар хирадномаси» достонида соҳиби қирон Искандарнинг илму ҳунар ўрганиш ўйлидаги саъи- ҳаракатларини бошқаларга нисбатан намуна сифатида кўрсатиш орқали очиб беради. Фарзандининг билим, ҳунар ва донишмандлик сирларини ўрганиб олиши уни бахт-саодатга олиб борувчи йўл эканлигини чуқур англаб етган юнон подшоҳи Файлақус ўғли Искандарни машҳур олим, мутафаккир Арастунинг олдига олиб келиб, унга илму ҳунар сирларини ўргатишни илтимос қилади. Арасту Искандарнинг лаёқати, шунингдек, илму ҳунар асосларини ўрганишга бўлган иштиёқини инобатга олган ҳолда унга мавжуд билимларни ўргатиш билан бирга уни давлатни муваффақиятли бошқариш сирларидан ҳам огоҳ этади. Искандар қиёфасида намоён бўлган иштиёқ, илму ҳунар ўрганиш йўлида ҳар қандай машаққатлардан чўчимаслик хислати унинг етук, билимли, мард ва ўта даражада зийрак инсон бўлиб шаклланишига ёрдам беради. Абдураҳмон Жомий ушбу ҳолатни қуйидаги мисралар орқали ёрқин ифода этади: Искандарнинг таъби ҳунар санж эди, Дилида ҳунардан ғазна – ганж эди. Ҳеч зое кетмади чеккан машаққат, Йўлига киритди бир олам ҳикмат.

Зийрак ақли билан дўстларидан ҳам, Ҳар соҳада ўзиб кетарди илдам... Билим йўлида тик, тўғри бўлди у, Донолар наздида ҳикмат фақат шу... Қадам қўйса қикмат тўла дил билан, Ҳамма вақт ҳамма ёқ бўлади равшан 1 . Абдураҳмон Жомий инсонни шахс сифатида тарбиялашда моддий омиллар билан бир қаторда маънавий омилларнинг роли ҳам беқиёс эканлигини таъкидлаган ҳолда, мазкур омиллар сирасида мусиқанинг алоҳида ўрни ва роли борлигини кўрсатиб беради. Аллома «Мусиқа ҳақида рисола» номли асарида мусиқа илмининг шаклланиши, оҳангларнинг турлари, мақом куйларининг мазмуни, мусиқа асбоблари ҳамда уларнинг вазифалари борасидаги маълумотларни баён этар экан, мусиқанинг инсон руҳига турлича таъсир кўрсатишини айтиб ўтади. Хусусан, айрим мусиқий асарлар инсоннинг руҳиятига ижобий таъсир этиб, унинг кайфиятини кўтарса, айрим куй ёки қўшиқлар кишида тушкун кайфиятни ҳосил қилишига алоҳида урғу беради. Аллома доно ҳамда нодон одамларни бир-бирларига қарама-қарши қўяди. Билимли, доно инсонлар билан билимсиз, нодон инсонлар ўртасида ҳамкорлик, ҳамфикрлилик юзага келмайди, зеро, нодон одам ҳамиша маълум хатти-ҳаракатларнинг асл моҳиятини тўғри баҳолай олмайди. Абдураҳмон Жомий ўзининг «Баҳористон» асарида мазкур фикрнинг нечоғлик ҳақиқат эканлигини қуйидаги мисоллар орқали очиб беради: «Бир бўзчи бир олимга пулини омонат қўйган эди. Бир неча кундан кейин ўзига керак бўлиб қолди ва олимнинг уйига келди. Олим эшиги тагидаги супада ўтириб мударрислик қилар, олдида шогирдлари саф тортиб ўтиришар эди. - Эй, устод, кечаги омонатни берсанг, керак бўлиб қолди, - деди бўзчи 1 Жомий, Абдуращмон. Танланган асарлар. – Тошкент, Адабиёт ва санъат нашриёти, 1971, 196-бет.

олимга. - Бирпас ўтир, дарсим тамом бўлсин. Бўзчи кутиб ўтирди, аммо дарс чўзилиб кетди, домланинг дарс пайтида бошини чайқаб қўйиш одати бор эди. Шошиб турган косиб буни кўриб, дарс бериш бош қимирлатишдан иборат экан, деб ўйлади-да, устодга: - Сен кириб омонатни олиб чиқ, сенинг ўрнингга мен бош ирғаб турай, имшим зарур, - деди. Донишманд буни эшитиб кулиб деди: Билимдин лоф урар шаҳар фақихи, Ҳар илмни билар ошкору ниҳон. Ундан не сўрасанг қўл билан имо, Ёки бош ирғишлаб қилади осон 1 . Абдураҳмон Жомий асарларида ҳам бошқа алломаларнинг асарларида ифода этилганидек шахс тарбиясини самарали ташкил этиш масалаларига катта эътибор берилади. Етук инсонга хос бўлган ахлоқий хислатлар унинг барча асарларида кенг ифода этилади. Хусусан, комил инсон қиёфасида акс этувчи маънавий-ахлоқий сифатлар - яхшилик, сахийлик, ширинсуханлик, камтарлик, сабр-қаноат, ростгўйлик, дўстлик, меҳнатсеварлик кабиларни тарбиялаш зарурлиги таъкидланади. Саховат, камтарлик ҳамда олийжанобликни эса энг улуғ инсоний фазилатлардан деб билади. “Баҳористон” асарида аллома “саховат бирор нарсага қараб ёки бирор нарса эвазига бўлса, ҳатто талаб этилган нарса мақтов ва миннатдорчилик бўлгани тақдирда ҳам у саховат эмас”, - дейди. Хусусан: Сахий дема саховатига, Бирор талаб қўйса гар одам. Сахийликмас, бу савдогарлик, Бунда йўқдир шараф ва карам. Саховатдан кимнинг мақсади – Агар бўлса шуҳрат, овоза, 1

Аҳли карам шаҳрида унга, Ҳар доим беркдур дарвоза 1 . Абдураҳмон Жомий инсон қаноатда ҳирс ва таъмадан узоқ бўлишни истайди. Бу борадаги фикр «Баҳористон» асарида қуйидаги ҳикоят мисолида янада ёрқин ифода этилган: Итдан сўрадилар: - Нима учун сен бор уйга гадо қадами етмайди, сен ётган остонани тиламчи ҳатлаб ўтмайди? Мен ҳирс ва таъмадан йироқман, - деди ит. – Таъмасизлик ва қаноатда машҳурман. Дастурхондан бир бурда нонга қаноат қиламан, қозондан бир ғажилган устихонга хурсанд бўламан. Аммо тиланчи ҳирс ва таъмада шуҳрат қозонган. У ҳамма вақт очман деб нолийди. Орқасида бир ҳафталик овқату, қўлида гадолик ҳассаси. ғаноат ҳамма вақт ҳирсу таъмадан узоқ, қаноатли ҳам таъмагир билан бўлолмас ўртоқ. Айни ўринда шундай мазмундаги тўртлик ҳам келтирилади: Кимнинг қалб дилига кирди қаноат, Ҳирс билан таъмадан қутулди бори. ғаноат гилами тўшалган ерда Синди очкўзлигу таъма бозори 1 . Абдураҳмон Жомий инсонийлик фазилатларидан саналган камтарликни тарғиб этар экан, кибр-ҳаво, манманлик, разолат, жоҳиллик каби иллатларни қоралайди. Шу ўринда аллома такаббур, манман шахслар бош кўтарган бошоқ каби ўроқ зарби билан ерга йиқилиб, сарғайиб, сўлиши муқаррар эканлигига урғу берса, камтар кишилар хусусида сўз юритганда эса тупроққа ташланган донни қушлар авайлаб ердан кўтариб кетганларидек, улар ҳам эъзозда бўладилар, дея таъкидлайди. Алломанинг бу борадаги фикрлари қуйидаги мисраларда ўз ифодасини топган: Такаббурлик зиёндир, ундан андиша қилғил, 1 Жомий, Абдуращмон. Танланган асарлар. – Тошкент, Адабиёт ва санъат нашриёти, 1971, 317-бет. 1 Ыша асар, 297-298-бетлар.

Кўрдингми, у бошоқни, бош кўтарди ва бўлди, Ўроқнинг зарби билан ерга йиқилди, сўлди, Кўрдингми, дон ўзини, тупроққа ташлар камтар, Уни авайлаб ердан кўтаргусидир қушлар, Кимки камтарлик айлар, удир улуғликка хос, Эгилган бошни ҳар ким, улуғлайди беқиёс 2 . Абдураҳмон Жомий асарларининг мазмунида улуғланган яна бир инсоний сифат – бу дўстлик ва унга нисбатан садоқатли бўлиш ғоясидир. Инсонлар бир-бирлари билан ижтимоий муносабатга киришар эканлар, улар ўртасида юзага келувчи дўстона муносабат юксак камолотнинг ёрқин белгиси сифатида намоён бўлади, дея қайд этади аллома. У ҳақиқий дўстликнинг муҳим белгилари сирасига дўстга содиқлик, қийин ва мураккаб вазиятларда ундан қочмаслик, аксинча, ҳамдард, меҳрибон бўлиш, дўстлиги эвазига бирор нарсани таъма қилмаслик каби хислатларни киритади. Айни ўринда қуйидаги мисраларни келтиради: Чин дўст ул – дўстлиги ошаверса гар, Дўстидан ёмонлик кўрганида ҳам. Бошига минг жафо тоши ёғилса, Меҳр уйи у тошдан бўлур мустаҳкам. Дўст ҳажридан ошиқ кутар адолат, Ё васл эшигида турар бир ҳолат. Дўстликдан ўзга бир мақсади бўлса, Оламда борми ҳеч бундан разолат 3 . Абдураҳмон Жомий томонидан “Искандар хирадномаси” номли достонининг “Искандарнинг покизалар шаҳрига етиши” бобида ифода этилган етук инсонга хос хислатлар борасидаги қарашлар Абу Наср Форобийнинг “Фозил одамлар шаҳри” асарининг таркибий тузилмасидан жой олган “Фозиллар шаҳри ҳокимининг фазилатлари” бандида илгари сурилган фикрлар билан ўзаро уйғундир. Ҳар икки асарда ҳам фозиллар 2 Ыша асар, 191-бет. 3 Ыша асар, 144-бет

шаҳри аҳолисига хос бўлган хислатлар яхшиликнинг ғолиб келиши барча ёмон иллатлар - уруш, низо, жаҳолат, зулм, бойликка ҳирс қўйиш ҳамда таъмагирликнинг барҳам топиши асосида кечишини очиб беради. Искандар жаҳон кезиб, ниҳоят бир шаҳарга келади. Ушбу шаҳар аҳолисининг маънавий-ахлоқий қиёфаси, уларнинг турмуш тарзи шоҳни лол қолдиради. Мазкур шаҳарда одамлар тинч, осойишта, уруш-жанжалларсиз ҳаёт кечирадилар; барча бирдек меҳнат билан шуғулланади. Шаҳарда ўғри йўқ, шу боис барча эшиклар қулфсиз. У ерда адолат ҳукмрон бўлиб, фуқуролар ўртасида ўзаро ёрдам ва ҳамжиҳатлилик ҳисси қарор топган. Бундай ҳаёт тарзи ушбу шаҳар аҳолисига ота-боболаридан мерос қолган бўлиб, улар мавжуд анъаналарни эъзозлаб асрайдилар ва уларга қатъий амал қиладилар. Абдураҳмон Жомийнинг тасаввурларида шаклланган “Ïокизалар шаҳри” алломанинг юксак орзу-умидлари тимсоли, ҳар жиҳатдан мукаммал, идеал ижтимоий тузум намунасидир. Мутафаккирнинг қарашларига кўра етук, комил инсон элу юрт манфаати йўлида хизмат қилиб, яхши ном қолдириши зарур. “Силсилатуз- заҳаб” достонида баён этилган қуйидаги пандлар Абдураҳмон Жомийнинг ижтимоий қарашлари моҳиятини акс эттирувчи умумий ғоя саналади: Ўз конингдан ташқари қўйгил қадам, Гавҳарингни айла пардоз дам-бадам. Конда гавҳар ётгани бефойда, Эл учун ундан келур не фойда. Қолдирай десанг жаҳонда яхши ном, Яхшилик қил, яхшилик қилгил мудом. Яхшиликни сен ўзингга пеша қил, Ҳеч кишига ранжу озор бермагил. Мазкур асарда аллома, яна шунингдек, тарбия масалалари хусусида сўз юритар экан, ижтимоий тарбияни ташкил этишга жиддий эътибор беришни мақсадга мувофиқ деб топади. Бироқ тарбияни изчил ва узлуксиз

йўлга қўйишига эришишни бу йўлдаги муҳим вазифа дея ҳисоблайди. Зеро, ҳар қандай гиёҳни ҳам парваришлаш асосидагина ундан яхши ҳосил олишни кўзлаш мумкин. Агарда инсонга унинг болалигиданоқ яхши тарбия берилса, у комил инсон бўлиб вояга етишига ишонч билдирилади. Абдураҳмон Жомийнинг «Силсилатус заҳаб» («Олтин тизмалар») достонининг таркибига киритилган «Тарбиянинг аҳамияти ҳақида» номли бобнинг мазмунида қуйидаги фикрлар ифода этилади: Ёқилса олов, бошда яхши ёнар, Агар топмаса парвариш тез сўнар. Темир ёки тошдан чиқарсанг-да, ўт, Ўтинсиз бўлур ушбу ўт бесубут. Ўтин-ла олов бўлса гар ҳамнафас, Аланга олиб гуркирар басма-бас. Қаласанг агар унга тутантуруқ, Ўшанча бўлур шуъласи ҳам бўлуқ. Аланга бўлур барча учқунлари, Ёниб турғусидир туну кунлари. Юрак ўти ҳам худди шундай эрур, Агар парвариш топса мангу турур. Абдураҳмон Жомий асарларида яхшилик баркамол инсонга хос бўлган муҳим ахлоқий хислат моҳиятини ифода этувчи хатти-ҳаракат сифатида улуғланилиши бежиз эмас. Зеро, Ер юзида яхшилик ва ёмонликнинг мангу барқарор бўлиши, улар ўртасида борадиган абадий кураш, шунингдек, яхшилик ва эзгуликнинг ёмонлик ва ёвузлик устидан ғолиб келишига бўлган юксак ишонч туйғуси энг қадимги маърифий ёдгорликлардан тортиб, барча панднома жанрида яратилган маърифий асарларнинг асосини ташкил этади. Хулоса қилиб айтганда, Абдураҳмон Жомийнниг етти достондан иборат “Ҳафт авранг” (“Етти тахт”) асарининг “Туҳфат-ул-аҳрор” (“Эркинлар туҳфаси”), “Сабҳат-ул-аброр” (“Яхшилар тасбиҳи”), “Силсилатуз

заҳаб” (“Олтин тизмалар”) каби фалсафий-ахлоқий асарлари ҳамда “Хирадномаи Искандар” номли достонида алломанинг баркамол инсон тарбиясига оид умуминсоний ғоялари ўз ифодасини топган. Абдураҳмон Жомийнинг “Саломон ва Абсол” достонида эса тубан ҳис-туйғулардан тозаланиб, маънавий камолотга эришиш йўли бадиий тарзда ифода этилади. Асарнинг мазмунида подшоҳнинг ўғли ва унинг тарбиячиси ўртасида юзага келган ишқий кечинмалар рамзий образлар воситасида ҳикоя қилинади. Шоҳ ўз ўғли Саломонга гўзал жувон Абсолни тарбиячи этиб тайинлайди. Саломон ҳам ақлан, ҳам жисмонан етук йигит бўлиб камолга етади. Абсол уни севиб қолади ва Саломонни ҳам макру ҳийла билан ўзига мафтун этади, Саломонда Абсолга нисбатан мойиллик пайдо бўлади. Саломон на отаси (шоҳ)нинг, на устоз (ҳаким)нинг пандларига қулоқ солмай, Абсол билан бирга оролга қочиб кетади. Аммо шоҳ уларни тутиб, асир олади. Имконини қилиб Саломон Абсол билан саҳрога чиқади. У ерда улар олов ёқиб, ўзларини гулханга ташлайдилар. Абсол гулханда куйиб ҳалок бўлади, Саломон эса омон қолади. Саломон Абсолни унута олмай қийналади. Ниҳоят Саломон устози (ҳаким)нинг панд- насиҳатларига кўра Абсол сиймосидаги Зуҳрага кўнгил қўяди. Шунда шоҳнинг ҳам кўнгли таскин топиб, тожу тахтни Саломонга топширади. Достоннинг ниҳоясида қиссадан ҳисса баён этилади. Филолог олим А.Қаюмовнинг фикрларига кўра, Абдураҳмон Жомийнинг ушбу достонни яратишдан кўзда тутган мақсади ақл-идрок ва соғлом фикрга асосланган ҳолда иш тутиш ҳар доим ижобий натижалар берганлигини очиб беришдан иборатдир. Саломон ва Абсол ўртасида юзага келган муҳаббат рамзий мазмунга эга. Аллома таъкидлаб ўтганидек, жисм жонсиз яшай олмайди. Агар жон мавжуд бўлмаса, жисм ўлик танга айланади. Достонда Саломон образи – руҳнинг, Абсол образи жисмнинг тимсолидир. Саломон билан Абсолнинг оролда ёлғиз қолишлари ҳамда маишатга берилишлари ҳам рамзий мазмунга эга. Чунончи, достонда тасвир этилган денгиз ҳирсни англатади. Саломон ва Абсолнинг ўзларини

гулханга ташлашлари мисолида руҳнинг гуноҳлардан фориғ бўлишига урғу берилади. Ўзини гулханга ташлаш билан Саломон ҳирслардан тозаланади. Жисм ўтда куйиб кул бўлади, руҳ омон қолади. Саломоннинг Зуҳрага кўнгил қўйиши мисолида эзгуликнинг буюк тантанаси ифода этилади. Гуноҳлардан фориғ бўлган руҳнинг янги ҳаёт бошлаши инсоннинг маънавий камолотга эришиш борасидаги ғалабасини намоён этувчи ҳодисадир. Айни ўринда Зуҳра образи маънавий камолотнинг тимсоли сифатида келтирилади 1 . Демак, Абдураҳмон Жомий “Саломон ва Абсол” достонида ибратли ривоятлар мисолида кишиларга тубан ҳирслардан тозаланиб, маънавий камолотга эришиш йўлларини кўрсатиб беради. Инсон ҳар қандай ҳирсу майлдан юқорироқ бўлиши, ақл-идрок ва соғлом фикр юритиб иш кўриши лозим, деган фикрни илгари суради ва тасаввуф ғояларини тараннум этади. Аллома ўз асарларида юксак инсоний сифатларни тараннум этар экан, уларнинг энг муҳимлари сифатида қуйидаги хислатларни қайд этади ҳам мазкур хислатларнинг ҳар бир инсон қиёфасида акс этиши ҳаётий зарурият дея ҳисоблайди: инсонийлик, адолатлилик, меҳнатсеварлик, саховат ва карам, меҳр-мурувват, чин инчоний муҳаббат, ростгўйлик, камтарлик, жасорат, мардлик ва бошқалар. Айни вақтда инсоннинг такаббурлик, молу дунёга қирс қўйиш, ёлғончилик,жоҳиллик, таъмагирлик каби салбий хислатлардан халос бўлишини мақсадга мувофиқ деб топади. Абдураҳмон Жомий инсонга хос бўлган маънавий-ахлоқий сифатлар ва шахсда уларни шакллантириш масалаларини ўз асарларида шеърий мисралар орқали янада таъсирчан услубда очиб беришга ҳаракат қилади. Юқорида номлари қайд этилган асарларда баён этилган фикрлар ҳаётий хусусиятга эгалиги боис асрлар давомида ўзининг назарий қимматини сақлаб қолишга муяссар бўлмоқда. 1 Жомий Абдуращмон. Лайли ва Мажнун. Саломон ва Абсол (Масъул мущаррир ва сызбоши муаллифи А.+аюмов). – Тошкент, Адабиёт ва санъат нашриёти, 1989, 5-бет.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. И.А.Каримов. «Ижобий ишларимизни охирига етказайлик». Т.: Ўзб, 1994 й. 2. И.А.Каримов. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Т.: Ўзбекистон, 1997 йил 3. Ибн Халмиқон ҳақида. Абу Наср Форобийнинг «Фозил одамлар шаҳри» китобидан олинди. Т. Абдулла Қодирий номидаги Хлақ мероси нашириёти, 4. Абу Наср Форобий. Рисолалар. Масъул муҳаррир Ўзбекистон респебликаси ФА ҳақиқий аъзоси М.М.Хайруллаев. Т. «ФАН», 1975. 5. www.ziyonet.uz 6. www.nur.uz

Похожие

Алишер Навоий, Абдурахмон Жомий, Хусайн Воиз Кошифийларнинг таълимий- ахлоқий карашлари

Таълим ва тарбия жараёнида янги педагогик технологиялардан фойдаланишнинг шакл ва услублари

Абдураҳмон Жомий. Ҳаёти ва фаолияти (1414-1492)

Абу Али Ибн Синонинг таълимий-ахлоқий қарашлари

Тарбия жараёнининг мохияти ва мазмуни