Manzarali bog’dorchilik o’simliklarining kasalliklarini klassifikatsiyasi, o’simliklarni yuqumsiz va yuqumli kasalliklari - Педагогиka - Рефераты

Manzarali bog’dorchilik o’simliklarining kasalliklarini klassifikatsiyasi, o’simliklarni yuqumsiz va yuqumli kasalliklari

Загружено в:

28.10.2022

Скачано:

0

Размер:

60.3544921875 KB

Manzarali bog’dorchilik o’simliklarining kasalliklarini klassifikatsiyasi, o’simliklarni yuqumsiz va yuqumli kasalliklari Reja: 1. O’simlik kasalliklari haqida umumiy ma’lumotlar 2. Noinfeksion kasalliklar 3. Infeksion kasalliklar

1.O’simlik kasalliklari haqida umumiy ma’lumotlar O’simlik kasalligi – kasallik qo’zg’atuvchi organizm, o’simlik va atrof- muhit faktorlari oralaridagi munosabatlarga asoslangan patologik jarayondir. Rossiyaning 24507-81 raqamli GOST iga ko’ra kasallik – fitopatogen yoki atrof- muhitning noqulay sharoitlari ta’sirida o’simlikning hujayralari, a’zolari yoki barcha qismlarida normal modda almashinuvi jarayoni buzilishidir. Kasallik tufayli o’simlikning nafas olishi, fotosintezi, transpiratsiyasi, assimilyatlari barglardan ildizlarga oqib o’tishi, fermentlari va hujayra membranasining faoliyati, hujayraga lozim bo’lgan moddalar sintezi va boshqa funksiyalari ham buziladi. Patologik jarayon . O’simliklardagi patologik jarayon bir-biri bilan yaqin aloqadagi va rivojlanishi bir-biri bilan yaqindan bog’liq bo’lgan morfologik va fiziologik-biokimyoviy o’zgarishlar shaklida namoyon bo’lishi mumkin. Masalan, normal o’stirish birikmalari sintezi buzilsa (fiziologik-biokimyoviy o’zgarishlar yuz bersa), o’sish xususiyatlari o’zgaradi, misol uchun, o’simlik pakana bo’lib qoladi (morfologik o’zgarish). Patomorfologik o’zgarishlar o’simlik o’sishi, butun o’simlik yoki uning ayrim organlarining shakli buzilishi bilan ifodalanadi. O’simliklar o’sishi buzilishi ko’pincha ularning zaiflashishi bilan ifodalanadi. Misol uchun, bug’doy qattiq qorakuya ( Tilletia caries ) bilan zararlanganida poya uzunligi va boshoqchalar soni kamayadi, natijada o’simliklarning hosildorligi pasayadi. Virus kasalliklari ko’pincha o’simlik bo’yini kuchli darajada pasaytiradi, ular hatto karlik (pakana) bo’lib qolishi mumkin. Bunda butun o’simlikning yoki uning ayrim organlarining shakli buzilishi deformatsiya deb ataladi. Masalan, zang kasalligi (qo’zg’atuvchi Uromyces pisi ) bilan zararlangan ixroj (sutlama) o’simligining barcha qismlari deformatsiyasiga uchraydi. Fitoplazma qo’zg’atadigan pomidorning stolbur kasalligi gullarning shakli buzilishiga olib keladi: gulkosabarglar hajmi kattalashadi, ular ko’pincha uzunasiga bir-biri bilan tutashib, qo’shilib, o’sib ketadi, gullar qo’ng’iroqchalar shakliga kiradi.

Ko’p kasallik qo’zg’atuvchilari gipertrofiya, giperplaziya, gipoplaziya, degeneratsiya va o’simlik to’qimalari nekrozi jarayonlarini paydo qilishi tufayli o’simliklarda gallar, bo’rtmalar, shishlar paydo qiladi. Aksariyat hollarda o’simlik organlarining shakli o’zgarishi bilan birga kechadigan o’simlik hujayralarining hajmi kattalashishi gipertrofiya deb ataladi. Masalan, kila kasalligi qo’zg’atuvchisi ( Plasmodiophora brassicae ) bilan zararlangan karam ildizlari hujayralarining hajmi kattalashadi, shakli o’zgaradi, natijada ildizda shishlar rivojlanadi. Kasallikning shunga o’xshash belgilari kartoshka tuganaklarida o’simlik rak kasalligi qo’zg’atuvchisi ( Synchytrium endobioticum ) bilan zararlanganida ham namoyon bo’ladi. Giperplaziya deb patogen yoki boshqa kasallik qo’zg’atuvchi agent ta’sirida va o’simlik hujayralari tez-tez bo’linishi natijasida hujayralar soni ko’payib ketishi tushiniladi. Bo’rtma va gallar hosil bo’lishi, daraxt poyasida shishlar va bo’qoqlar rivojlanishi giperplaziyaning misollaridir. Ba’zan gipertrofiya va giperplaziya birga uchraydi va tezda yirik gallar paydo bo’ladi; misol uchun bu makkajo’xori pufak qorakuyasi (qo’zg’atuvchi Ustilago zeae ) bilan zararlanganida namoyon bo’ladi. Patologik jarayon tufayli hujayralarda degeneratsiya kuzatilishi mumkin. Bunda ularning qobiqlari kimyoviy tarkibi har xil bo’lgan moddalarga aylanadi, ular o’simlikda to’planishi yoki to’qimalardan tashqariga chiqarilishi mumkin. Degeneratsiyaning misoli kasallik bilan zararlangan danakli mevali daraxtlar (olxo’ri, olcha va b.) tanasida elim paydo bo’lishi va oqib chiqishidir. Bu jarayon elim oqishi yoki gommoz deb ataladi. Patologik jarayon natijasida nekroz – hujayralar nobud bo’lishi va nobud bo’lgan to’qima qismlari hosil bo’lishi kuzatiladi. Nobud bo’lgan hujayralarning yig’indisi – o’simlik to’qimasining jigarrang tusli uchastkalari – nekrogen to’qima yoki nekroz deb ataladi. Aksariyat hollarda hujayralar nekrozi o’simlik barglari zararlanganida dog’lar shaklida namoyon bo’ladi.

Patologik jarayon to’qima hujayralari sklerotizatsiya bo’lishi, ya’ni yog’ochlashishiga olib kelishi mumkin. Hujayralar sklerozining misoli pomidor stolbur bilan zararlanishidir. Sog’lom pomidor mevalarining tomir-tola dastalari juda kam rivojlangan, faqat ba’zi tolalarigina spiral shaklli va qalinlashgan bo’ladi. Zararlangan mevalarning tomir-tola dastalari kuchli rivojlangan, tolalari g’ovaklashgan va yog’ochlashgan bo’ladi. Patologik jarayon epidermis chatnashi va yorilishiga sabab bo’lishi mumkin. Misol uchun epidermis yorilishi tok antraknoz (qo’zg’atuvchi Gloeosporium ampelophagum ) va g’o’za ildiz chirishi (qo’zg’atuvchi Rhizoctonia solani ) bilan zararlanganida uchraydi. Zamburug’lar (misol uchun Fusarium turlari) va bakteriyalar ( Erwinia turlari) qo’zg’atadigan chirish jarayonida matseratsiya , ya’ni hujayralararo modda erishi natijasida hujayra devorchalari yumshashi va hujayralar bir-biridan ajralib ketishi kuzatiladi. Patofiziologik o’zgarishlar. Fitopatogen xo’jayin o’simlik to’qimasiga kirishi bilan ularning o’zaro munosabatlari boshlanadi. Bunda kasal o’simlikda paydo bo’ladigan fiziologik va biokimyoviy o’zgarishlar asosan to’qimalar suv bilan ta’minlanishi tartibi, fotosintetik faollik, nafas olish, fermentlar faoliyati, karbonsuv va oqsil almashinuvi va ba’zi boshqa faoliyatlar buzilishiga olib keladi. Suv bilan ta’minlanish buzilishi . O’simliklar kasallanishi odatda to’qimalar suvsizlanishiga olib keladi. Kasal o’simliklar suv yo’qotishining ikkita asosiy sababi ma’lum: ildizlar yoki tomir sistemasi shikastlanishi natijasida suv olishi buzilishi va ustki to’qimalar shikastlanishi natijasida transpiratsiya kuchayishi. Ildizlardan yuqorigi qismlarga ksilema orqali suv va mineral tuzlar o’tkazilishi buzilganda o’simlik yoki uning ayrim shoxlari butunlay nobud bo’lishi mumkin. Suv transporti buzilishining sabablari ksilema hujayralari nobud bo’lishi, ildiz sistemasi kasallanishi, ildizchalar nobud bo’lishi va boshqalar bo’lishi mumkin.

Bakteriya hujayralari to’planib qolishi yoki kasallik qo’zg’atuvchisining mitseliysi o’sib ketishi tufayli tomirlarning ichi to’lib, tiqilib, suv qisman yoki butunlay o’tmaydigan bo’lib qolishi mumkin. Parazit toksik metabolitlari ham tomirlar o’tkazuvchanligi yo’qotilishiga sabab bo’lishi mumkin. Toksik moddalar ta’sirida o’simlik o’tkazuvchi tomirlarining ichki qismlarida o’tkazuvchi naylarining o’zak nurlari hujayralaridan o’ziga xos o’smalar – tillar o’sib chiqadi, ular tomir ichki qismlarining ancha hajmini egallashi va tomir o’tkazuvchanligini kamaytirishi mumkin. Danakli mevali daraxtlar sitosporoz qo’zg’atuvchisi ( Cytospora leucostoma ) ning toksinlari ta’sirida zararlanishdan bir sutka o’tgandayoq, novda tomirlarida elimsimon moddalar paydo bo’ladi va ular tomirlarning ichki yo’llarini butunlay bekitib qo’yadi. Hujayralar suv bilan ta’minlanishi tartibi buzilishi butun o’simlik yoki uning ayrim qismlari nobud bo’lishiga olib keladi. Fotosintez buzilishi . Patologik jarayon, o’simlik barglarining bir qismi nobud bo’lishi yoki bargda qo’zg’atuvchi zamburug’ mitseliysi o’sishi tufayli, odatda fotosintetik jarayon susayishiga olib keladi. Kasal o’simlikka xos bo’lgan belgi – xlorofill miqdori kamayishi – parazit mikroorganizmlar ta’sirida xloroplastlar emirilishi bilan bog’liq. Fotosintez faolligi kamayishining sababi zararlangan o’simlik floemasining hujayralari nobud bo’lishi tufayli fotosintez mahsulotlari bargdan o’simlikning boshqa qismlariga oqib borishi (transporti) jarayoni buzilishi ham bo’lishi mumkin. Fotosintetik jarayon kamayishi darajasi fitopatogen organizm xususiyatlari, o’simlik zararlanish darajasi va patologik jarayonning qaysi bosqichda ekanligiga bog’liq. Fakultativ parazitlar qo’zg’atadigan kasalliklar patologik jarayonning ilk bosqichlaridayoq fotosintetik faoliyatni kamaytira boshlaydi. Agar patologik jarayonni obligat parazitlar qo’zg’atgan bo’lsa, uning ilk bosqichlarida fotosintez darajasi kamaymasligi, hatto kuchayishi mumkin. Bu obligat parazitlar faqat xo’jayin o’simliklarning tirik hujayralari bilan oziqlanishi bilan bog’liq.

Karbonsuvlar almashinuvi buzilishi . O’sayotgan o’simliklarda karbonsuvlar miqdorini aniqlovchi fotosintez darajasi kuchli ravishda patologik jarayon darajasiga bog’liq. O’tkazuvchi sistema zararlanganida fotosintez mahsulotlarining assimilyasiya organlaridan o’simlikning boshqa qismlariga transporti ham buzilishi mumkin. Karbonsuvlar ham o’simlik, ham kasallik qo’zg’atuvchisi uchun asosiy energiya manbai bo’lgani uchun, kasallik oksidlanish-tiklanish jarayonlarini kuchaytirishi bu moddalar ko’p sarflanishiga olib keladi. Natijada patologik jarayon organizmning karbonsuvlari kamayib ketishiga va murakkab zahira karbonsuvlari gidrolizi kuchayishiga olib keladi. Faol gidrolitik fermentlarga ega bo’lgani uchun, fakultativ parazitlar obligat parazitlarga nisbatan zahira karbonsuvlarni kuchliroq parchalaydi. Azot almashinuvi buzilishi . Zararlangan o’simlikning tarkibida azot bo’lgan birikmalari o’zgarishi shartlaridan biri – patogen mikroorganizmlarning proteolitik fermentlari mavjud bo’lishidir. Oqsillar parchalanishi va aminokislotalar to’planishini parazit toksinlari ta’sirida faollashgan xo’jayin o’simlikning o’zining proteazalari ham amalga oshirishi mumkin. Ayni paytda kasal o’simlikning azot almashinuviga kasallik ta’sirida paydo bo’lgan karbonsuvlar almashinuvidagi o’zgarishlar ta’sir qiladi. Masalan, fotosintez buzilishi yoki kasallik qo’zg’atuvchisi karbonsuvlarni sarflashi tufayli hujayralar karbonsuvlarga ochiqib qolishi oqsillar parchalanishi kuchayishiga olib keladi. Kasallik qo’zg’atuvchilari uchun energiya manbai sifatida ahamiyati bo’yicha oqsillar ikkinchi o’rinda turadi. Undan tashqari, oksidlovchi fermentlar faollashishi natijasida o’simlikning o’zining oqsil bilan oziqlanishi kuchayadi. O’simlik hayotida oqsillar muhim faoliyatlarni bajarishi tufayli, oqsil almashinuvi buzilishi kasal o’simlikning butun modda almashinuviga salbiy ta’sir qiladi. Nafas olish buzilishi . O’simliklar kasallanishi hollarining aksariyatida o’simlik nafas olishi oldin ancha faollashadi, keyinchalik esa pasayadi. Bu jarayon kuchayishining darajasi birinchi navbatda qo’zg’atuvchi va o’simlik to’qimalari xususiyatlari bilan aniqlanadi. Saqlanayotgan mevalarning nafas olishi kuchayishi bir qator fakultativ parazitlar faoliyati bilan bog’liq. Masalan, ko’k mog’or

(qo’zg’atuvchi Penicillium digitatum ) bilan zararlangan limonlarning nafas olishi deyarli 10 marta kuchayadi. Patogen bilan munosabatga kirgan o’simlik nafas olishining faollashishi oksidlovchi fermentlar faolligi o’zgarishi bilan birga kuzatiladi. Patologik jarayonlarning aksariyati zararlangan to’qimalarda peroksidaza faolligi kuchayishiga olib keladi. Kartoshka rak qo’zg’atuvchisi ( Synchytrium endobioticum ) bilan zararlanganida bu fermentning faolligi 1,5 martadan 8 martagacha kuchayishi mumkin. Ko’p kasalliklar, misol uchun kartoshka fitoftorozi (qo’zg’atuvchisi Phytophthora infestans ), sabzi fomozi (qo’zg’atuvchisi Phoma rostrupii ) polifenoloksidaza fermentining faolligi kuchayishiga olib keladi. Patologik jarayon barcha bosqichlarini fermentlar nazorat qilib turadigan o’simlik modda almashinuvini buzadi. Shu sababdan, karbonsuvlar va oqsil almashinuvi hamda nafas olish jarayonlari buzilishi muayyan – gidrolitik, proteolitik, oksidlovchi fermentlar guruhlarining – o’zgarishlari bilan uzilmas shaklda bog’liqdir. Shunday qilib, patologik jarayon o’simlik modda almashinuvi va o’simlik o’sishi va rivojlanishi buzilishiga, natijada hosil pasayishiga olib keladi. O’simlik hayotidagi buzilishlar qancha kuchli bo’lsa, kasallik tufayli qishloq xo’jaligi ekinlarining hosili o’shancha ko’p pasayadi. Kasallik rivojlanishi va patologik jarayonning o’simlik hayot kechirishiga ta’siri kuchli darajada atrof-muhit sharoitlariga bog’liq, demak ushbu jarayonni muayyan agrotexnik usullar vositasida jilovlab turish mumkin. Patologik jarayon rivojlanishining xususiyatlari birinchi navbatda o’simlik va parazitning xususiyatlari, undan keyingina atrof-muhitning kompleks sharoitlari bilan belgilanadi, shu sababdan o’simlik kasalliklarini chuqur o’rganish uchun tadqiqotlar uchta yo’nalishda o’tkazilishi lozim. Birinchidan, kasallik sabablarini bevosita o’rganish, ikkinchidan, o’simlik va kasallik qo’zg’atuvchisi orasidagi munosabatlarni aniqlash, va uchinchidan, patologik jarayon rivojlanishiga atrofmuhit sharoitlarining ta’sirlarini o’rganish lozim.

Kasallik belgilari . Kasalliklar o’simlikda paydo bo’lgan joyiga qarab, muayyan to’qimada uchraydigan lokal va o’simlikning barcha qismlariga tarqaladigan diffuz shakllarga bo’linadi. Lokal kasalliklar o’simlikning faqat ayrim organlari yoki ba’zi qismlarida uchraydi va o’simlikning barcha qismlariga tarqalmaydi. Diffuz kasalliklar butun o’simlikni yoki uning ko’p qismini zararlaydi. Noinfeksion kasalliklar odatda diffuz xarakterga ega. Masalan, tuproq qurg’oqchiligi kuzatilganda, butun o’simlik so’liydi. Tarqalishi shakliga qarab, infeksion kasalliklar ham diffuz, ham lokal bo’lishi mumkin. Kasallik rivojlanishi muddatiga qarab ularning o’tkir va surunkali xillarini ajratishadi. O’tkir kasalliklar tez rivojlanadi va bir mavsumda tugaydi. Boshoqli ekinlarning zang kasalliklari va kartoshkaning fitoftoroz kasalligi o’tkir kasalliklar misoli bo’lishi mumkin. Surunkali kasalliklar ko’p yillik o’simliklarda rivojlanadi. Misol uchun mevali daraxtlarning qurish kasalligi bir necha yil ichida daraxtlar nobud bo’lishiga olib keladi. Aksariyat noinfeksion kasalliklar surunkali shaklda rivojlanadi. Bu hol atrof-muhitning noqulay faktori to’xtovsiz ta’sir etganida kuzatiladi. Masalan, agar tuproqqa o’simlik uchun etmayotgan mikroelementlar (temir, marganets va h.) solinmasa, xloroz kasalligi surunkali shakl oladi. Kasalliklar o’simliklarni muayyan rivojlanish bosqichida zararlash xususiyatiga qarab ham ajratiladi, masalan nihol (maysa, ko’chat) kasalliklari , ko’chatxonlarda uchraydigan kasalliklar , etilgan o’simliklar kasalliklari va h. Kasalliklar o’simlikning qaysi organlarini zararlashiga qarab ham klassifikatsiya qilinadi, masalan, urug’ kasalliklari, meva kasalliklari, tuganaklar kasalliklari, ildiz kasalliklari, barg kasalliklari, poya kasalliklari va h. Madaniy ekinlarning qaysi guruhlari zararlanishiga asoslanib, g’alla ekinlari kasalliklari, sabzavot ekinlari kasalliklari, mevali daraxtlar kasalliklari va boshqalar ajratiladi. Patologik jarayon rivojlanishi o’simlikda kasallik belgilari, yoki simptomlari, paydo bo’lishi bilan birga o’tadi. Har bir alohida kasallikning o’ziga xos belgilari mavjud, ammo, atrof-muhit sharoitlari bilan bog’liq holda, bu belgilar namoyon bo’lishida ba’zi o’zgarishlar kuzatiladi. Shu sababdan kasallikning tipik

simptomlarini va notipik simptomlarini ajratishadi. Atrof-muhit sharoitlari bilan bog’liq bo’lgan kasalliklar namoyon bo’lishi xususiyatlari haqidagi ma’lumotlar kasallikni to’g’ri aniqlashga imkon yaratadi. Barcha – ham noinfeksion, ham infeksion kasalliklarning simptomlarini bir necha tiplarga ajratish mumkin. Bu simptomlarning tavsiflari quyida keltiriladi. Chirish kasallik namoyon bo’lishining eng xarakterli xilidir. O’simlikning barcha qismlari, ayniqsa suv va zahira moddalariga boy a’zolari (ildizmeva, meva va tuganaklari) chiriydi, tinim davrida (saqlash paytida) ular chirish bilan ko’proq zararlanadi. Ko’p hollarda o’simliklarning o’zak qismlari (yog’ochi, ildizlari) chiriydi. Zararlangan to’qimalar yumshab ketishi va emirilishi chirishga xos belgilardir. Agar patogen ajratib chiqaradigan toksin ta’sirida hujayralararo modda emirilib, hujayralar bir-biridan ajralib ketsa (to’qimalarning yaxlitligi buzilsa), yumshoq chirish paydo bo’ladi. Zararlangan to’qima yumshaydi, har xil tus olib va shaklini yo’qotib bo’tqaga o’xshab qoladi. Chirish ho’l (yumshoq), quruq va qattiq bo’lishi mumkin. Ho’l chirish aksariyat hollarda sersuv a’zo va to’qimalarda (tuganaklarda, piyozboshlarida va b.) paydo bo’ladi. Ho’l chirishda to’qima parchalanishi hujayra moddalari emirilishi bilan birga yuzaga chiqadi. Hujayralararo modda va namligi nisbatan oz bo’lgan hujayra qobiqlari parchalanganida quruq chirish paydo bo’ladi, to’qima shaklini yo’qotadi va kukunsimon yoki tolasimon massa hosil qiladi. Qattiq chirish rivojlanishi hujayralar nobud bo’lishi, ammo to’qimalar yumshamasligi bilan ifodalanadi. Dog’lar , yoki nekrozlar o’simliklarning zararlangan a’zolari – barg, meva, poya to’qimalarining alohida qismlari nobud bo’lishidir. Dog’larning shakli turlituman – dumaloq, serqirra, uzunchoq va h. bo’lishi mumkin. Barg to’qimalari nobud bo’lganida dog’lar barg tomirchalari orasida joylashib, mutanosib ravishda, serqirra shakl olishi mumkin. Dog’larning dumaloq shakli ko’p uchraydi. Dog’lar mikozlar, bakteriozlar va virozlar uchun xarakterli belgilardir. YAralar o’simliklarning suvga to’yingan organlari va to’qimalari zararlanganida paydo bo’ladi. Zararlangan joyning atrofidagi to’qimalar yumshab

ketishi natijasida, o’sha joy botiq bo’lib qoladi va u erda patogenning sporalashini kuzatish mumkin. YAralar mavjud bo’lishi tok, poliz ekinlari va boshqa o’simliklarda uchraydigan antraknoz kabi kasalliklarga xosdir. Xlorozlar va mozaikalar barglarda pigmentatsiya buzilishi natijasida yuzaga chiqadi. Xlorozlar bargning butun sathi och tus olishi yoki sarg’ayishi bilan ifodalanadi, mozaikada bargning ba’zi qismlari och yoki sariq tus oladi va barg olachipor (mozaik) tusga kiradi. Xloroz va mozaika paydo bo’lishining sabablari – o’simliklar ozuqa moddalari bilan ta’minlanishi buzilishi yoki ular viruslar bilan zararlanishidir. Mog’or qatlamlari zararlangan organlar ustida paydo bo’ladi va ular qo’zg’atuvchi zamburug’ning mitseliysi va sporalash organlaridan tashkil topadi. Mog’or qatlamlarining belgilari – joylashishi, tusi va b. diagnostik belgi hisoblanadi. Bularning misoli - g’alla ekinlari va rezavor mevali o’simliklarning un-shudring kasalliklaridir. So’lish yoki vilt keng tarqalgan kasallik xilidir. O’simlik so’lishining sababi uning ildiz yoki o’tkazuvchi sistemasi zararlanishidir. Vilt qo’zg’atuvchisi poyaning ildiz sistemasiga kiradi, tomirlar ichi to’lib, tiqilib qolishiga sabab bo’ladi, o’zidan toksinlar ajratib chiqaradi va bu toksinlar tomir devorchalarida nekroz qo’zg’atadi. Natijada o’simlik suv bilan ta’minlanishi buziladi va u so’lib qoladi. Viltni zamburug’lar va bakteriyalar qo’zg’atishi mumkin. Zamburug’lar qo’zg’atgan so’lishni traxeomikoz , bakteriyalar qo’zg’atganini trexeobakterioz deb atashadi. O’simliklar so’lishi atrof-muhitning noqulay sharoitlari (qurg’oqchilik, ildizlar jarohatlanishi va b.) tufayli ham yuzaga chiqishi mumkin. Shishlar yoki bo’rtmalar (bo’qoqlar, g’uddalar, o’simtalar) – kasallik qo’zg’atuvchi ta’sirida zararlangan to’qima o’sib ketishi natijasidir. Ular o’simliklarning har xil organlarida – ildizlarida (karam kilasi), tuganaklarida (kartoshka raki), ildizmevalarida (lavlagi ildizi raki) va boshqalarda paydo bo’ladi. Ular paydo bo’lishining sababi zararlangan hujayralarning hajmi oshishi ( gipertrofiya ) yoki soni ko’payib ketishidir ( giperplaziya ). Ba’zan har ikki jarayon

birga uchraydi. Shishlar, bo’rtmalar, gallar hosil bo’lishi zamburug’lar, bakteriyalar va viruslar qo’zg’atadigan kasalliklarga xos belgilardir. Deformatsiya zararlangan o’simlik a’zosining shakli buzilishidir. Barglar buralishi, ipsimon shaklga kirishi, barglarda burushiqlar (ajinlar) paydo bo’lishi, barglar seryaproq bo’lib qolishi (maxrovost), mevalar shakli xunuklashishi – bularning barchasi deformatsiya misollaridir. Deformatsiyaning sababi – ozuqa moddalar oqib kelishi yoki assimilyatlar oqib ketishi jarayonlari buzilishi, to’qima elementlari bir tezlikda (ravon) o’smasligi va boshqalardir. Masalan, barglarda burushiqlar paydo bo’lishi va ular jingalak bo’lib qolishining sababi mezofill va barg tomirchalari ravon o’smasligi, barglar ipsimon shakl olishining sababi esa faqat barg tomirchalari ravon o’smasligidir. Barg buralishi o’tkazuvchi sistema buzilishi va assimilyatlar oqib chiqishi izdan chiqishi natijasida yuz beradigan barglar kraxmal bilan normadagidan ko’p to’lib ketishi bilan bog’liqdir. Deformatsiyalar zamburug’lar, bakteriyalar va fitoplazmalar qo’zg’atadigan kasalliklarga xos belgilardir. Qorakuya bilan zararlangan to’qima parchalanadi va u kasallik qo’zg’atuvchisining sporalaridan tashkil topgan qora, changsimon massaga aylanadi. Aksariyat hollarda qorakuya o’simliklarning generativ organlarida – boshoqda, donda hosil bo’ladi, ammo o’simlikning boshqa organlarida – poyada (bug’doyning poya qorakuyasi), bargda (makkajo’xorining pufakli qorakuyasi, piyoz qorakuyasi) va boshqa qismlarda ham rivojlanishi mumkin. Pustulalar – zamburug’lar sporalash organlarining to’plamidir. Ular oldin epidermis ostida rivojlanadi, keyin epidermis yoriladi va zararlangan organ ustida sporalardan tashkil topgan “yostiqcha” paydo bo’ladi. Pustulalar zang zamburug’larining eng xarakterli belgisidir. Mumifikatsiya (mumiyolanish) – o’simlik zararlangan a’zosi to’qimasining barcha qismlariga zamburug’ mitseliysi tarqalishi natijasida zararlangan to’qima qorayishi, quruq va zich bo’lib qolishi va zararlangan organ

sklerotsiyga aylanishidir. Bu tipdagi kasalliklar misollari – boshoqli o’simliklarning o’roqkuya kasalligi va olma mevalarining mumiyolanishidir. Kalmaraz (parsha) qoplovchi to’qimalarning lokal zararlanishi bo’lib, unda zararlangan qismlar chatnab ketishi va uzuq-yuluq qoraqo’tirlar hosil bo’lishi kuzatiladi. Yuqorida ko’rsatilganlar kasalliklarning asosiy va eng ko’p uchraydigan simptomlaridir. Ular xilma-xil bo’lsa ham, ularning soni o’simlik kasalliklari sonidan juda kam. Masalan, so’lishning sababi zamburug’lar va bakteriyalar qo’zg’atadigan kasalliklar yoki qurg’oqchilik bo’lishi mumkin. Chirishning sababi zamburug’lar va bakteriyalar qo’zg’atadigan kasalliklardir. Shunday qilib, har xil sabablarga ko’ra kasalliklarning bir xil belgilari paydo bo’ladi. Bu hodisa konvergensiya nomini olgan. Konvergensiya tez-tez uchrashi hollari kasallik diagnostikasini qiyinlashtiradi, shu sababdan kasallikni aniqlash uchun faqat ayrim simptomlar asos qilib olinishi to’g’ri bo’lmaydi. Manzarali bog’dorchilik fitopatologiyasi ko’pgina – mikroskopik, biologik (mikologik, bakteriologik va b.), serologik, indikatorlar qo’llashga asoslangan va boshqa diagnostika metodlariga ega. Kasalliklar klassifikatsiyasi . Fanda barcha kasalliklarni guruhlarga bo’lishadi. Kasalliklarning klassifikatsiyasi, yoki sistematikasi, ularning diagnostikasida , ya’ni ular paydo bo’lishining sabablarini aniqlashda, muhim ahamiyat kasb etadi. Kasalliklar, ularni qo’zg’atadigan sabablar asosida, ikkita – infeksion (yuqumli) va noinfeksion (yuqumsiz) kasalliklar guruhlariga bo’linadi. Infeksion kasalliklarni har xil organizmlar – zamburug’lar, bakteriyalar, viruslar, viroidlar, fitoplazmalar, nematodalar, yuksak gulli o’simliklar va boshqalar qo’zg’atadi. Infeksion kasalliklarning barchasiga xos bo’lgan xususiyat – ular bir o’simlikdan ikkinchisiga o’tib, tarqala olishidir. Noinfeksion kasalliklar o’simliklar o’sishi uchun tuproqda, suvda va havoda har xil noqulay sharoitlar mavjudligi tufayli paydo bo’ladi. Atrof-muhit sharoitlari (iqlim, tuproq, o’g’itlar, tuproqqa ishlov berish va ekish usullari va h.) ayni paytda ham o’simlikka, ham parazitga, yoki faqat

ulardan bittasiga kuchli ta’sir etishi mumkin. Ammo ulardan qaysi biri kuzatilmasin, patologik jarayon o’zgaradi. Shu sababdan ham o’simlikka, ham parazitga ta’sir qiluvchi va ular orasidagi munosabatlarni goh biri, goh ikkinchisi foydasiga o’zgartiruvchi atrof-muhit sharoitlarini o’rganish patologik jarayonni boshqarish yo’llarini topishga, ba’zan esa uning oldini olishga imkon beradi. Yuqorida ko’rsatilgan kasalliklarning barcha klassifikatsiya xillari o’simliklar kasalliklarini aniqlash sistemasini yaratishga mo’ljallangan. Kasallikni aniqlashning oxirgi maqsadi – uning etiologiyasini, ya’ni kelib chiqishining sabablarini aniqlashdir. Shuning uchun kasalliklarni qo’zg’atuvchi sabablar asosida guruhlarga ajratuvchi quyidagi etiologik klassifikatsiya ko’proq qo’llaniladi. 1. Noinfeksion kasalliklar: - noqulay tuproq sharoitlari qo’zatgan kasalliklar; - noqulay meteorologik sharoitlar qo’zatgan kasalliklar; - mexanik ta’sirlar tufayli rivojlanadigan kasalliklar; - havoda zararli moddalar ta’sirida paydo bo’ladigan kasalliklar; - ionlovchi nurlar qo’zg’atadigan kasalliklar. 2. Infeksion (yuqumli) kasalliklar: - zamburug’ kasalliklari (mikozlar); - bakterial kasalliklar (bakteriozlar); - virus kasalliklari (virozlar); - viroid kasalliklari (viroidozlar); fitoplazma (mikoplazma) lar qo’zg’atadigan kasalliklar - (fitoplazmozlar). 4. Noinfeksion kasalliklar O’simliklarning noinfeksion kasalliklari infeksion kasalliklardan tubdan farq qiladi va ularning o’ziga xos uchta xususiyati bor: 1) noinfeksion kasalliklarning qo’zg’atuvchisi mavjud emas, kasallik rivojlanishining sababi esa

atrof-muhitning abiotik faktorlaridir; 2) noinfeksion kasalliklarning belgilari o’simliklarning barchasida birdan paydo bo’ladi; 3) noinfeksion kasalliklar o’simlikdan o’simlikka yuqmaydi. Infeksion kasalliklar kabi noinfeksion kasalliklar ham hosil miqdori va sifatini pasaytiradi. Ular tufayli hosil 50% va undan ham ko’proqqa kamayishi mumkin. Noinfeksion kasalliklarning muhim salbiy ta’siri – o’simliklar zaiflashishidir. Natijada o’simliklarning patogenlarga chidamliligi pasayadi. Noinfeksion kasallik bilan undan keyin paydo bo’ladigan infeksion kasallik orasadagi aloqa ulangan kasallik (sopryajyonnoe zabolevanie), deb ataladi. Ulangan kasalliklar yuqumli kasalliklar qo’zg’atuvchilarining zarar keltirish xususiyatini kuchaytiradi. Masalan, ekin o’stirish texnologiyasi buzilganda bodring ildiz chirishi paydo bo’ladi. Noqulay harorat, namlik, ayniqsa kunduz soatlari bilan kecha soatlari davomida ular kuchli o’zgarib turishi o’simliklarni zaiflashtiradi va ularning ildiz chirish qo’zg’atuvchilari bilan zararlanishga moyilligini oshiradi. Bunday holda ildiz chirishi ulangan kasallik sifatida yuzaga chiqadi (noto’g’ri agrotexnik sharoitlar ta’sirida o’simliklar zaiflashishi va patogenlar bilan zararlanishning ta’sirlari qo’shiladi) va u keng tarqalib ketadi. Paydo bo’lishiga sabab bo’luvchi faktorlar xilma-xilligi, yalpi uchrashi, bevosita va bavosita zarari bo’yicha noinfeksion va infeksion kasalliklarning mavqesi teng, deb hisoblanadi. Noinfeksion kasalliklar paydo bo’lishining sabablari quyidagilardir. 1) iqlim faktorlari – harorat, yorug’lik, havo namligi va b. (do’l, jala, kuchli qor yog’ishi va muzlashlar, kuchli shamol); 2) noqulay tuproq sharoitlari – namligi, strukturasi, rN, kimyoviy tarkibi – mineral ozuqa moddalari etishmasligi yoki o’simlik uchun toksik kimyoviy birikmalar mavjud bo’lishi va b. 3) mineral ozuqalar va mikroelementlar ( N, P, K, Ca, Fe, Mn, B, Cu, Zn, Mo, Al, Cl) etishmasligi yoki keragidan ortiq bo’lishi; 4) mexanik yoki kimyoviy shikastlanish; 4) atrof-muhit va o’simliklar SO 2 , SO 3 , HF, SiF 4 , HCL, NO, NO 2 , ozon va b. bilan

ifloslanishi; 5) pestitsidlarni noto’g’ri qo’llash natijasida yatrogen kasalliklar paydo bo’lishi); 6) nurlanishlar (ionlovchi, masalan, radioaktiv nurlar, ultrabinafsha nurlar va h.). Noinfeksion kasalliklarning har bir guruhining o’ziga xos belgilari mavjud. Agar har xil noqulay abiotik faktorlar ayni bir vaqtda ta’sir qilsa, noinfeksion kasalliklarning zarar keltirish xususiyati ortadi va ularning simptomlari o’zgaradi. Iqlim faktorlarining kasalliklar paydo bo’lishiga ta’siri . Harorat . O’simliklar tarqalishi arealini aniqlovchi asosiy faktor haroratdir. Haroratning muayyan o’simlik o’sishi uchun mumkin bo’lgan chegaralaridan u yoki bu tomonga kuchli siljishi, uning hayot kechirishining normal jarayonlari buzilishiga va himoya funksiyalari zaiflashishiga olib keladi. Ayniqsa past harorat o’simliklar uchun halokatlidir. Harorat tartibining birdan kuchli o’zgarishi o’simlik tez nobud bo’lishiga olib keladi, va aksincha, harorat sekin va oz pasaysa, faqat o’simliklar rivojlanishi sekinlashadi. Past harorat doimo o’simlik rivojlanishi sekinlashishiga, chidamliligi kamayishiga olib keladi. Aksariyat hollarda maysalar (ko’chatlar) o’ta sovub ketishi tufayli shikastlanadi. 0 o S ga yaqin haroratda ularning o’sishi sekinlashadi, barglari sarg’ayadi va bujmayadi, nafas olishi kuchayadi. Toshkent viloyati sharoitlarida harorat – 18 o S dan pasayishi tokni nobud qiladi. Qishning past harorati va bahor sovuqlari bilan shikastlanish darajalari agrotexnika qoidalariga rioya qilganda va o’simliklarni yaxshi oziqlantirganda, ayniqsa kaliy bilan ta’minlaganda, kamayadi. Meva-sabzavotlarni saqlash davrida harorat keskin pasayishi tufayli mahsulotning himoyalanish xususiyati zaiflashadi va unda saprotrof mikroorganizmlar tezroq joylashib oladi. Bunday harorat qanchalik uzoq davom etsa, uning salbiy ta’siri ham shunchalik sezilarli bo’ladi. Muzlash ( sovuq urishi ) o’simliklar uchun eng katta zarar keltiradi, chunki bu jarayon orqaga qaytarib bo’lmaydigan shaklda o’simlik to’qimalarining butunligini buzadi. Bunda hujayralararo bo’shliqda va hujayralar ichida muz kristallari hosil bo’ladi. Suvning bir qismi hujayralararo bo’shliqqa o’tishi tufayli hujayralar

suvsizlanadi, protoplazma kolloidlik xususiyatini yo’qotadi, kristallar hujayralararo bo’shliqda o’sib, kattalashadi va plazmatik membranalarni shikastlaydi. O’simlik tarkibida suv qancha ko’p bo’lsa, u sovuqdan shuncha kuchli shikastlanadi. O’simliklar yosh a’zolarining tarkibida suv ko’proq bo’lishi tufayli, ular muzlashga ko’proq moyil bo’ladi. Bahorning kuchli bo’lmagan sovuqlari ham yosh barglar, gullar va novdalarning o’sish konuslarini kuchli zararlaydi. Qish davrida erish va muzlashlar tez-tez uchrashi daraxtlar uchun katta xavf tug’diradi. Erishlardan so’ng qattiq sovuq bo’lishi daraxt poyasida sovuq urish yoriqlari paydo bo’lishiga va qobiqlari daraxt tanasidan ajralishiga olib keladi. Ko’pincha sovuq urish yoriqlari faqat qobiqda kuzatiladi, ammo chatnashlar ichki qatlamlargaga etishi hollari ham tez-tez uchrab turadi. Kuchli sovuqdan keyin birdan harorat ko’tarilishi natijasida daraxt qobiqlari tanasidan ajralishi kuzatiladi. Bunda poyaning qobig’i yog’och qismidan ko’chadi, paydo bo’ladigan chatnashlar poyani xalqa shaklida o’rab oladi va ular poya bo’ylab bir necha metrga tarqalishi mumkin, natijada daraxtlar zaiflashadi va nobud bo’ladi. Kuzda, qishda va ayniqsa erta bahorda harorat keskin o’zgarishi qobiqning oftob va sovuq qo’zg’atgan kuyishlariga olib kelishi mumkin. Quyosh nuri ta’sirida hujayralar tinim holatidan chiqadi va kechalari kuzatiladigan manfiy haroratlarga o’ta sezgir bo’lib qoladi. Oftob va sovuq ta’sirida kuygan joyda poya va shoxlarning qobiqlari qorayadi, quriydi va ko’chib, tushib ketadi, daraxning yog’och qismi ochilib, zararli ta’sirlarga himoyasiz bo’lib qoladi. Ko’p hollarda bunday kuyishlar asta-sekin noinfeksion rak shishlari paydo bo’lishiga olib keladi. Daraxt shikastlanishi uni zaiflashtiradi va infeksion kasalliklarga moyilligini kuchaytiradi. Masalan, qattiq sovuq kelgan qishlardan so’ng sovuq urish yoriqlari bo’lgan daraxtlarda qora rak va sitosporoz kasalliklari rivojlanadi. Bahorda poya, shox va novdalarni notekis isishdan himoya qilish uchun ularni ohak suti bilan oqlash kerak. Mevali daraxtlarning poyalarini o’ta sovib

ketishdan asrash maqsadida kuzda ularni poxol bilan o’rab, boylab qo’yish lozim. Muzlash va erish jarayonlari almashib turishi kuzgi ekinlar dimiqib, chirishiga va ularni sovuq urishiga olib keladi. Ko’p kasalliklar yuqori harorat ta’sirida rivojlanadi. Ayniqsa suvga boy to’qimalar ko’p zararlanadi. Yuqori haroratga ayniqsa maysalar sezgir: ular tuproq sathiga juda yaqin joylashadi, bu sathning harorati esa ochiq, quyoshli kunlari 40- 50 o S dan oshishi mumkin. O’simliklar yuqori harorat bilan zararlanishi issiqxonalarda ham ko’p uchraydi. Mevali daraxtlarning quyosh nuridan kuygan qobiqlari quriydi, chatnaydi, chetlari daraxtning yog’och qismidan ko’chadi, kuygan barglarning har ikki tarafida noto’g’ri shaklli sariq yoki qo’ng’ir dog’lar namoyon bo’ladi. Odatda oftob nurlari ta’sirida kuyish namlik etishmaganida paydo bo’ladi. Shu sababdan qurg’oqchilik paytida daraxtlar barglarini vaqtidan oldin to’kib yuboradi. Quruq va issiq shamol barglar kuyishiga va o’simlik to’qimalari suvsizlanishiga olib keladi. Barglarda yomg’ir yoki shabnam tomchilari qizib ketishi va barglar oftobdan kuyishi mumkin. Suv tomchisi bargda quyosh nurini to’plovchi linza rolini bajaradi. Uning ostidagi to’qimalar juda qizib ketadi, tezda nobud bo’ladi, bargda kattaligi va shakli har xil bo’lgan jigarrang dog’lar paydo bo’ladi. Issiqlik bilan shikastlanish belgilari va ba’zi zamburug’lar hamda bakteriyalar qo’zg’atgan kasalliklarning simptomlari bir-biriga o’xshab ketadi. YOrug’lik etishmasligida o’simliklar zaiflashadi, ularning qoplovchi to’qimalari yupqa bo’lib qoladi, ular patogenlar bilan oson zararlanadi, barglari zaif, och tusli bo’lib qoladi, cho’zilib ketadi, poyalari mustahkamligini yo’qotadi va ko’pincha yotib qoladi. Bu hol ayniqsa ekin juda zich ekilganida yuz beradi. O’simliklar yotib qolishi sabzavot ekinlari ko’chatlarini issiqxona va parniklarda hamda daraxtsimon o’simliklar nihollarini ko’chatxonalarda etishtirish texnologiyalari buzilganida ham uchraydi. YOrug’lik keragidan ko’p bo’lishi ham o’simliklar normal o’sishi va rivojlanishi jarayonini buzadi. Kuchli yorug’lik ayniqsa soyasevar o’simliklarni shikastlashi mumkin.

Havo namligi . Juda quruq havo, ayniqsa yuqori harorat va shamol bilan birgalikda, o’simliklarni kuchli shikastlaydi. Masalan, bunda g’alla ekinlarida qizish (zapal) kasalligi rivojlanadi – o’simliklarning yashil qismlari qo’ng’ir tus oladi, donda normal ozuqa moddalar to’planishi jarayoni buziladi, don vaqtidan oldin tugiladi va etiladi. Natijada don mayda va nimjon, ba’zi boshoqlar puch bo’lib qoladi, o’simliklarning ayrim tuplari butunlay nobud bo’ladi va ancha hosil yo’qotiladi. Qurg’oqchilik va yuqori harorat o’simlik gullashi paytida birga uchrashi boshoqlar don bilan to’lmay qolishi (“cherezzyornitsa”) ga olib keladi. Kasallik otalantirish jarayoni buzilishi tufayli rivojlanadi, natijada boshoqda don odatdagidan kam tugiladi yoki umuman tugilmaydi. Shikastlanishning bo’shboshoqlilik (“pustokolositsa”), yoki oqboshoqlilik (“belokolositsa”) deb ataladigan xili normal ko’rinishli boshoq tezda oq tus olishi va qurib qolishi bilan ifodalanadi. O’simliklarni havoning yuqori namligi ham shikastlashi mumkin. Misol uchun, yuqori namlik don oqishi (“stekanie zerna”) ni qo’zg’atadi, ya’ni havo yuqori namligi sharoitida nimjon, yaxshi to’lmagan don hosil bo’ladi. Shakllanayotgan don namlikka to’yingan bo’lib, qobig’i yoriladi va ustiga shirinroq suyuqlik oqib chiqadi. Bu suyuqlik patogen mikroorganizmlar rivojlanishi uchun qulay muhit yaratadi. Boshqa iqlim faktorlari . Do’l yog’ishi barglar, gullar va mevalarga katta zarar etkazadi. Do’lning zarari barglar hajmi kamayishi va o’tkazuvchi tomirlar buzilishidan tashqari, shikastlangan joylardan har xil kasallik qo’zg’atuvchi zamburug’ va bakteriyalar faol kirishi bilan ham kuchayadi. Do’lning oqibatlari nafaqat yog’ishining kuchi, balki ob-havo sharoitlari va ekin parvarishiga ham bog’liq. Masalan, qo’shimcha azot o’g’itlarini kiritish shikastlanish darajasini kamaytirishga yordam beradi. Do’l bilan mevalarda nobud bo’lgan to’qimalar, chatnashlar, meva chirishini qo’zg’atuvchi patogenlar kirishi uchun yo’l ochib beradi. Do’l urgan meva uzoq saqlanmaydi.

Jala yog’ishi , ayniqsa kuchli shamol mavjudligida, o’simliklarni sindiradi, ekin yotib qolishiga, mevalar to’kilishiga va boshqa salbiy oqibatlarga olib keladi. Daraxt va butalarga kuchli qor yog’ishi va muzlashlar ancha katta zarar etkazadi. Qor og’irligidan tagidagi novdalar sinadi. Qobiqda yorilgan joylar paydo bo’ladi va fitopatogen mikroorganizmlar kirishiga yo’l ochiladi. Kuchli shamol daraxt shoxlarini sindiradi, daraxtlarni chayqaltirib, ildiz sistemasi shikastlanishiga hamda dala ekinlari yotib qolishiga olib keladi. Noqulay iqlim sharoitlari qo’zg’atadigan kasalliklar xilma-xil. Ularning, masalan, dog’lanishlarning ko’p simptomlari zamburug’lar va bakteriyalar qo’zg’atadigan kasalliklar belgilariga o’xshaydi. Ularga to’g’ri diagnoz qo’yish uchun, fitopatogen zamburug’ va bakteriyalarni aniqlash jarayonida talab qilinadigan tahlillarni o’tkazish lozim bo’ladi. Noqulay iqlim sharoitlarining ta’siri deyarli doimo ikkilamchi kasalliklar rivojlanishiga olib keladi. Ikkilamchi zararlanishning oldini olishga qaratilgan himoya chora-tadbirlarini o’z vaqtida qo’llab, patogenlar zararini ancha kamaytirishi mumkin. Misol uchun, shikastlangan maydonlarga darhol fungitsidlar bilan ishlov berish kerak. O’simliklarni noqulay meteorologik sharoitlardan himoya qilishning profilaktik chora-tadbirlarining ta’siri ancha chegaralangan, ammo ba’zi agrotexnik tadbirlar har xil iqlim faktorlarining zararini kamaytiradi. Bulardan kuzgi ekinlarni tavsiya qilingan muddatlarda va chuqurlikda ekish, o’g’itlarning optimal miqdorlarini berish va boshqalar ushbu ekinlarning muzlash, dimiqish kabi kasalliklarining zararini kamaytiradi. Noqulay tuproq sharoitlarining kasalliklar paydo bo’lishiga ta’siri . Tuproq sharoitlariga harorat, namlik, tuproq strukturasi, aeratsiya, tuproqning kimyoviy tarkibi va tuproq eritmasining reaksiyasi (rN) kiradi. Tuproqda yashaydigan mikroorganizmlarning soni va tur tarkibi asosan tuproq sharoitlariga bog’liq. Namlik noqulay bo’lishi o’simliklarni zaiflashtiradi, ularni kasalliklarga, ayniqsa ildiz chirishiga moyil qilib qo’yadi. Masalan, issiqxonalarda namlik bilan

ta’minlash tartibi buzilganida bodringda ildiz chirishning zarari oshadi. Bu ekin uchun tuproqning yuqori namligi bilan quruq bo’lib qolishi sharoitlari keskin almashib turishi ayniqsa noqulay. Uzoq davom etgan qurg’oqchilik bilan bosib sug’orish sharoitlari almashib turishi natijasida sabzi va lavlagining ildizmevalari chatnaydi va kartoshka tuganaklari o’sib ketadi. Buning sababi – uzoq davom etgan qurg’oqchilik paytida tashqi to’qimalar o’sishdan to’xtaydi, keyin yuqori namlik ta’minlanganida va ildizmevalar qayta o’sa boshlaganida ham ushbu to’qimalar qaytadan o’smaydi va chatnab ketadi. Natijada o’simlikning erosti qismlariga patogenlar kirishi osonlashadi, hosilning omborda saqlanishi yomonlashadi. Yuqori namlik mavjudligida o’simliklarning o’sishi keskin sekinlashadi, bo’yi pasayadi, ular xlorotik bo’lib qoladi, ildizlari yomon rivojlanadi. Namligi keragidan ortiq bo’lgan tuproqda urug’lar unmasdan yoki unib chiqqandan keyin chirib ketadi. Bunday sharoitda ildiz sistemasi yaxshi rivojlanmaydi. Zaiflashgan o’simliklar ikkilamchi kasalliklar bilan oson zararlanadi. Uzoq vaqt davomida nam etishmasligi kuzatilgan tuproqda urug’lar unmaydi yoki nimjon maysalar, ulardan pakana o’simliklar hosil bo’ladi. Bunday o’simliklarning kurtaklari, gullari, mevalari to’kiladi yoki ular vaqtidan oldin gullaydi. Tuproqda namlik etishmasligi uzoq davom etsa, o’simliklar halok bo’ladi. Tuproq harorati o’simlik kasalliklari rivojlanishiga sezilarli darajada ta’sir qiladi. Sovuq tuproqlarda o’simlik ildizlarining suv so’rishi sekinlashadi, tuproq namligi etarli bo’lganida ham o’simliklarda so’lish belgilari paydo bo’ladi. Natijada o’simliklar zaiflashadi va ildiz chirishi bilan tezroq zararlanadi. Bu issiqxona ekinlarida ko’p uchraydi va ular yalpi nobud bo’lishiga sabab bo’ladi. Tuproqning suv ushlab turish qobiliyati va uning aeratsiyasi tuproq strukturasiga bog’liq. Tuproq strukturasi muayyan darajada ildizlar o’sishi tezligini aniqlaydi. Og’ir, strukturasi buzilgan tuproqlarda o’simliklar havo etishmasligidan qiynaladi. Ularning ustida normal havo va namlik almashinuvi tartibiga to’siqlik qiluvchi zich qatqaloq paydo bo’ladi. Bunday sharoitda

o’simlikning patogenlar, birinchi navbatda ildizni zararlovchi turlar bilan zararlanishga moyilligi oshadi. Tuproq eritmasining reaksiyasiga nisbatan o’simliklar bir necha guruhga bo’linadi. Agar pH ko’rsatkichlari muayyan guruh namoyandalari normal rivojlanishi uchun talab qilinadigan chegaralardan tashqariga chiqsa, o’simliklar rivojlanishi susayadi yoki ba’zan ular butunlay nobud bo’ladi. Ba’zi mineral ozuqa elementlarini o’simliklar ola bilish qobiliyati tuproq eritmasining reaksiyasiga bog’liq. Masalan, ohakli tuproqlarda o’simliklar temir va marganets kationlarini olish xususiyati pasayadi, natijada o’simliklarda ohak xlorozi rivojlanadi. Tuproqning kimyoviy tarkibi tufayli paydo bo’ladigan kasalliklardan eng xavflilari – mineral ozuqa moddalari etishmasligi yoki o’simlik uchun toksik kimyoviy birikmalar mavjud bo’lishidir. Noqulay mineral oziqlanish sharoitlarining kasalliklar paydo bo’lishiga ta’siri . O’simliklar uchun ayrim ozuqa elementlarining etishmasligi yoki ortiqcha bo’lishi va ularning miqdorlarining o’zaro nisbati buzilgan (balanslanmagan) bo’lishi zararlidir. Muayyan modda tuproqda mavjud bo’lsa ham, ammo u o’simliklar o’zlashtira oladigan shaklda bo’lmasa, o’simliklarda uning etishmasligining belgilari namoyon bo’ladi. Ba’zi suvda erimaydigan tuzlar tuproq mikroorganizmlari yoki kimyoviy birikmalar ta’sirida o’simliklar o’zlashtira oladigan shaklga o’tishi mumkin. Ba’zi tuproqlarda o’simliklarga ozuqa moddalar etishmasligi muayyan obhavo sharoitlarida ro’yobga chiqadi. Masalan, kuchli yomg’ir ta’sirida azotli o’g’itlarning oson eruvchi tuzlari engil qumoq tuproqlardan suv bilan oqib, chiqib ketadi, natijada o’simliklarda azot etishmasligi simptomlari paydo bo’ladi. U yoki bu mineral ozuqa elementlari etishmasligi odatda o’simlikning deyarli barcha organlarida namoyon bo’ladi. Uning simptomlari juda aniq, o’ziga xos bo’lishi, yoki xarakterli bo’lmasligi mumkin. Keyingi holda kasallik sababini aniqlash qiyin bo’ladi. Ozuqa moddalar etishmasligining belgilari boshqa noinfeksion va infeksion (ayniqsa ba’zi virus) kasalliklarnikiga o’xshab ketishi

mumkin. Undan tashqari, bir xil simptomlar har xil elementlar (azot va fosfor, azot va mis) etishmasligining natijasi bo’lishi mumkin. Mineral ozuqa elementlari etishmasligi tufayli paydo bo’ladigan kasalliklar diagnostikasi, ayniqsa bir necha elementlar birdaniga etishmasa, ancha murakkab. Undan tashqari, ayni bitta element etishmasligi belgilari har xil o’simlik turlarida bir xil emas. Shu sababdan, kasallik turini uning belgilari asosida aniqlash uchun u yoki bu element tanqisligi muayyan o’simlik turining o’sishi va rivojlanishiga qanday ta’sir qilishini bilish lozim. Kasalliklar diagnostikasida ba’zi hollarda qo’shimcha metodlar ishlatiladi. Ulardan biri – indikator-o’simliklarni qo’llashdir. Muayyan element etishmasligida aniq simptom hosil qiladigan o’simlik turi indikator o’simlik sifatida ishlatiladi. Uning urug’lari tekshirilayotgan maydonga ekiladi. Masalan, suli maysalari barglarida mayda, kulrang dog’lar paydo bo’lishi tuproqda marganets etishmasligining belgisidir. Kasallik sababi tuproqning va kasal o’simlikning kimyoviy tahlili yordamida aniqlanadi. Yuqorida ko’rsatilgan barcha metodlar o’simliklarning kasallik simptomlariga qarab qo’yiladigan diagnostikani to’ldiruvchi (yordamchi) usullar hisoblanadi. Azot etishmasligi . Azot oqsillar, aminokislotalar, alkaloidlar va xlorofill tarkibiga kiradi. Protoplazma quruq massasining deyarli yarmi tarkibida azot bo’lgan moddalardan iborat, shuning uchun azot barcha o’simliklarga kerak. Ba’zi azotli birikmalar doimo o’simlikning qarigan to’qimalaridan yoshroq to’qimalariga o’tib turishi muhim xususiyatdir. Shu sababdan azot etishmasligi oldin o’simlikning qariroq a’zolarida namoyon bo’lib, keyin barcha organlariga tarqaladi. Azot etishmasligining asosiy belgilari – novda, barg va ildizlar o’sishi sekinlashishidir. Barglar xlorotik bo’lib, qariganlari sarg’ish yoki qizg’ish tus oladi, ba’zan vaqtidan oldin to’kiladi, yosh barglar normal kattalikkacha o’smaydi.

O’simliklar gullashi va meva tugishi susayadi, mevalari kichik bo’lib qoladi. Boshoqli o’simliklarning tuplanishi ham susayadi. Tuproqda azot zahirasini ko’paytirish maqsadida azotli o’g’itlar beriladi, almashlab ekish sistemasiga dukkakli ekinlar kiritiladi, tuproqda nitrifikatsiya jarayoni kuchayishi va denitrifikatsiya kamayishini ta’minlovchi sharoitlar yaratiladi. Azot kuchli etishmovchiligi kuzatilsa, o’simliklarga azotli o’g’itning kuchsiz eritmasi purkaladi. Tuproqda azot keragidan ortiqcha bo’lishi ham o’simliklar uchun zararlidir. Azotning haddan tashqari katta miqdorlari vegetativ organlar juda kuchli o’sishiga, o’sish davri cho’zilib ketishiga, gullash va meva tugish kechikishiga, boshoqli o’simliklarda esa ularning poyalari uzayib ketishi va ekin yotib qolishiga olib keladi. Fosfor etishmasligi . Fosfor nuklein kislotalar, nukleoproteidlar, fosfolipidlar va fermentlar tarkibiga kiradi. O’simliklarda fosfor va azotning funksiyalari birbiri bilan bog’liqligi tufayli, bu ikki element etishmasligining belgilari ham o’xshash bo’lishi mumkin. Fosfor azot almashinuvida qatnashadi va urug’ unishi, maysa hosil bo’lishi, ildiz o’sishi, urug’ va meva etilishi kabi jarayonlarda muhim rol o’ynaydi. Fosfor etishmasligida ham ildiz, novda va barglar o’sishi sekinlashadi, gullash susayadi, barglar vaqtidan oldin to’kiladi va hosil pasayadi. Ammo azot etishmasligidan farqli o’laroq, fosfor etishmasligi kuzatilganida barglar xira, ko’kish-yashil yoki kulrang-yashil, ba’zan xira bronza ohangli, chetlari kuyganga o’xshash qo’ng’ir tus oladi, mevalar yaxshi saqlanmaydigan bo’lib qoladi. Fosforning o’tkir etishmasligi uning birikmalarini o’simliklar o’zlashtira olmasligi bilan ham bog’liq. Tuproqda odatda fosforning suvda erimaydigan anorganik va organik birikmalari mavjud bo’ladi, shu sababdan tuproqda aksariyat hollarda eruvchan fosfatlar etishmasligi kuzatiladi. Odatda o’simliklar fosfatlarni o’zlashtira olmasligi nordon va og’ir soztuproqlarda hamda tarkibida temir ko’p bo’lgan tuproqlarda kuzatiladi. Fosfor etishmasligida muvofiq bo’lgan fosforli o’g’itlar kiritiladi. Ildizdan tashqari o’g’it berish ham samara beradi.

Kaliy etishmasligi . Kaliy ham o’simliklar modda almashinuvida muhim rol o’ynaydi, oqsil sintezi, fotosintez va fermentativ reaksiyalarda qatnashadi. Kaliy etishmasligida o’simliklar o’sishi susayadi; novda va shoxlar yomon rivojlanadi; shox va novda tugun oralari qisqaradi; ba’zan poya uchlari qurib qoladi. O’tkir kaliy etishmasligida o’sish sekinlashadi, boshoqli o’simliklar tuplanishi kuchayadi, gullari mavjud bo’lgan poyalar soni kamayadi, ildizlari rivojlanishi zaiflashadi. Daraxtsimon o’simliklarda kaliy etishmasligi novdalar nobud bo’lishiga olib keladi. Kaliy etishmasligida barglar to’q-yashil tus oladi, ba’zan tomirchalari orasida xloroz paydo bo’ladi. Ko’p hollarda barglar bronza tusiga kiradi, masalan, kartoshkada barglar bronza tusi olishi nomli kasallik paydo bo’ladi. Oldin barglar to’q-yashil tus, g’ijimlangan shakl oladi, chetlari so’lg’in bo’lib qoladi, tomirchalari orasida oksidlangan bronza tusli dog’lar paydo bo’ladi. Keyin pastki barglar sarg’ayadi, ayniqsa barg chetlaridagi to’qimalar asta-sekin nobud bo’ladi. Zararlangan butalar tarvaqaylagan shakl oladi, poya ustki qismining tugun oralari qisqaradi, ildiz sistemasi va tuganaklari rivojlanishi yomonlashadi. Aksariyat hollarda o’simliklar vaqtidan oldin qurib qoladi va nobud bo’ladi. Azot etishmasligidagi kabi, mevali daraxtlarning barglari och-yashil tus oladi, ammo kaliy etishmasligida, keyinroq o’ziga xos barg chetlari kuyishi rivojlanadi – barg chetlari oldin sarg’ayadi, keyin qo’ng’ir tus oladi. Barg chetlarining kuygan joyining kattaligi har xil bo’lib, kaliy qanchalik etishmasligiga bog’liq bo’ladi. Kuchli etishmovchilik bo’lsa, barg plastinkasi deyarli butunlay qo’ng’ir tus oladi. Ammo ba’zan kaliy etishmasligi hatto sezilarli-sezilmas darajada bo’lganida ham, juda ko’p, mayda meva kurtaklari, ulardan juda mayda mevalar hosil bo’ladi. O’simliklarga kaliy etishmasligi qumoq tuproqlarda kuchli ta’sir qiladi. Tuproqqa kalsiy va magniy moddalarining ortiqcha miqdorlari kiritilganda hamda nordon tuproqlarni ohaklaganda kaliy etishmasligining salbiy ta’siri kuchayadi. Kasallikning birinchi belgilari ko’rinishi bilan kaliy o’g’iti berish talab qilinadi.

Magniy etishmasligi . Magniy xlorofill molekulasining tarkibiga kiradi va u ba’zi fermentlar faoliyatini kuchaytiradi. Magniy etishmasligi o’simlik o’sishi va rivojlanishi jiddiy buzilishiga olib keladi. Buning xarakterli belgisi – tomirlar orasi xlorozi bo’lib, o’tkir etishmaslik kuzatilganida barglarning aksariyati to’kilib ketishi mumkin. Kasallik belgilari o’simlik turiga bog’liq holda juda o’zgaruvchan, bu esa uning diagnostikasini murakkablashtiradi. Magniy o’tkir etishmasligi ko’pincha fiziologik jihatdan nordon o’g’itlar berilganda yuzaga chiqadi, chunki bunda magniy tuproqdan, ayniqsa engil qumoq tuproqlardan, suv bilan oson yuvilib, chiqib ketadi. Kasallik belgilari namoyon bo’lganida magniy sulfat yoki boshqa o’g’itlardan birini berish kerak bo’ladi. Kalsiy etishmasligi . Kalsiy o’simlik hujayra devorchalari tarkibiga kiradi. U etishmasligida, birinchi navbatda o’suv konusining faol o’sayotgan to’qimalari zararlanadi. Kasallik belgilari oldin novdalarning uchlarida paydo bo’ladi. Ko’pincha yosh barglarning shakli buziladi (deformatsiya), ularda dog’lar paydo bo’ladi, barglarning chetlarida xloroz rivojlanadi. Keyin barglar qo’ng’ir tus oladi, ba’zan tepaga qarab, buralib qoladi. O’simlik o’sishi sekinlashadi. O’suv konuslari nobud bo’lishi mumkin. Ko’p hollarda o’simliklar butunlay nobud bo’ladi. Kalsiy etishmasligi kuchli bo’lmaganida ham ildiz yaxshi o’smaydi; uning o’tkir etishmovchiligi kuzatilganda ildiz uchlari nobud bo’ladi, ular kuchli shoxlana boshlaydi, juda ko’p yangi ildizchalar hosil bo’ladi. Kalsiy etishmasligi ko’pincha nordon tuproqlarda uchraydi, shu sababdan, tuproqqa ohak solish uning nordonligini kamaytiradi va ushbu kasallikni davolaydi. Temir etishmasligi . Temir fotosintez va nafas olish jarayonlarida qatnashadi, katalaza va sitoxromoksidaza kabi fermentlar tarkibiga kiradi. Temir etishmasligining asosiy simptomi – kuchli xloroz rivojlanishidir. Temir o’simlikda kam harakatchanligi tufayli kasallik belgilari yosh organlarda yaqqol namoyon bo’ladi. Bunda alohida dog’lar hosil bo’lishi mumkin, ammo ko’pincha barglar

butunlay xloroz bilan qoplanadi. Barglarning chetlarida nekrozlar paydo bo’ladi, ular vaqtidan oldin qurib, nobud bo’ladi. Bir yillik – sabzavot va boshoqli – ekinlarga nisbatan ko’p yillik – mevali va rezavor mevali – ekinlar xloroz bilan kuchliroq shikastlanadi. Odatda tuproq tarkibida temir etarli bo’ladi, shu sababdan kasallik bu element tuproqda yo’qligi uchun emas, balki temir birikmalari o’simlik o’zlashtira oladigan shaklda bo’lmasligi tufayli paydo bo’ladi. Bu hodisaning sabablari o’ta murakkab. U odatda karbonatli tuproqlarda uchraydi, ammo nordon tuproqlarda ham, ayniqsa tuproqda marganets ko’p bo’lganida, namoyon bo’lishi mumkin. Tuproqda rux, mis, fosfor va ba’zi boshqa elementlar miqdori yuqori bo’lganida ham temir etishmasligi kuzatilishi mumkin. Shunday qilib, o’simlik temir bilan ta’minlanishi uchun bir qator shartlar kompleksi bajarilishi lozim bo’ladi. Tuproqqa temir birikmalarini solish har doim kutilgan natijani bermaydi, chunki ular tezda o’simliklar ola olmaydigan shaklga o’tadi. Temirning anorganik tuzlari eritmalarini purkash samara beradi, ammo bunday eritmalar ba’zan o’simlikka toksik ta’sir ko’rsatadi, shuning uchun kompleks organik birikmalarni ( xelatlarni ) qo’llash tavsiya qilinadi. Ularni ham tuproqqa kiritish, ham o’simliklarning tuproq usti qismlariga purkash mumkin. Xloroz bilan kurashda tuproq sharoitlarini yaxshilashga qaratilgan agrotexnik usullar yaxshi natija beradi. Masalan, bog’larning tuproqlarini o’tloqqa aylantirish temir etishmasligini kamaytiradi. Buning sababi tuproq nordonlashishi yoki organik moddalar to’planishi va ular tuproqda mavjud bo’lgan temir bilan xelat komplekslari hosil qilishidir. Marganets etishmasligi . Marganets ham xlorofill sintezida qatnashadi, fotosintez va nafas olish jarayonlarining ba’zi oksidlanish-tiklanish reaksiyalarini kataliz qiladi. Marganets o’tkir etishmasligining simptomlari (chipor nekroz, yo’lyo’l dog’lanish, mayda dog’lar paydo bo’lishi, barglarda nekrotik dog’lar hosil bo’lishi) har xil o’simliklarda bir xil emas va ko’p tarafdan temir etishmasligi belgilariga o’xshaydi. Kasallik belgilari o’simlikning ham yosh, ham qari a’zolarida paydo bo’lishi mumkin.

O’simlik marganets olishi ham bu element tuproqda qanday shaklda mavjud bo’lishiga bog’liq. Uning birikmalari nordon tuproqlarda o’simliklar o’zlashtira oladigan, karbonatli tuproqlarda esa ko’pincha o’zlashtira olmaydigan shaklda bo’ladi. Torfli tuproqlarda va ba’zi tarkibida organik moddalar ko’p bo’lgan tuproqlarda marganetsning eruvchan birikmalari nisbatan kam. Marganets etishmasligiga qarshi marganets sulfat tuproqqa solinadi yoki uning eritmasi o’simliklarga purkaladi. Bor etishmasligi . Bor karbonsuv va oqsil almashinuvida, hujayra devorchalari tarkibiga kiruvchi pektin moddalari sintezida va o’simliklar tuproqdan suv so’rishida qatnashadi. O’tkir bor etishmasligi o’simliklar modda almashinuvini kuchli darajada buzadi va ko’p hollarda zararlangan to’qimalar nobud bo’ladi. Bor etishmasligining o’ziga xos belgisi – ustki o’suv konusi nobud bo’lishidir. Undan keyin yon kurtaklar o’sa boshlaydi, ammo ularning ustki kurtaklari ham tezda nobud bo’ladi. O’simlik o’ziga xos shakl oladi: ko’p, kalta yon novdalar paydo bo’ladi, shoxlar va barglar qalinlashadi, ular xunuk shakl oladi va mo’rt bo’lib qoladi. Bunday o’simliklarning ildiz sistemasi yomon rivojlanadi, gullashi va meva tugishi keskin kamayadi. Kasallikning yana bir simptomi – parenxima to’qimalarida, ayniqsa zahira moddalar yig’iladigan organlarda, misol uchun, ildizmevalarda yaralar paydo bo’lishidir. Ba’zan bunday yaralar epidermisni, poya o’zagini qoplab oladi, poyalarning ichi bo’sh, g’adir-budir bo’lib qoladi, barglar ustki qismidan boshlab qo’ng’ir tus oladi va buralib qoladi, mevalarning shakli buziladi. Mevali daraxtlarda bor etishmasligida mevalar probkalashishi ham kuzatiladi. Ichki qismi probkalashgan meva to’qimalarida qo’ng’ir tusli, zich joylashgan nekrozlar paydo bo’ladi. Bu jarayon asta-sekin rivojlanadi va u rivojlanishi davomida to’qimalar asta-sekin o’sish qobiliyatini yo’qotib boradi, natijada mevalarning shakli buziladi. Har xil ekinlarning borga ehtiyojlari har xil. Masalan, boshoqli o’simliklarning borga ehtiyoji kam va ularda bor etishmasligining simptomlari kam uchraydi. Aksincha, lavlagi juda sezgir, tuproqda bor birikmalari mavjud bo’lmaganida uning ildizmevalarida o’zak chirishi rivojlanadi. Kasallik rozetka

o’rtasida yosh barglar rivojlanishi to’xtashidan boshlanadi. Ba’zan ushbu barglar va o’suv konusi nobud bo’ladi. Jarayon ildizning ichki qismlariga ham tarqaladi, quruq chirish rivojlanadi, natijada ildizmeva ichida bo’shliqlar paydo bo’ladi. Bor etishmasligini bartaraf etish uchun o’simliklarga bura purkaladi yoki u tuproqqa solinadi. Bura o’simliklar uchun o’ta zaharliligini hisobga olib, uning tavsiya qilingan aniq miqdorlarini qo’llash talab etiladi. Mis etishmasligi . Misning o’simliklardagi funksiyalari yaxshi o’rganilmagan. U ba’zi fermentlar tarkibiga kirishi aniqlangan. O’simliklar uchun mis o’ta zaharli, odatda tuproqda uning juda kam miqdorlari mavjud bo’ladi. Mis etishmasligi muhiti nordon reaksiyali torfli tuproqlarda va qumoq tuproqlarda, tuproqqa ohak solganda yoki tuproqda organik moddalarning katta miqdorlari mavjudligida paydo bo’lishi mumkin. Mis etishmasligida barglarda xloroz rivojlanadi, o’sish sekinlashadi, novdalar qurib qoladi. Boshoqli ekinlar mis etishmasligiga juda sezgir. Ularda mis etishmasligida barg chetlari kuyishi va barglar qurishi mumkin. Boshoq hosil bo’lishi jarayoni ancha susayadi, boshoq hajmi kichrayadi. Torfli tuproqlarda mis o’tkir etishmasligi boshoqli o’simliklar bepushtligi nomini olgan kasallikni qo’zg’atadi. Bu kasallikning o’ziga xos belgilari – gulli poyalar yomon rivojlanishi yoki mavjud bo’lmasligi, boshoqda don kam bo’lishi yoki umuman bo’lmasligidir. Kasallikni bartaraf qilish maqsadida tuproqqa mis sulfat solinadi yoki o’simliklarga bu tuzning mikrome’yorlari purkaladi. Rux etishmasligi . Rux o’simlik fermentlari tarkibiga kiradi va o’simlik o’sishini boshqaruvchi geteroauksin sintezida qatnashadi. Tuproqda rux etishmasligida o’simlik o’sishi va rivojlanishi jarayonlarida kuchli buzilishlar kuzatiladi. Rux o’tkir etishmasligining ilk belgilaridan biri – barglarda xloroz, so’ngra nekrotik dog’lar paydo bo’lishidir. YAngi barglar o’smay qoladi, tugun oralari qisqaradi, o’simlik zaiflashadi, barglari so’liydi, quriydi, tuganaklar hosili keskin kamayadi.

Ayniqsa mevali daraxtlar rux etishmasligiga sezgir. Ularda kasallikning xarakterli belgisi – rozetka hosil bo’lishidir . Bunda mayda, tor, lanset shaklli barglar rivojlanadi, novdalar kalta bo’lib qoladi. Keyinchalik bunday novdalarning uchi qurishi mumkin. Ko’p sonli, tugun oralari qisqa bo’lgan yon novdalar o’sib chiqadi. Ba’zan novda uchida 10-20 bargdan tashkil topgan, tashqi ko’rinishi sog’lom barglarnikiga o’xshash, barglar paydo bo’ladi. Rux etishmasligi daraxtlar zaiflashishiga sabab bo’ladi, novdalar sovuqqa chidamsiz bo’lib qoladi. Hosil yo’qotilishi 50% va undan ham ko’proqqa etadi. Sitrus ekinlarida rux etishmasligida barglar olachipor bo’lib qoladi. Oldin ularda tomirlararo xloroz rivojlanadi, yangi barglar kichik bo’lib qoladi. Kuchli zararlangan o’simliklar barglari butunlay sarg’ayadi. Kasal novdalar nobud bo’ladi, daraxtlar zaiflashadi, kuchli zararlanganlari nobud bo’ladi. Bu kasallik uchun ildiz o’sishi sekinlashishi va ildiz tuklarining soni keskin kamayishi eng xarakterli belgilardir. Rux etishmasligi odatda tuproqda ruxning harakatchan shakllari kamligi bilan bog’liq. Tuproqqa ohak va fosfatlar solinganda o’simliklar rux ola bilish qobiliyati pasayadi. Shu sababdan rux etishmasligi ayniqsa karbonatli tuproqlarda, rN 7 va yuqoriroq bo’lganida, kuchli bo’ladi. Go’ng solmasdan, tarkibida rux bo’lmagan mineral o’g’itlarni uzoq qo’llash kasallik rivojlanishiga olib keladi. Rux etishmasligiga bog’liq kasalliklarning oldini olish uchun o’simliklarning tuproq ustki qismlariga rux sulfat bilan ishlov beriladi. Bu tuzni tuproqqa solish faqat nordon tuproqlarda samara beradi, ishqorli va neytral tuproqlarda ruxning harakatchanligi keskin kamayadi. Molibden etishmasligi . Molibden o’simliklarning azot almashinuvida va azotfiksator bakteriyalar azotni fiksatsiya qilishi jarayonida muhim rol o’ynaydi. U nitratreduktaza fermentining tarkibiga kiradi. Molibden etishmasligi barglarda nitratlar yig’ilib qolishi va oqsil sintezi jarayonining faolligi pasayishiga olib keladi. Molibden defitsiti barglarda mayda xloroz dog’lari paydo bo’lishi va barglar butunlay sarg’ayib ketishini qo’zg’atadi. Keyin barglar so’liydi va to’kiladi. YAngi chiqqan barglarning to’qimalari yaxshi rivojlanmaydi, barg juda

yupqa bo’lib qoladi. Molibden tanqisligida dukkakli o’simliklar ildizlarida tuganaklar hosil bo’lishi susayadi, natijada o’simliklarga azot etishmasligi kuzatiladi. Rangli karam va butguldoshlarga mansub boshqa o’simliklarda molibden etishmasligi natijasida barg plastinkalari va karam boshlari emiriladi. Kasallik tomirlararo xloroz paydo bo’lishidan boshlanadi, keyin barglar so’lg’in bo’lib, qo’ng’ir tus oladi, to’qimalari emiriladi, oqibatda bargning faqat markaziy tomiri bilan to’qimalari qoldiqlari qoladi. Molibden o’simliklarga juda oz miqdorlarda kerak. Uning birikmalari deyarli barcha tuproqlarda mavjud bo’lib, tuproq eritmasining ishqorligi oshishi bilan (masalan, tuproqqa ohak solganda), o’simliklar molibdenni o’zlashtira olish qobiliyati kuchayadi. Molibden etishmasligi mavjud bo’lganida tuproqqa ozgina natriy molibdat solinadi. Mikroelementlar keragidan ortiq bo’lishi . Mikroelementlar o’simliklarga juda oz miqdorlarda kerak. Ularning, ayniqsa marganets, rux, bor va misning kattaroq miqdorlari o’simliklar uchun zaharli. O’simlik mikroelementlar bilan zaharlanishining belgilari turli-tuman: hujayra protoplazmasi shikastlanadi, fermentlar sistemasining faoliyati buziladi, bir element keragidan ko’p bo’lishi boshqasining tanqisligiga olib keladi va h. O’simliklarning u yoki bu mikroelementning yuqori konsentratsiyasining salbiy ta’siriga sezgirligi o’simlik turiga, qancha vaqt davomida o’sganligiga va fiziologik ahvoliga bog’liq. Marganets zaharliligining asosiy simptomlari – tomirlar qo’ng’ir tus olishi, barglarda qo’ng’ir-to’q-qizil dog’lar paydo bo’lishi, ularda xloroz va ularning chetlarida nekrozlar rivojlanishidir. Odatda kasallik nordon tuproqlarda, ya’ni marganets birikmalarining harakatchanligi yuqori bo’lganida namoyon bo’ladi. Tuproqda fosfor, kalsiy va magniy etishmasligi o’simlik marganets olishini kuchaytiradi, shu sababdan zichlashgan yoki namligi ortiqcha bo’lgan, tarkibida bu elementlar kam bo’lgan tuproqlarda marganetsning toksik ta’siri kuchayadi. Tuproqda bor ortiqcha bo’lishining belgilari – barglarda xloroz va nekrozlar rivojlanishi hamda o’simliklar pakana bo’lib qolishidir. Kartoshkada, bu belgilar bilan birga, ko’chatlar va etilgan o’simliklar o’sishi sekinlashadi, tugun

oralari qisqaradi, barglar och tus oladi. Qurg’oqchilik sharoitlarida barglarning uchki qismlari qo’ng’ir tus oladi. Bor ortiqchaligida bodringning pastki va o’rta yarus barglarida sariq tusli va tasma shaklli dog’lar paydo bo’ladi, keyin barglarning chetlari nobud bo’ladi. Ortiqcha borning zararli ta’sirini ekinni yaxshilab sug’orish vositasida yo’qotish mumkin, bunda bor tuzlari oson yuvilib, tuproqning pastki qatlamlariga o’tib ketadi. Molibden ortiqcha bo’lishi barglarda xloroz, ba’zan kasallikka xos tillarang-sariq tus paydo bo’lishiga olib keladi. Tuproqda alyuminiy oksidning ortiqcha miqdorlari bo’lishining asosiy belgisi – ildiz sistemasi yomon rivojlanishidir. Ko’p o’simliklar tuproqda xlor ortiqcha bo’lishiga sezgir. O’simliklar gullaganidan so’ng yoki ba’zan gullashidan oldin kartoshka barglari och tus olishi, barg bo’laklari markaziy tomir bo’ylab qayiq shaklida buralishi kuzatiladi. Keyin barglarning chetlari nobud bo’ladi va och-jigarrang tus oladi. Barglar buralishi va ularning chetlari nobud bo’lishi barglarning uchidan boshlanadi. Kasal barglar vaqtidan oldin quriydi, ammo to’kilmasdan, poyada osilib qoladi. Poya yo’g’on va kalta bo’lib qoladi. Xo’jag’at (malina) ning pastki barglarining chetlarida nobud bo’lgan to’qimadan tashkil topgan qo’ng’ir tusli hoshiya paydo bo’ladi. Tuproqda xlorning ortiqcha miqdorlari unga tarkibida xlor bo’lgan o’g’itlar (kaliy xlorid, kaliy tuzining xloridi, ammoniy xlorid va b.) ning yuqori me’yorlari solinganda kuzatiladi. Nordon qumoq tuproqlarda azot va magniy etishmasligi mavjud bo’lganida xlor ortiqcha bo’lishi belgilari ayniqsa kuchli namoyon bo’ladi. Bunday hollarda xlorning zararli ta’sirini bartaraf qilish uchun o’simliklarni azotli o’g’it (masalan, ammiakli selitra) bilan oziqlantirish va keyin sug’orish lozim. U yoki bu ozuqa elementi o’simliklar uchun ortiqcha bo’lishining ta’siri xarakteriga qarab, o’simlikning u yoki bu organi yoki butun o’simlik shikastlanadi, hosildorligi pasayadi, ba’zan o’simliklar nobud bo’ladi. Shu sababdan qishloq xo’jalik ekinlaridan yuqori hosil olish maqsadida ishlab chiqilgan chora-tadbirlar sistemasida o’simliklar ozuqa moddalari bilan ta’minlangan bo’lishini va

o’simliklarni zaharlovchi omillarni bartaraf qilib turishni ta’minlash muhim ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa tuproqqa o’g’itlarning katta miqdorlarini solishni ko’zda tutuvchi qishloq xo’jalik ishlab-chiqarishini jadallashtirish jarayonida bu chora-tadbirlarning ahamiyati benihoya. Mexanik va kimyoviy ta’sirlarning kasalliklar paydo bo’lishidagi roli . Mexanik shikastlanishlar . Qishloq xo’jalik ekinlari urug’ yoki ko’chat ekish, ekin qator oralariga ishlov berish, hosilni yig’ishtirish, tashish, omborxonalarga joylash va boshqa ishlarni bajarish paytlarida mexanik shikastlanadi. O’simliklarni shamol, do’l, hasharotlar, hayvonlar va h. ham mexanik shikastlashi mumkin. Xar qanday mexanik shikastlanishning oqibatlari ikkita yo’nalishda rivojlanadi: 1) to’qimalar, organlar butunligi va normal hayot kechirish jarayoni buzilishi natijasida o’simliklar zaiflashishi; 2) shikastlangan joylardan patogenlar kirishi va shu sababli kasalliklar rivojlanishi. Bu ikki yo’nalish o’zaro bir-birini to’ldiradi. Masalan, qator oralariga ishlov berish paytida ildiz sistemasiga jarohat etkazilsa, tuproqdan suv va ozuqa moddalari olinishi buziladi. Ayni paytda shikastlangan joylardan ildiz chirishi qo’zg’atuvchilari kirib oladi. Ildiz sistemasi shikastlanishi natijasida o’simlik zaiflashishi qanchalik kuchli bo’lsa, unga patogenning salbiy ta’siri ham shunchalik qattiq bo’ladi. Meva, sabzavot, ildizmeva, tuganaklar va boshqa mahsulotlar ularni yig’ibterib olish va tashish paytida mexanik shikastlanishining xavfi katta. Yig’im- terim paytida mexanik jarohat olgan tuganaklar qorayadi, ularning ustki to’qimalari burishib qoladi va turgorini yo’qotadi. Mexanik jarohatlar meva, ildizmeva va tuganaklarni saqlash davrida ularda chirishlar qo’zg’atadi, chunki ular orqali o’simlik organizmiga har xil chirishlarning qo’zg’atuvchilari – zamburug’lar, bakteriyalar – kirishi uchun “infeksiya darvozalari” ochiladi. Mevali daraxtlarning ustki qismlari va poyalaridagi mexanik jarohatlar ham ular orqali infeksiya kirishiga olib keladi. Masalan, shu yo’l bilan daraxtlarga rak va sitosporoz qo’zg’atuvchi zamburug’lar kirib oladi.

Dala ekinlari, sabzavot va mevali ekinlarni o’stirish jarayonida o’simliklarga texnikaning mexanik qurollari etkazadigan jarohatlardan qutulishning iloji yo’q. O’simliklar o’sishi davrida ularga mexanik jarohatlar etkazishni va hosilni yig’ibterib olish, tashish va omborxonalarga joylash paytida mexanik shikastlanishni kamaytirish mahsulot sifati oshishini va saqlash davrida mahsulot yo’qotilishi kamayishini ta’minlaydi. Kimyoviy shikastlanishlar asosan ba’zi pestitsidlar va o’g’itlarni qo’llash tufayli paydo bo’ladi. Suyuq ammiakni tuproqning ustki qismlariga yoki qurib qolgan haydash qatlamiga solish tuproqdan gaz shaklli ammiak ajralib chiqishiga va u o’simlik organlarini shikastlashiga sabab bo’lishi mumkin. O’simliklarning shikastlanish darajasi ammiak bug’lari ta’sirining kuchiga bog’liq bo’ladi. Kasallik belgilari – barglar sariq-qo’ng’ir tus olishi va quvur shaklida buralib qolishidir. Keyin barglarning shikastlangan joylari quriydi, chatnaydi va to’kiladi, kuchli zararlangan barglar nobud bo’ladi. Kimyoviy moddalar ta’siri natijasida rivojlanadigan o’simlik kasalliklarining oldini olish uchun ular sezgir o’simlik turlariga bexosdan tushishiga yo’l qo’ymaslik kerak (dalalarga samolyot bilan ishlov berishda pestitsidlarni aniq belgilangan joylarga purkash, uskunalar toza bo’lishini ta’minlash, preparat shamol bilan qo’shni uchastkalarga uchib borishiga yo’l qo’ymaslik va h.). Ba’zi ekin turlari gormon va gerbitsidlarning juda kam, “iz” miqdorlariga ham yuqori darajada sezgir bo’lishi mumkinligini esda tutish lozim. Pestitsidlar sarfme’yorlarini normadan oshirish va pestitsidlarni muayyan ekin turida qo’llash uchun berilgan tavsiyalarga to’la rioya qilmaslik hollari bo’lmasligi shart. Atrof-muhit ifloslanishining kasalliklar paydo bo’lishiga ta’siri . Agroekologik sistemalar doimiy texnogen ta’sirlar – lokal, mintaqaviy va global ifloslanishlar ta’sirida bo’ladi. Natijada madaniy ekinlarning kasalliklarga chidamliligi va hosidorligi pasayadi. Muhit ifloslanishi o’simliklarga ko’zga ko’rinmaydigan shaklda ta’sir qilishi yoki ularni ko’zga ko’rinadigan shaklda

shikastlashi mumkin. Ko’zga ko’rinmaydigan ta’sirlar qatoriga, muhitning boshqa faktorlari bilan birga salbiy effektlarni kuchaytiruvchi, hujayralar ichida struktura o’zgarishlari paydo qiluvchi gaz shaklli yoki qattiq zararli moddalarning tarkibiy qismlari bilan ifloslanishi kiradi. Tashqi (ko’zga ko’rinadigan) o’zgarishlarga o’simliklarning har xil (ayniqsa usti g’adir-budur, tuklar, shilimshiq bilan qoplangan, nam bo’lgan) qismlari ifloslanishi; SO 2 , SO 3 , HF, SiF 4 , HCl, O 3 ta’sirida o’simlik barglari va boshqa to’qimalarining tusi o’zgarishini yoki ular kuyishi (nekrozlar hosil bo’lishi); barglar vaqtidan oldin to’kilishi; assimilyasiya kamayishi natijasida o’simliklar o’sishi yomonlashishi; nekroz tufayli yashil massa yo’qotilishi hamda tuproqqa tushgan toksik moddalar ta’sirida ildiz o’sishi buzilishlari kiradi. Atmosferani ifloslantiruvchi moddalardan ozon avtomobil motorlaridan chiqqan ishlatilgan gazlardan quyosh nurlari ta’sirida hosil bo’ladi, oltingugurt oksidlari metallarni eritish, sulfat kislotasi ishlab chiqarish, ko’mir yoki gaz yoqish jarayonlarida, ftor birikmalari kimyo sanoat korxonalari faoliyatida ajralib chiqadi. Ifloslantiruvchi moddalarning o’simliklarga ta’siri ularning konsentratsiyalari va tarkibidagi zararli moddalarining ta’sir etish muddatlariga bog’liq. Ularga qishloq xo’jalik ekinlarining chidamliligi har xil. Masalan, o’simliklarning SO 2 ga chidamliligi ekin navi, ekish muddati, qancha vaqt davomida o’sganligi, yorug’lik bilan ta’minlanish darajasi, havo harorati, tuproq namligi bilan bog’liq. Zararlanish belgilari barglarda oq va jigarrang dog’lar va ularning tomirlari oralarida nekroz rivojlanishi bilan ifodalanadi. Aksariyat hollarda o’simliklar shikastlanishi latent shaklda, metabolizm va reproduktiv rivojlanish jarayoni buzilishi sifatida kechadi. Oltingugurt birikmalari fotosintezga salbiy ta’sir qiladi. Oltingugurt qo’shoksidi barglardagi xlorofill miqdorini, fotosintez darajasini kamaytiradi va fotosintez natijasida hosil bo’ladigan mahsulotlar taqsimlanishi jarayonini buzadi. Ftor ning asosiy xavfi o’simliklarda uning yuqori kimyoviy faollikka ega bo’lgan suvda eruvchan shakllari to’planishi bilan bog’liq. Zaharlanish belgilari to’qimalarda ftorning miqdori 1,5-2,0 mg/kg dan oshganida, barglar chetlari va

uchlaridagi nekroz shaklida namoyon bo’ladi. Kuchli zaharlanish yuz berganida barg qizg’ish-qo’ng’ir tus oladi. Agroekosistemalar holatiga azot birikmalari salbiy ta’sir qiladi. Yuqori haroratda yonish natijasida atmosferaga azot oksid (NO) ajralib chiqadi, u tezda azot qo’shoksid (NO 2 ) gacha oksidlanadi. Azot qo’shoksidi fotokimyoviy reaksiyalarda qatnashadi va natijada kuchli oksidantlar (ozon va peroksiatsetilnitratlar) hosil bo’ladi. NO 2 oltingugurt qo’shoksidi (SO 2 ) bilan birga nordon aerozollar va yog’ingarchiliklar hosil qiladi. Azot birikmalari bilan zararlanish belgilari barglarda qoramtir va jigarrang nekrotik dog’lar, tomirlararo nekrozlar, o’sish susayishi, fotosintez buzilishi, boshqa kasalliklar va zararkunandalar bilan zararlanishi kuchayishi bilan ifodalanadi. Pestitsidlarning yatrogen kasalliklar paydo bo’lishiga ta’siri . YAtrogen kasalliklar deb O’rmon fitopatologiyasida pestitsidlarni (hatto ularni o’z vaqtida va tavsiya qilingan me’yorlarida) qo’llash natijasida o’simliklar muayyan infeksion kasalliklar bilan zararlanishi kuchayishiga aytiladi. YAtrogen kasalliklarning oddiy misollari – tokka sineb yoki olmaga kaptan purkalganda ularda un-shudring kasalligi paydo bo’lishi yoki ushbu kasallikning rivojlanishi kuchayishidir. Hozirgacha ko’p yatrogen kasalliklar qayd qilingan, ammo ular hali yaxshi o’rganilmagan. O’simliklarni himoya qilishning samarasini oshirish uchun bu kasalliklar paydo bo’lishining mexanizmlarini aniqlash talab etiladi. YAtrogen kasalliklarni uch guruhga bo’lish mumkin: 1) o’simliklarga pestitsidlar ta’sirida paydo bo’ladigan kasalliklar; 2) kasallik qo’zg’atuvchilariga pestitsidlar ta’sirida paydo bo’ladigan kasalliklar; 3) ekosistemaga pestitsidlar ta’sirida paydo bo’ladigan kasalliklar. Pestitsidlarning o’simliklarga ta’siri . Pestitsidlar o’simliklarning fiziologik va biokimyoviy jarayonlariga, kimyoviy tarkibiga, tabiiy himoya mexanizmlariga va hokazolarga ta’sir qilishi mumkin. YAtrogen kasalliklar paydo bo’lishining sabablaridan biri o’simlik gabitusi o’zgarishi bo’lishi mumkin. Masalan, xlorxolinxlorid (XXX) bilan g’alla ekinlariga ishlov berilganida ular pakana bo’lib qoladi. Bu ishlov, bir tomondan, o’simliklarni yotib qolishdan va

ildiz chirishi kasalliklaridan himoya qiladi, ammo boshqa tomondan bir necha kasalliklar, jumladan sariq dog’lanish, septorioz, un-shudring, zang va fuzarioz kasalliklari kuchayishiga olib keladi. XXX bilan ishlov berilgan o’simliklarning boshoqlarida kasalliklar ertaroq paydo bo’lishi va kuchliroq rivojlanishining sababi o’simlik poyasining uzunligi kamayishi, yaruslararo masofalari qisqaroq bo’lib qolishi va o’simlik qismlari tuproqqa yaqinroq bo’lib qolishi tufayli ularga shudring ko’proq tushishi va saqlanishi, natijada kasallik tezroq tarqalishi uchun qulay sharoitlar yaratilishidir. Gerbitsidlar va o’sishni boshqaruvchi birikmalar o’simliklarning tabiiy himoyalanish mexanizmlarini o’zgartirishi mumkin. Masalan, tarkibida etilen bo’lgan retardantlar o’simliklar yotib qolishining oldini oladi, arpa doni yaxshi to’lishini ta’minlaydi va ayni vaqtda ekin “gelmintosporioz” bilan zararlanishini kuchaytiradi. Ba’zan pestitsidlar bilan ishlov berish metabolitlar o’simliklar ustiga ajralib chiqishiga olib keladi, natijada ayrim kasalliklar rivojlanishi kuchayadi. Masalan, pikloram gerbitsidini qo’llash makkajo’xori va bug’doy Rhizoctonia, Fusarium, Pythium va Phytophthora turlari qo’zg’atadigan ildiz chirishlar bilan zararlanishiga olib keladi. O’simliklarning ildizlaridan qand moddalarining ekssudatlari ajralib chiqishi qo’zg’atuvchi uchun qulay muhit va zararlanish uchun imkoniyat yaratadi. Xuddi shunday holat – o’simlik ekssudat ajratib chiqarishi va u vilt kasalligining qo’zg’atuvchisi bilan zararlanishini kuchaytirishi – g’o’za ekiniga prometrin va trifluralin gerbitsidlari bilan ishlov berilganida ham kuzatiladi. Pestitsidlarning fitopatogenlarga ta’siri bevosita va bavosita bo’lishi mumkin. Bevosita ta’sir fitopatogennning o’sishi va rivojlanishini, uning miqdorini, natijada o’simliklar zararlanishini kuchaytirish bilan ifodalanadi. Bavosita ta’sir pestitsid tufayli fitopatogen organizmning antagonistlarining soni kamayib ketishi, natijada kasallik qo’zg’atuvchisi ko’payishi uchun sharoit yaratilishi bilan ifodalanadi. Atrazin gerbitsidi tuproqda Fusarium solani ko’payishiga va o’simliklar fuzarioz bilan ko’proq zararlanishiga olib keladi.

Tanlab ta’sir qiluvchi fungitsidlar ba’zi hollarda oldin ekinga sezilarli darajada zarar etkazmagan kasalliklarning zarar keltirish xususiyatini oshiradi. Buning sababi – fungitsid kasallik qo’zg’atuvchisi ko’payib ketishiga to’sqinlik qiladigan uning tabiiy antagonistlari – zamburug’larni halok qilishidir. Masalan, g’alla ekinlariga benomil purkash o’simliklarda Bipolaris, Drechslera va Exserohilum turkumlari turlari qo’zg’atadigan “gelmintosporioz” larni va Alternaria alternata qo’zg’atadigan alternariozlarni kuchaytiradi. Pestitsidlarning ekosistemaga ta’siri . Kasallik qo’zg’atuvchi zamburug’lar va bakteriyalar tuproqda va o’simlik ustida mavjud bo’ladigan mikroorganizmlar populyasiyasi tarkibiga kiradi. Ular oralaridagi ekologik aloqalar mikroorganizmlar miqdorlarining bir-biriga nisbatlarini belgilovchi raqobat va antagonizm bo’lishini ta’minlaydi. Agar kimyoviy ishlov natijasida muayyan organizmlarning rivojlanishi tanlab to’xtatilsa, ularning o’rnini ushbu sharoitda tez o’sa oladigan boshqa mikroorganizmlar egallaydi. Hayotchanligini saqlab qolgan mikroorganizmlar oralarida kasallik qo’zg’atuvchilari bo’lsa, ular tez rivojlanib, o’simliklarda kasallik kuchayishiga olib keladi. O’simliklarni himoya qilish uchun qo’llaniladigan kimyoviy preparatlar ta’sirida oldin zarar keltirmaydigan kasalliklarning zarar keltirish xususiyati kuchayishi mumkin. Shunday kasalliklardan biri Avstraliyaning janubida tarqalgan o’rikning gommoz kasalligi ekanligi aniqlangan. Ilgari bu kasallikka qarshi himoya choralari qo’llanilmagan. O’rikning boshqa kasalliklariga qarshi tarkibida mis bo’lgan preparatlar bilan ishlov berilganida, kutilmaganda o’simliklar gommoz bilan zararlanishi kuchaygan. Ma’lum bo’lishicha, bu preparatlar o’rik ustidagi mikobiota, jumladan o’simliklardagi yaralar ustida o’sib, yaralarni bitiruvchi mikroorganizmlar ham qirilib ketishiga olib kelgan, natijada o’rik gommoz bilan zararlanishi uchun qulay sharoitlar paydo bo’lgan. Yuqorida keltirilgan misollar yatrogen kasalliklarning barcha xillarini o’z ichiga olmaydi. Hozirlikcha faqat pestitsidlar ta’sirida paydo bo’ladigan kasalliklar qayd etilmoqda. Ammo yatrogen kasalliklar o’g’itlar, seleksiya, tuproqqa ishlov berish usullari va hokazolar ta’sirida ham paydo bo’lishi mumkin.

Nurlanish kasalliklari . Organizmlarga singib kiruvchi va o’simliklar normal rivojlanishini buzuvchi nurlanishlarga rentgen, kosmik nurlari, neytron, gamma-, alfa- va beta-nurlanishlar kiradi. Ionlovchi nurlarning davomli ta’siri o’simliklarda modda almashinuvini jiddiy ravishda buzadi, natijada nurlanish kasalligi nomini olgan patologik jarayon yuz beradi. Bu kasallikning asosiy belgisi – o’simliklar o’sishi sekinlashishidir. Bu nurlarining muayyan dozalari bilan o’tkir va surunkali nurlanish yuksak o’simliklarning barcha organlari rivojlanishiga ta’sir qilishi mumkin. Nurlanish xili, dozasi va atrof-muhit sharoitlari bilan bog’liq holda, o’simliklar genotipida o’zgarishlar sodir bo’lishi, o’simliklar o’sishi sekinlashishi yoki, kam hollarda, kuchayishi, har xil deformatsiyalar paydo bo’lishi mumkin. Nurlarning yuqori dozalari o’simliklarni nobud qiladi. Bunday holda, o’simlik o’sishi sekinlashishidan tashqari, ildiz sistemasi faoliyati buziladi, barglarning tusi o’zgaradi, keyin ular so’lib qoladi va nobud bo’ladi. Nurlanish ta’sirida to’qimalar proliferatsion o’sishi , ya’ni tartibsiz ravishda o’sib ketishi qayd etilgan. Nurlanish kasalliklari namoyon bo’lishining shakli o’simlik turiga ham bog’liq. Masalan, bug’doy nurlanish kasalligi bilan zararlanishining asosiy diagnostik belgisi – barglarda ekssudat tomchilari va to’qimalarida nekrozlar paydo bo’lishidir. Nurlanish kasalliklarining tabiati o’rganilmagan. Ularning salbiy oqibatlarini kamaytirishga qaratilgan profilaktik chora-tadbirlar qatoriga organik va mineral o’g’itlarning optimal miqdorlarini va ular bilan birga ekinlarga katta miqdorlarda ohak solish kiradi. 5. Infeksion kasalliklar Infeksion kasalliklar qatoriga o’simlikdan o’simlikka yuqadigan kasalliklar kiradi. Ularni zamburug’lar, bakteriyalar, viruslar, viroidlar, fitoplazmalar, nematodalar va gulli parazit o’simliklar qo’zg’atadi. Kasallik qo’zg’atuvchi organizmlar patogenlik, virulentlik va agressivlik xususiyatlariga ega bo’ladi. Organizmning o’simlikda kasallik qo’zg’atish

qobiliyati patogenlik , organizmning o’zi esa fitopatogen (yoki patogen ) deb ataladi. Sog’lom o’simliklarni kuchli zararlash qobiliyatiga ega bo’lgan qo’zg’atuvchilar kuchli patogen , faqat zaif o’simliklarni, ular uchun noqulay bo’lgan muayyan ob-havo va boshqa sharoitlar mavjud bo’lganidagina zararlaydigan qo’zg’atuvchilarni esa kuchsiz patogen yoki yarim parazit , deb atashadi. Infeksion kasalliklar asosida parazitizm, ya’ni bir organizm o’zining energiyaga ehtiyojini o’simlik orqali qoplashi jarayoni yotishi tufayli o’simlik kasalliklari qo’zg’atuvchilarini ko’p hollarda parazitlar deb ham atashadi. Parazitga ozuqa manbai bo’lib xizmat qiladigan o’simlik xo’jayin o’simlik deb ataladi. Parazitning o’simlikning moddalarini o’zlashtirishi jarayoni o’simlikning normal hayoti buzilishiga, ya’ni kasallik paydo bo’lishiga olib keladi. Virulentlik qo’zg’atuvchi organizm xo’jayin o’simlikning muayyan navining chidamlilik genini engib, unda kasallik qo’zg’atish qobiliyati mavjudligini ifodalaydi, avirulentlik – aksincha, patogenning bunday qobiliyati yo’qligini bildiradi. Virulentlik va avirulentlik patogenning alohida fiziologik irq (patotip, rasa) larini aniqlashda qo’llaniladi. Masalan, gommoz, fitoftoroz, zang, un-shudring va boshqa kasalliklarini qo’zg’atuvchi bakteriya va zamburug’larning bir necha o’nlab irqlari aniqlangan, jumladan 1932-1989 yillarda Markaziy Osiyoda sariq ( Puccinia striiformis ) va qo’ng’ir ( Puccinia triticina ) zang qo’zg’atuvchi zamburug’larning, mutanosib ravishda, 30 va 32 irqi qayd etilgan. Virulentlik xususiyatini tadqiq qilish jarayonida ayni paytda o’simlik navlarining patogenning muayyan irqlariga chidamliligi mavjudligi ham aniqlanadi. O’simliklarning patogenlarga chidamliligi maxsus (spetsifik, vertikal, oligogen) yoki nomaxsus (nospetsifik, gorizontal, poligen, o’simlik yoshi bilan bog’liq, dala chidamliligi va b.) bo’lishi mumkin. Maxsus chidamlilik deb o’simliklarning muayayn navlari patogen irqlarining faqat ayrimlariga nisbatan chidamli bo’lishiga, nomaxsus chidamlilik deb qo’zg’atuvchining barcha irqlariga samarali bo’lgan chidamlilikka aytiladi. Agressivlik – patogenlik (virulentlik) xususiyati namoyon bo’lishining darajasi bo’lib, patogenning muayyan irqlari zararlay oladigan o’simlik turlari

va/yoki navlari doirasi kengligini, ularni zararlash darajalarini, ekinda tez tarqalish qobiliyati mavjudligi yoki yo’qligini va boshqalarni ifodalovchi nisbiy ko’rsatkichdir. Masalan, zang kasalliklarini qo’zg’atuvchi zamburug’lar agressiv, ildiz chirish va qorakuya qo’zg’atuvchilari esa noagressiv turlardir, chunki zang ekinda juda tez, qolganlari esa sekin tarqaladi. Patogenning agressivligi yuqori darajada latent (yashirin, inkubatsion) davrining muddatiga bog’liq. Patogen to’qimaga kirishi bilan xo’jayin o’simlikda kasallikning tashqi belgilari paydo bo’lishi orasidagi vaqt latent davr deb ataladi. Bu davr bir necha kundan bir oy yoki (g’alla ekinlarining chang qorakuyasida) 1 yilgacha vaqtni olishi mumkin. Parazitizm evolyusiyasi va tiplari . Er kurrasida yashovchi barcha organizmlar oziqlanish usuliga qarab ikki guruhga – avtotroflar va geterotroflarga bo’linadi. Avtotroflar – fotosintez jarayonida organik modda yarata oladigan organizmlardir. Geterotroflar mustaqil ravishda organik moddalarni ishlab chiqara olmaydi, ular faqat avtotroflar sintez qiladigan organik moddalar hisobiga yashaydi, shu sababdan ular ma’lum darajada, energiya manbaalari sifatida, avtotroflarga muhtoj. YAshash shakllariga qarab geterotroflar to’rt guruhga – obligat (haqiqiy) saprotroflar, fakultativ (shartli) parazitlar, fakultativ (shartli) saprotroflar va obligat (haqiqiy) parazitlarga bo’linadi. Obligat saprotroflar faqat o’simlik va hayvonlar qoldiqlari hamda tuproqdagi organik moddalar bilan oziqlanadi. Bularning namoyandalari sifatida har xil mog’or zamburug’larini, jumladan bir qator Penicillium, Aspergillus, Alternaria turlari, achitqi (drojja) zamburug’lari, ba’zi bakteriyalar va boshqalarni ko’rsatish mumkin. Obligat parazitlar tabiatda faqat tirik o’simlik to’qimalari bilan oziqlanadi va saprotrof sifatida oziqlana olmaydi. Bularga un-shudring, soxta unshudring, qorakuya va zang kasalliklarining qo’zg’atuvchilari, viruslar va ba’zi boshqalar kiradi.

Fakultativ saprotroflar odatda o’simliklarda parazit sifatida yashaydi, ammo o’simlik qoldiqlarida saprotrof shaklida ham yashay oladi. Masalan, olmada kalmaraz qo’zg’atuvchi Venturia inaequalis zamburug’i butun o’suv mavsumida olmaning barglari va mevalarini zararlab, parazit shaklida hayot kechiradi, barglar to’kilgach esa, hayotini ularda saprotrof sifatida davom ettiradi va keyingi mavsumgacha saqlanadi. Fakultativ parazitlar ham saprotrof, ham parazit shaklida hayot kechiradi. Ular xo’jayin o’simliklarni zararlaab, parazit sifatida yashaydi, o’simlik nobud bo’lgach, uning organik birikmalari bilan oziqlanib, hayotini saprotrof shaklida davom ettiradi. Fakultativ parazitlar uzoq vaqt davomida saprotrof sifatida oziqlanishi va faqat muayyan sharoitda o’simlikning tirik to’qimalariga o’tishi mumkin. Odatda fakultativ parazit o’simlikni noqulay sharoit yuzaga kelganda – o’simlik zaif bo’lib qolganida, uning to’qimalari shikastlanganida yoki qariganida zararlaydi. Fakultativ parazitlar qatoriga sabzavot va poliz ekinlarini zararlovchi juda ko’p turlar, jumladan nihol va ildiz chirishlari, oq, kulrang, qora, yumshoq chirish, fuzariozlar qo’zg’atuvchilari va boshqa turlar kiradi. Parazitizm darajalari 1-rasmda diagramma shaklida ko’rsatilgan. Buerda to’la shtrixlangan doira (1-rasm, a) parazitizm umuman yo’qligini ko’rsatsa, fakultativ parazitizm xuddi shunday doira orqali, faqat shtrixlanmagan sektor (1rasm, b) yordamida ko’rsatilgan. Fakultativ saprotoroflar uchun parazitik va saprotrofik yashash tarzlari butunlay teskari (1-rasm, v); hayot davrining asosiy qismini ular parazit sifatida yashab, faqat kam qismida saprotrof shaklida hayot kechiradi. Nihoyat, obligat parazitizm sxemada shtrixlanmagan doira vositasida ko’rsatilgan (1-rasm, g), bu esa ularning namoyandalari saprotrof usuli bilan oziqlana olmasligini ifodalaydi. Ushbu sxema geterotroflarning barcha xil saprotrof va obligat sifatida oziqlanish usullarini namoyon etadi va parazitizm evolyusiyasini tasavvur qilishga imkon beradi. Ko’p olimlarning fikriga ko’ra o’simliklar dunyosida evolyusiya obligat saprotrofizmdan obligat parazitizmga qarab yo’nalgan. Bu tushunchalarga mutanosib ravishda, organizmlar saprotrof hayot tarzidan parazitizmga, saprotrof tarzning o’rnini butunlay egallashga qadar,

asta-sekin o’tishi jarayonida parazitik tarzning ahamiyati oshib borishini diagrammadagi ma’lumotlardan kuzatish mumkin. Obligat saprotroflar va fakultativ parazitlarning haqiqiy parazitizmga qarab yo’nalgan evolyusiyasi hozirgi kunda ham davom etmoqda. Demak, o’simliklarda yangi kasallik paydo bo’lishi har doim yana bitta saprotrof tirik o’simlik hisobiga hayot kechiradigan parazitga aylanishi bilan bog’liqdir. O’simlik butun yashash davrida mikroorganizmlar – saprotroflar bilan yaqin aloqada bo’ladi. Bunda o’simlikning tuproq osti qismi tuproq usti qismiga ko’ra murakkabroq biologik muhitda bo’ladi, chunki tuproqda zamburug’, bakteriya, nematoda va hokazolarning katta miqdorlari hayot kechiradi (tuproqning haydalma qatlamida faqat bakteriyalar gektariga 3-8 tonnani tashkil etadi). Bu organizmlarning barchasi o’zaro munosabatlarda bo’ladi; ularning miqdoriga tuproqning kimyoviy va fizik sharoitlarini belgilovchi bir qator faktorlar ta’sir etadi. Tuproqning kimyoviy tarkibini, strukturasini, namligini, nordonligini unga ishlov berish, o’g’itlash, pestitsid qo’llash kabi usullar vositasida o’zgartirish mumkin. Buning natijasida biologik muvozanat buziladi va tuproq organizmlari hayotida o’zgarishlar yuz beradi. O’simlik ildizlari tuproqqa modda almashinuvida hosil bo’ladigan, oralarida qimmatli ozuqa moddalari bo’lgan, saprotroflarni jalb etadigan birikmalarni chiqaradi. Tuproqning ildizlarga yaqin qatlamida ( rizosferada ) odatda doimo mikroorganizmlar jamoasi (1 g tuproqda taxminan 10,7 mln mikroorganizm) mavjud bo’ladi. Saprotroflarning boshqa bir guruhini o’simlik barglaridan ajraladigan metabolitlar jalb etadi. Bu guruh mikroorganizmlari filloplana deb ataladi. Rizosfera va filloplana organizmlari o’simliklarga zarar etkazmaydi va ular bilan o’simliklar orasidagi munosabatlar kommensalizm nomini olgan. Kommensalizm ikkita tur orasidagi shunday bir munosabatlarki, bunda birinchi tur (yuksak o’simlik) ikkinchi turga (mikroorganizmga) ijobiy ta’sir ko’rsatadi, ikkinchi tur esa birinchiga hech qanday ta’sir qilmaydi. Shu bilan birga muayyan sharoitlarda, rizosfera va filloplanada yashovchi saprotroflar orasida parazitik yashov tarziga o’tadiganlari paydo bo’lishi mumkin.

Misol uchun, mabodo ildiz tukchalari nobud bo’lsa, ularni saprotroflar egallab oladi. Ularning ba’zilarining metabolitlari o’simlikning tirik to’qimasi uchun zaharli bo’lishi mumkin. Metabolitlar ta’sirida nobud bo’lgan hujayralar doirasi asta-sekin kengayadi. Ularni ham saprotrof egallaydi va to’qima emirilishi jarayoni davom etadi. Ushbu jarayon asosida saprotroflarning parazitik oziqlanish tarziga o’tishining bir yo’lini tasavvur qilish mumkin. Bu tipdagi parazitlarning o’ziga xosligi – o’simlik to’qimalarini egallash usulidir. Ular oldin o’simlikning tirik hujayralarini o’zlarining toksik metabolitlari bilan o’ldirishi va keyin o’lik hujayralarni ozuqa sifatida o’zlashtirishi lozim. O’simliklarning tuproq usti qismida (filloplanada) ham shunga o’xshash jarayonlar kechadi va saprotroflar orasida yangi parazit formalar shakllanadi. Parazitizm evolyusiyasi jarayonining keyingi rivojlanishi parazitlar o’zlariga lozim bo’lgan energiya manbaalarini olish maqsadida o’simlik hujayrasiga ta’sir etish usullarini takomillashtirish yo’nalishida amalga oshadi. Zamburug’lar, bakteriyalar, viruslar va fitoplazmalar parazitizmining evolyusiyasi hozir ham davom etmoqda. Parazit formalar paydo bo’lishining manbaasi saprotroflar bo’lib, o’zgaruvchanlik, irsiyat va tabiiy tanlash natijasida ulardan ixtisoslashmagan (keng ixtisoslashgan) fakultativ parazitlar, so’ngra fakultativ saprotroflar va nihoyat, obligat parazitlar paydo bo’ladi. Patogenlik mexanizmlari . Fitopatogenning o’simlikka ta’sir qilish xarakteri uning parazitlik xususiyatlari bilan aniqlanadi. Parazitlar xo’jayin o’simliklardan ozuqa moddalarni har xil usullar yordamida oladi va bu belgiga qarab ikkita katta guruhga – biotroflar va nekrotroflarga bo’linadi. Biotroflar ozuqa moddalarni xo’jayin o’simliklarning tirik, nekrotroflar esa – o’lik hujayralaridan oladi. Ma’nosiga asoslanib, biotrof termini obligat parazit terminiga, nekrotrof termini esa fakultativ parazit terminiga tenglashtiriladi. Har bir guruhga mansub parazitlarning o’simliklarga ta’sir qilishining o’ziga xos usullari mavjud bo’lib, ular o’simlik organizmidagi buzilishlar xarakteri, kasallik belgilari va hosilga etkazadigan shikast darajalarini aniqlaydi.

Biotroflar ozuqani davomli xo’jayin o’simlikning tirik hujayralaridan oladi. Patogen bilan xo’jayin o’simlik orasidagi munosabatlar bu bosqichda simbiozga yaqinlashadi. Simbioz bir-biriga evolyusion nuqtai-nazardan yaqin bo’lmagan organizmlarning birga yashash tarzi bo’lib, xo’jayin o’simlik tirik qoladigan hollarda bu tarzga parazitizm ham mansubdir. Biotrof-fitopatogen bilan xo’jayin o’simlik orasidagi bunday munosabatlar ma’lum bir bosqichgacha mavjud bo’lib, undan keyin simbioz buziladi va qo’zg’atuvchi o’simlikka zarar etkaza boshlaydi. Fitopatogenlarning yuqorida ko’rsatilgan guruhlarining har biri o’ziga xos patogenlik mexanizmiga ega. Fitopatogen organizmning yuksak o’simlikka asosiy ta’sir qilish vositalari fermentlar va toksinlar , ba’zan o’sishni boshqaruvchi moddalar , ayrim hollarda esa – patogen yoki zararlanishga javoban xo’jayin o’simlik hosil qiladigan muayyan birikmalardir. Patogen o’simlikka kirishi va uning ichida tarqalishi fermentlar faoliyatiga bog’liq. Fermentlar yordamida xo’jayin o’simlikning to’qimalari patogen o’zlashtira oladigan va energiya manbai sifatida ishlata oladigan moddalarga qadar parchalanadi. Ayniqsa pektolitik fermentlar guruhi muhim ahamiyatga ega. Pektin moddalarini eritib, ular hujayra devorchalarini emiradi. Natijada parazit hujayra tarkibidagi birikmalardan foydalanishi uchun imkoniyat yaratiladi. Zamburug’lar va bakteriyalarda pektolitik fermentlarni sintez qilish qobiliyati keng tarqalgan. Bu fermentlarning eng yuqori faolligi kasallik rivojlanishining ilk bosqichlarida namoyon bo’ladi. Misol uchun, ho’l chirish kasalligida qo’zg’atuvchi parenxima to’qimalarini tezda egallab oladi, natijada ular yumshoq, strukturasiz, sersuv bo’lib qoladi va nobud bo’ladi, ularni tezda ikkilamchi patogenlar egallaydi. Ildiz sistemasi zararlanishi natijasida rivojlanadigan so’lish kasalliklarida pektolitik fermentlar patogen o’simlikning o’tkazuvchi naychalar sistemasiga kirishini osonlashtiradi. Undan tashqari, pektolitik fermentlar ta’sirida pektin moddalari parchalanishidan hosil bo’lgan mahsulotlar o’tkazuvchi sistemaga tushadi va transpiratsion oqimga to’sqinlik qiladi.

O’simlik to’qimalari emirilishida va uning hujayralaridagi moddalar boshqa moddalarga aylanishida sellyulaza, lignolitik va boshqa fermentlar ham ishtirok etadi. Organizm sintez qiladigan fermentlar to’plami uning muayyan yashash sharoitlariga ko’nikish darajasini aniqlaydi. Misol uchun, energiya manbaalari sifatida tarkibi har xil bo’lgan organik moddalarni o’zlashtiruvchi obligat saprotroflar fermentlarning katta to’plamlariga ega bo’ladi. Bu fermentlar ushbu organizmlarga har xil sharoitlarda va har xil ozuqa substratlarida yashash uchun imkon beradi. Goh saprotrof, goh parazit tarzida yashaydigan fakultativ parazitlar ham murakkab ferment sistemalariga ega; bu parazitlar nekrotroflarga mansub, chunki ular oldin o’simlik hujayralarini o’ldiradi, keyin esa ularning ozuqa moddalarini o’zlashtiradi. Nekrotroflarga nisbatan biotroflarda fermentlar xilma-xilligiga ehtiyoj kamroq, chunki ular barcha ozuqa moddalarini xo’jayin o’simlikning tirik hujayralaridan oladi. Toksinlar fitopatogenlar sintez qiladigan yuksak o’simlik uchun zaharli moddalardir. Ular o’simlik hujayralarini o’ldiradi va ularni parazit oziqlanishi uchun yaroqli holga keltiradi. Bu oziqlanish shakli nekrotroflarga (fakultativ parazitlarga) xos, chunki toksinlar ularning o’simlikka hujum qilishda qo’llaydigan asosiy qurolidir. Fakultativ parazitlar qurol sifatida, ayni bir paytda, fermentlarni ham qo’llaydi. Agar o’simlik to’qimasi sezgir bo’lsa va toksin ta’sirida nobud bo’lsa, parazit hujayradagi moddalarni fermentlari vositasida parchalaydi va o’zlashtiradi. Agar o’simlik toksinlar ta’siriga sezgir bo’lmasa, uning hujayralari toksin bilan shikastlanmaydi, fakultativ parazit to’qimalarga o’rnasha olmaydi va o’simlikni zararlay olmaydi. Shunday qilib, toksinlarning ta’sir spektri muayyan fitopatogen bilan zararlanadigan o’simliklar doirasini belgilaydi. Toksinlarni ba’zi obligat parazitlar ham hosil qiladi. Ular qo’zg’atadigan kasalliklarda toksinlar faolligi patologik jarayonning oxirgi bosqichlarida kuzatilishi, oldingi bosqichlarida esa o’simlik o’sishini jadallashtiruvchi moddalar faollik namoyon qilishi faraz qilinadi.

Fitopatogenlarning parazitlik darajalari bilan aniqlanadigan kasallik tiplari . Nekrotroflar va biotroflarning o’simliklarni zararlash usullari va tabiatda xo’jayin o’simliklar mavjud bo’lmaganida yashash tarzlari oralarida katta tafovutlar bor. Bu organizmlarning parazitik faoliyatining asosiy ko’rsatkichlari o’simliklarga kirish usuli; o’simlik to’qimasiga ta’siri; zararlanuvchi to’qima; zararlanayotgan o’simlikning holati; oziqlanish tipi; ozuqa muhitlarida o’sish qobiliyati; o’simlikdan boshqa muhitda yashash tarzi bo’lib, ular patogenlarning parazitik faoliyati xususiyatlarini ancha to’liq yoritadi. Fakultativ parazitlar o’simliklarga ko’pincha har xil jarohatlar orqali kiradi, shuning uchun ularni ko’p hollarda “yara parazitlari” deb atashadi. O’simlik to’qimalariga ular toksinlari va fermentlari bilan ta’sir qilib, hujayralarni o’ldiradi va nobud bo’lgan hujayralar bilan oziqlanadi. Ular ko’pincha zaiflashgan, shikastlangan o’simliklarni zararlaydi, qariyotgan to’qimalarni afzal ko’radi. Ular parazit bo’lsa ham, ko’pincha saprotrof tarzida oziqlanadi. Ikkinchi usul mavjudligi ularni har xil ozuqa muhitlarida o’stirish imkonini beradi. Fakultativ parazitlar uzoq vaqt davomida saprotrof sifatida yashashi yoki xo’jayin o’simlik urug’larida saqlanishi mumkin. Obligat parazitlar va fakultativ saprotroflar o’simliklarga tabiiy teshiklar (ustitsalar, har xil kavakchalar va h.) orqali yoki bevosita kutikulani teshib kiradi. Ular zararlangan to’qimaga ko’pincha o’sishni jadallashtiruvchi (stimulyasiya qiluvchi) ta’sir qiladi, chunki ko’p hollarda ularning patogenlik mexanizmi o’sishni tartibga soluvchi moddalarni sintez qilishni ko’zda tutadi. Obligat parazitlar sog’lom, yaxshi rivojlangan o’simliklarni afzal ko’radi va ko’pincha shikastlanmagan to’qimalarni, meristemani zararlaydi. Ular faqat parazit tarzida oziqlanadi, shu sababdan ozuqa muhitlarida o’smaydi yoki maxsus tarkibli muhitlarda, juda sekin o’sadi. Fakultativ saprotroflar ozuqa muhitlarida ham o’sa oladi. Obligat parazitlar o’simlik tanasidan tashqarida yashay olmaydi. Fakultativ saprotroflar qisqa vaqt davomida o’simlik qoldiqlarida yashashi mumkin.

Ularning yashash muddati o’simlik qoldiqlari parchalanishi muddati bilan chegaralangan – hujayralar matseratsiya bo’lganidan keyin ular hayotchanligini yo’qotadi. Obligat parazitlar va fakultativ saprotroflar uzoq vaqt davomida tinim davridagi strukturalar shaklida, ba’zan xo’jayin o’simliklar urug’lari ichida, saqlanishi mumkin. Fakultativ parazitlar qo’zg’atadigan kasalliklar tiplari . Fakultativ parazitlar uzoq vaqt davomida saprotrof tarzida oziqlanib, tuproqda yashashi mumkin. Dalada ular bilan zararlanishga moyil ekin o’stirilganida fakultativ parazitlar o’simliklardan zaiflashgan yoki shikastlanganlarini zararlaydi, natijada o’simliklarning ayrim a’zolari yoki butun o’simlik nobud bo’ladi. O’simlik qoldiqlari bilan fakultativ parazitlar tuproqqa qaytib tushadi va u erda saprotrof tarzida hayot kechiradi. Saprotroflar tomonidan raqobat yo’qligi tufayli, zararlanishga moyil o’simlik ekilgan dalada bu parazitlarning miqdori keskin ko’payadi. Natijada tabiiy inokulyum zahirasi – infeksiya manbai tez hosil bo’ladi. Ayni dalada zararlanishga moyil ekin qanchalik tez-tez o’stirilsa, infeksion yuk ham shunchalik katta bo’ladi. Kasallik tarqalishining tezligi tabiiy inokulyum zahirasi miqdoriga bog’liq. Patologik jarayon rivojlanishi uchun muayyan infeksion yuk mavjud bo’lishi lozim, bu demak-ki, agar tuproqda infeksion agent miqdori kritik miqdordan kam bo’lsa, kasallik rivojlanmaydi. O’simlik hujayralariga ularni emirish uchun etarli miqdorda toksinlar kirgandagina patologik jarayon rivojlanishi mumkin – demak, infeksiya zahirasi muayyan miqdorga etganida, uning o’simlikka hujumi muvaffaqiyatli bo’ladi va kasallik rivojlanadi. Shunday qilib, fakultativ parazit kasallik qo’zg’atishi uchun ikkita shart bajarilishi lozim: tuproqda yoki urug’da muayyan miqdorda infeksiya zahirasi mavjud bo’lishi va o’simlik qandaydir noqulay sharoit ta’sirida zaiflashgan bo’lishi darkor. Fakultativ parazitlar qo’zg’atadigan kasalliklardan eng keng tarqalganlari – ildiz chirishlaridir . Bu xil kasalliklar quyidagi umumiy sxemaga binoan kechadi: tuproq zarrachalarining qarshiligini engib, unib chiqish jarayonida maysa (ko’chat,

nihol) larda mexanik jarohatlar hosil bo’ladi. O’simliklar erosti a’zolaridagi kichik yarachalar tuproqda yashovchi fakultativ parazitlar kiradigan joy vazifasini bajaradi. Bu parazitlarning toksik metabolitlari ildizlarni nobud qiladi va urug’palla ostidagi bo’g’in hujayralarini emiradi. Poyaning zararlangan qismi ingichkalashadi va poya o’sha joyidan sinadi. Zararlangan o’simliklarning ko’pchiligi nobud bo’ladi. Masalan, fakultativ parazitlarning bir guruhi qo’zg’atadigan lavlagi ildizi emirilishi kasalligi ta’sirida daladagi o’simliklarning ko’p qismi nobud bo’ladi. Ildiz chirishlar ayniqsa bahorda davomli sovuq obhavo kuzatilganida, shu sababdan urug’lar unishi va maysalar o’sishi sekinlashganida kuchli rivojlanadi. Bodring, qand lavlagi, g’o’za, tamaki, g’alla va boshqa ekinlarga ildiz chirishlar katta zarar etkazadi. Fakultativ parazitlar daraxtlar tanasi va shoxlarini ham zararlaydi. Bu ko’pincha qishda sovuq shikastlagan daraxtlarda uchraydi. Poyaning sovuq tufayli nobud bo’lgan qismlarida nekrotroflar joylashadi va toksik birikmalari bilan shu qismlar atrofidagi sog’lom hujayralarni o’ldiradi. Nobud bo’lgan to’qimaning hajmi o’sadi. Daraxtda asta-sekin tarqalib, fakultativ parazitlar uning shoxlari, poyasini, oxiri butun daraxtni o’ldirishi mumkin. Vertitsillyoz so’lish ( vilt ) fakultativ parazitlar qo’zg’atadigan kasalliklarning yana bir misolidir. Vilt bilan g’o’za, pomidor, zig’ir, o’rik va ko’p boshqa o’tsimon va daraxtsimon o’simliklar kuchli zararlanadi. Qo’zg’atuvchi zamburug’ ( Verticillium dahliae ) ildizlardagi kichik yaralar orqali o’simlik o’tkazuvchi sistemasiga kiradi, u erda toksin va fermentlar hosil qiladi va tomirlarning hujayralarini nobud qiladi. Natijada tuproqdan o’simlikning yuqoriroqda joylashgan a’zolariga suv etkazilishi jarayoni buziladi. O’simliklar so’lib qoladi, barglarida nekrozlar hosil bo’ladi. Zararlangan a’zolar ko’pincha nobud bo’ladi, ammo ba’zan kasallik surunkali shakl oladi. Barcha hollarda kasallik katta zarar etkazadi. Zararlangan o’simliklar nobud bo’lganidan keyin kasallik qo’zg’atuvchisi tuproqqa tushadi va u erda hayotini saprotrof shaklida davom ettiradi. Ayni dalada kasallikka moyil ekin bir necha yil davomida o’stirilsa, tuproqdagi infeksion yuk

shu darajaga etishi mumkinki, bunda ekinning ko’p qismi patogen bilan zararlanadi va nobud bo’ladi. O’simliklar bir qator noinfeksion faktorlar (suv etishmasligi, ildiz sistemasiga past harorat va b.) ta’sirida ham so’lishi mumkin. Shu sababdan infeksion so’lishni aniqlash uchun tipik simptom – poya o’tkazuvchi sistemasining xalqasi qo’zg’atuvchi toksinlari ta’sirida qorayishi qayd etiladi. Fakultativ parazitlar qo’zg’atadigan, tabiatda keng tarqalgan kasalliklarning yana bir tipi dog’lanishlardir . Ular odatda barglarda uchraydi. Ular qatoriga alternarioz, septorioz, “gelmintosporioz” lar va boshqa ko’p kasalliklar kiradi. Dog’lanishlar birinchi navbatda qarigan pastki yarus barglarini zararlaydi, keyin yuqori yarus barglariga o’tadi. Qo’zg’atuvchilarning toksinlari ta’sirida barglarda har xil tusli dog’lar hosil bo’ladi. Zararlangan barglar vaqtidan oldin quriydi va to’kiladi. Qo’zg’atuvchi ular bilan tuproqqa tushadi va u erda hayotini saprotrof shaklida davom ettiradi. Dog’lanish qo’zg’atuvchilari odatda tuproqda o’simlik qoldiqlari to’la minerallashgunicha saqlanadi. Keyin, tuproq mikroorganizmlarining raqobati tufayli ularning ko’pchiligi nobud bo’ladi. Ularning oz qismigina tinim davriga kirgan strukturalar shaklida saqlanib qoladi. Fakultativ parazitlar hayot kechirishi haqidagi bilimlardan kasalliklarga qarshi agrotexnik tadbirlarni tanlashda foydalaniladi. Masalan, muayyan agrotexnik usullarni (almashlab ekish va b.) qo’llab, o’simlik qoldiqlari minerallashishini jadallashtirish va tuproqdagi infeksion yuk miqdorini ancha kamaytirish mumkin. Fakultativ parazitlardan himoya qilishda o’simlik holatining ahamiyati katta. Birinchi navbatda zaiflashgan o’simliklar zararlanishi tufayli, ekin o’sishi va rivojlanishi uchun qulay sharoitlar yaratish – fakultativ parazitlardan himoyaning bir yo’nalishidir. Obligat parazitlar va fakultativ saprotroflar qo’zg’atadigan kasalliklar tiplari . O’simliklar bilan biotrof guruhiga mansub patogenlar orasidagi munosabatlar butunlay boshqachadir. Biotrof oziqlanish tarzida parazit ozuqa moddalarni xo’jayin o’simlikning tirik hujayralaridan oladi va bu jarayonda

hujayralarga o’simlik modda almashinuvini jadallashtiruvchi birikmalar ajratib, chiqaradi. Shu sababdan, zararlanishning ilk bosqichlarida zararlangan to’qimalarning faoliyati kuchayadi, faqat bir qancha vaqt o’tgandan keyin, ularning faoliyati susayadi va oxiri to’xtaydi (to’qimalar yoki butun o’simlik nobud bo’ladi). Biotroflar qo’zg’atadigan asosiy kasalliklar qatoriga zang, qorakuya, unshudring, soxta un-shudring va shishlar kiradi. Patologik jarayon rivojlanishi davrida xo’jayin o’simlik to’qimalari emirilishining belgilari paydo bo’ladi. Masalan, zang zamburug’ining pustulalari hosil bo’lishida epidermis ancha shikastlanadi, qorakuya bilan zararlangan o’simlik a’zolari emiriladi, soxta unshudring bilan zararlangan o’simlik a’zolari deformatsiyaga uchraydi, shishlar kuzatilganida zararlangan to’qima butunlay o’zgaradi va o’ziga xos xususiyatlarini yo’qotadi. Shunday qilib, biotrof parazitlar o’simlik to’qimalarida yashashga yuqori darajada moslashgan va ular o’simlik hujayralarining modda almashinuvi jarayonini boshqarib, uni o’zlarining ehtiyojlarini qondirishga yo’naltiradi. Biotrof organizmlar – obligat parazitlar va fakultativ saprotroflarning – hayot tarzi xo’jayin o’simlik bilan chambarchars bog’liqligi sababli, ularning bir mavsumdan keyingisigacha tabiatda saqlanishi tinim davriga kirgan shakllari vositasida va qulay sharoitda tez ko’payishi hisobiga amalga oshadi. Obligat parazitlar, bakteriyalardan tashqari, fitopatogen organizmlarning barcha guruhlarida uchraydi. O’simliklarda kasallik qo’zg’atuvchi barcha organizmlarning taxminan 25 foizi obligat parazitlardir, deb hisoblashadi. Barcha viruslar – obligat parazitlardir. Fitopatogen zamburug’lar orasida ko’p obligat parazitlar mavjud; obligatlar yuksak, gulli parazit o’simliklar orasida ham uchraydi. Biotroflar o’simliklarning tirik to’qimalaridan tashqarida saqlanmaydi va ko’paymaydi, ammo fakultativ saprotroflar qisqa muddat davomida zararlangan o’simlik qoldiqlarida yashashi mumkin. Masalan, olma kalmaraz kasalligining qo’zg’atuvchisi ( Venturia inaequalis ) kuz-qish davrida olma daraxtining to’kilgan

barglarida yashaydi. Ammo obligat parazitlar va fakultativ saprotroflar asosan tinim davriga kirgan shakllar, ko’p yillik o’simliklarning zararlangan to’qimalari va zararlangan urug’larda saqlanadi. O’suv davrida fitopatogenlarning miqdori tiklanishi biotroflarning juda tez ko’paya olish qobiliyati va infeksiya tez tarqalishi mavjudligi bilan bog’liq. Shu sababdan o’simliklarning obligat parazitlar qo’zg’atadigan kasalliklari bilan kurashish strategiyasi o’suv davrida infeksiya ko’payishi va tarqalishini to’xtatish yoki kamaytirishga qaratilgandir. Bu qoidadan mustasno bo’lgan, kam sonli fitopatogen organizmlar qatoriga o’simliklarning erosti a’zolarini zaralaydigan va o’suv davrida infeksiyasi faol tarqalmaydigan parazitlar, jumladan kartoshka rak kasalligi ( Synchytrium endobioticum ), karam kila kasalligining qo’zg’atuvchilari ( Plasmodiophora brassica ) va ba’zi boshqalar kiradi. Bu parazitlardan ekinlarni himoya qilish usuli – ularning tinim davriga kirgan shakllari tuproqda to’planishining oldini olishga qaratilgan. Kasallik qo’zg’atuvchilarining ixtisoslashishi va o’zgaruvchanligi . Patogenlar ixtisoslashishi – ular muayyan ozuqa substratiga moslashuvi va muayyan o’simliklar doirasini zararlay olishidir. Patogen o’simlikda parazitlik qilishi va undan o’ziga kerak bo’lgan ozuqa moddalarni olishi uchun o’simlik to’qimalarida ushbu moddalar mavjud bo’lishi va ular patogen o’zlashtira oladigan shaklda bo’lishi hamda patogen uchun zaharli moddalar bo’lmasligi lozim. Shu sababdan muayyan patogen zararlay oladigan o’simliklar doirasi u o’zlashtira oladigan ozuqa moddalar doirasi hamda o’simlik to’qimasidagi toksik moddalarni neytrallash qobiliyati bilan aniqlanadi. Har xil o’simliklar tarkibidagi ozuqa moddalar har xil bo’lishi tufayli patogen faqat muayyan xo’jayin o’simliklar doirasida yashay oladi. Muayyan xo’jayin o’simliklarda parazitlik qila olishi asosida fitopatogenlarni guruhlarga bo’lish filogenetik ixtisoslashish , deb ataladi. O’simlik to’qima va a’zolari ularda mavjud bo’lgan ozuqa substratlari tarkibi bo’yicha har xil ekanligi tufayli parazitlar muayyan a’zolar yoki to’qimalarni egallashga ixtisoslashadi. Fitopatogenlar o’simlikning muayyan a’zolarini egallashga moslashuvi organotrop ixtisoslashish , muayyan to’qimalarga

moslashuvi esa – gistotrop , yoki to’qima ixtisoslashishi , deb ataladi. Organotrop ixtisoslashishning misollari: karam kilasining qo’zg’atuvchisi ( Plasmodiophora brassica ) faqat o’simlik ildizini, boshoqli o’simliklarda qorakosov (o’roqkuya) kasalligining qo’zg’atuvchisi ( Claviceps purpurea ) madaniy va yovvoyi boshoqli o’simliklarning faqat tuguncha (urug’don) larini zararlashi va h. Gistootrop ixtisoslashishning misoli: vertitsillyoz so’lish kasalligining qo’zg’atuvchisi ( Vericillium spp.) faqat o’tkazuvchi sistemaning to’qimalarini zararlashi va b. Ontogenetik ixtisoslashish . Fitopatogen organizmlar o’simliklarni ularning muayyan rivojlanish bosqichlarida zararlashga ixtisoslashadi. Bu ontogenetik yoki yoshga bog’liq-fiziologik ixtisoslashish, deb ataladi. Masalan, lavlagi qora son kasalligi qo’zg’atuvchilari, tuproqda yashovchi nekrotroflar, lavlagini faqat uning o’sishining ilk bosqichlarida – urug’ unishi bilan 4 ta chinbarg hosil bo’lishi orasida – zararlaydi. Bug’doyda qattiq qorakuya qo’zg’atuvchi zamburug’ – obligat parazit Tilletia caries – o’simlikni qisqa davrda – urug’ unishi bilan maysalar er ustiga chiqishi orasida zararlaydi. Dog’lanishga o’xshash kasalliklarni qo’zg’atuvchi ba’zi organizmlar faqat yoshi kattaroq o’simliklarni zararlaydi. Bunday kasalliklar o’suv davrining ikkinchi yarmida namoyon bo’ladi. Masalan, lavlagi barglari serkosporoz bilan zararlanishi ular qarishi bilan birga kuchayib boradi. Ayni bir patogen barcha yoki bir necha ixtisoslashish tiplariga ega bo’lishi mumkin. Masalan. bug’doyda qattiq qorakuya qo’zg’atuvchi zamburug’ faqat Triticum turkumiga kiruvchi o’simliklarni zararlaydi, bu – filogenetik ixtisoslashish. Bu kasallik faqat don to’qimalarini zararlaydi, bu esa – organotrop ixtisoslashish. Undan tashqari, faqat yosh to’qimalar zararlanadi – zamburug’ o’simlikka maysa fazasida kiradi, poya o’sishi bilan birga o’sib, tugunchaning meristema to’qimalariga tushadi, bu esa – rivojlanish bosqichi-yosh bilan bog’liq bo’lgan ixtisoslashishdir. Qo’zg’atuvchilarning ixtisoslashishi haqidagi ma’lumotlar katta amaliy ahamiyatga ega. Ontogenetik ixtisoslashish mavjudligi o’simlikning kasallik bilan zararlanishga eng moyil fazasida kurash choralarini tanlab olishga asos bo’ladi. Masalan, bug’doy urug’ini ekishdan u unib chiqishigacha bo’lgan davr qanchalik

qisqa bo’lsa, o’simliklar qattiq qorakuya bilan zararlanishi shunchalik kam bo’ladi. Shu sababdan, maysalar unishini tezlashtiruvchi barcha agrotexnik omillar ushbu kasallikning rivojlanishi darajasini kamaytiradi. Filogenetik ixtisoslashish . O’simliklarni kasalliklardan himoya qilishda filogenetik ixtisoslashish – patogenlar muayyan bir turkum, tur va hatto navni zararlashga ixtisoslashishi – eng katta ahamiyatga ega. Bitta yoki bir necha xo’jayin o’simliklarni zararlay olish qobiliyatiga qarab, kasallik qo’zg’atuvchilar tor va keng ixtisoslashgan guruhlarga ajratiladi. Tor ixtisoslashgan parazitlar, yoki monofaglar , faqat bir turkum yoki bir turga mansub o’simliklarni zararlaydi. Tur ixtisoslashishiga ega monofaglar misollari – faqat lavlagini zararlovchi lavlagi serkosporozi qo’zg’atuvchisi ( Cercospora beticola ), makkajo’xori pufakli qorakuyasi qo’zg’atuvchisi ( Ustilago zeae ) va b. Keng ixtisoslashgan parazitlar, yoki polifaglar , har xil oilalarga yoki bitta oilaning har xil turkumlariga mansub o’simlik turlarini zararlaydi. Masalan, sklerotinioz (oq chirish) kasalligining qo’zg’atuvchisi ( Sclerotinia sclerotiorum ) yuksak o’simliklarning ko’p oilalariga mansub turlarni zararlaydi. O’simliklarniing 38 ta oilasiga kiruvchi turlarida traxeomikoz so’lish qo’zg’atuvchi Verticillium dahliae zamburug’i ham keng ixtisoslashgan parazitdir. Qorakosov kasalligini qo’zg’atuvchi zamburug’ – Claviceps purpurea – boshoqdoshlar oilasining ko’p turkumlariga kiruvchi o’simliklarni zararlash qobiliyatiga ega. Ralstonia (= Pseudomonas ) solanacearum bakteriyasi 27 ta oilaga mansub o’simliklarni zararlaydi. Botrytis cinerea zamburug’iga o’xshash patogenlar zararlay oladigan xo’jayin o’simliklar doirasi juda keng va ular o’simliklarning har xil to’qimalari va a’zolarini zararlaydi. Viruslardan eng keng ixtisoslashgani tamaki mozaikasi virusidir. Keng ixtisoslashgan patogenlarni ixtisoslashmagan patogenlar, deb hisoblashadi. Ixtisoslashish patogenning o’simlik to’qimalaridan unga kerakli ozuqa moddalarni o’zlashtirish qobiliyatini aniqlashi tufayli, ixtisoslashmagan parazitlar har xil o’simlik to’qimalari va a’zolaridan turli moddalarni o’zlashtirishga imkon beruvchi fermentlar to’plamiga ega ekanligi ehtimol qilinadi.

Patogenlarning filogenetik ixtisoslashishi kasalliklar bilan kurashda almashlab ekishni qo’llashga imkon yaratadi. Tor ixtisoslashgan patogenlarga nisbatan, almashlab ekishda ayni parazit bilan zararlanmaydigan ekin turlarini birin-ketin joylashtirish oson. Misol uchun, lavlagining serkosporoz kasalligi qo’zg’atuvchisi faqat bir ekin turini zararlay oladi, shu sababdan almashlab ekish sistemasida lavlagini har qanday boshqa ekin bilan almashlab ekish mumkin. Zararlanmaydigan ekinni o’stirish jarayonida infeksion yuk juda sezilarli darajada kamayib boraveradi. O’simliklar keng ixtisoslashgan parazit bilan zararlanganida butunlay boshqacha ahvol kuzatiladi. Masalan, Ralstonia solanacearum bakteriyasi pomidor, kartoshka, tamaki, kungaboqar, qovun, eryong’oq, soya va boshqa ekinlarda tomir bakteriozi kasalligini qo’zg’atadi. Almashlab ekishda bunday keng ixtisoslashgan parazit bilan zararlanmaydigan ekinni topish va tanlab olish, shu sababdan tomir bakteriozi kasalligiga qarshi agrotexnik usullarni qo’llash ko’p qiyinchilik tug’diradi. Yuqorida bayon etilgan patogenlarning filogenetik ixtisoslashishi fitopatogenlar xo’jayin o’simliklarning muayyan to’plamini zararlash qobiliyati mavjudligi bilan ifodalanadi. Ammo ko’pincha qo’zg’atuvchining biologik turi o’simliklarning alohida turkum va turlarini zararlay oladigan fiziologik formalarga bo’linadi. Fiziologik formalar mavjudligini birinchi bo’lib shved olimi YA. Eriksson 1894 yilda, g’alla va xashaki boshoqli ekinlarda poya zangi qo’zg’atuvchi Puccinia graminis zamburug’ida isbotlagan. Eriksson bu tur ko’p formalardan tashkil topishi va ularning har biri muayyan xo’jayin o’simliklar to’plamini zararlashga moslashganini ko’rsatib bergan. Misol uchun, ular orasida faqat bug’doyni yoki faqat sulini zararlaydigan formalar mavjud va h. G’alla ekinlarida un-shudring qo’zg’atuvchi Erysiphe graminis zamburug’ining bunday formalari mavjudligini amerikalik olim E. Marshal aniqlagan. Bu maxsus formalar lotincha formae speciales (qisqartirilgani f. sp.) so’zlari bilan yoziladi. Boshoqli o’simliklarda un-shudring qo’zg’atuvchi Erysiphe

graminis zamburug’ining quyidagi maxsus formalari mavjud: bug’doyda E. graminis f. sp. tritici , sulida E. graminis f. sp. avenae , arpada E. graminis f. sp. hordei , javdarda E. graminis f. sp. secalis parazitlik qiladi va b. Ba’zan maxsus formalarning lotincha nomlarida speciales so’zini yozishmaydi. Masalan, matn bunday keltirilishi mumkin: «Evropada Puccinia graminis zamburug’ining eng keng tarqalgan maxsus formalari qatoriga faqat Triticum turlarini zararlaydigan P. graminis f. tritici, javdar va arpani hamda bug’doyiq, ba’zi yaltirbosh, tulkiquyruq turlari va boshqa boshoqli o’tlarni zararlovchi P. graminis f. secalis kiradi; un-shudringlardan suli va bir qator boshoqli o’tlarda E. graminis f. avenae tarqalgan». YA. Erikson Puccinia graminis turida fiziologik formalar mavjudligini ko’rsatib bergandan keyin, amerika olimlari E. Stekmen va F. Pimayzel zang zamburug’larining ixtisoslashishini o’rganishda keyingi yangilik yaratishdi. Ular maxsus formalar tarkibi ham bir xil bo’lmasdan, o’z navbatida, o’simliklarning muayyan navlariga moslashgan fiziologik irqlardan tashkil topganligini aniqlashdi. Xo’jayin o’simliklarning muayyan navlarini zararlash qobiliyati bo’yicha bir- biridan farqlanuvchi maxsus formalar fitopatogenlarning fiziologik irqlari , deb ataladi. Fiziologik atamasi irqlar orasidagi farq fiziologik ekanligini, ya’ni xo’jayin o’simlik bilan munosabatlarda fitopatogen foydalanadigan moddalar har xil ekanligini ko’rsatish uchun qo’llaniladi. Ayni navni bitta irq zararlay olishi va boshqasi zararlay olmasligi, bu irqlar o’simlik hujayralariga ajratib chiqaradigan moddalar har xil bo’lishi bilan izohlanadi. Alohida maxsus formaning fiziologik irqlari mavjudligi yoki yo’qligini, standart differensiator navlar to’plamidagi muayyan navlarga nisbatan patogenlik xususiyati mavjudligi yoki yo’qligini o’rganish orqali aniqlanadi. Fiziologik irqlar odatda raqamlar bilan belgilanadi. Patogen zamburug’larning yangi irqlari paydo bo’lishining sababi geterokarioz bo’lishi mumkin. Tarkibida genetik jihatdan farqlanuvchi bir necha yadrosi bo’lgan zamburug’ geterokarion , deb ataladi.

Patogen zamburug’larning yangi irqlari paydo bo’lishida paraseksual jarayon ( paraseksual sikl ) katta rol o’ynaydi. Bunda plazmogamiya, kariogamiya va xromosomalar gaploid holatga o’tishi maxsus organlarda emas, balki mitseliy vegetativ gifasining har qanday hujayrasida amalga oshadi. Deyteromitsetlardan tashqari, paraseksual sikl haqiqiy jinsiy jarayoni mavjud bo’lgan zamburug’ turlarida ham kuzatiladi. Shunday qilib, fitopatogenlar o’zgaruvchanlikning quvvatli mexanizmiga ega va bu o’zgaruvchanlik parazitizmning davomli evolyusiya qilishini belgilaydi. Ushbu evolyusiya ko’rinishlaridan biri – o’simliklarning yangi kasalliklari, demak ularning yangi qo’zg’atuvchilari ham, davomli paydo bo’lishidir.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1 Пересыпкин В.Ф. Сельскохозяйственная фитопатология. М.: «Агропромиздат», 1989, 480 стр. 2 Пидопличко Н.М. Грибы-паразиты культурных растений. Определитель. Т.1-3. Киев: «Наукова Думка», 1977-1978. 3 Попкова К.В., Шкаликов В.А., Стройков Ю.М. и др. Общая фитопатология. Учебник для вузов. 2-е изд. М.: «Дрофа», 2005, 446 стр. 4 Саттарова Р.К., Раҳимов У.Х., Ҳакимова Н.Т. Вирусология, бактериология ва микоплазма. Талабалар учун маъруза матнлари. Тошкент: ТошДАУ нашр таҳририяти бўлими, 2003, 63 бет. 5 Саттарова Р.К., Холмуродов Э.А., Зупаров М.А., Ҳакимова Н.Т. Микроорганизмлар систематикаси. Магистратура талабалари учун маъруза матнлари. Тошкент: 2003, 63 бет. 6 Ҳамраев А.Ш., Азимов Ж.А., Ниѐзов Т.Б. ва б. Боғ, токзорларнинг заракунандалари, касалликлари ва уларга қарши кураш тизими. Тошкент: “Фан”, 1 , 160 б.

Похожие

Manzarali bog’dorchilik o’simliklarining kasalliklariga qarshi kurash choralari

Manzarali gullar fitopatologiya

Igna bargli daraxtlarning kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari

Eman va zarrang kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari

Tol kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari. Qayrog’och kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari