Мактабгача тарбия ёшидаги болалар нутқининг ривожланиш хусусиятлари - Педагогиka - Рефераты

Мактабгача тарбия ёшидаги болалар нутқининг ривожланиш хусусиятлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

49.5 KB

www.arxiv.uz РЕЖА: 1. Болалар нутқининг ривожланиш даврлари. 2. Тайёргарлик ва боғчагача бўлган давр. 3. Мактабгача ва мактаб даври.

www.arxiv.uz Таянч сўзлар : ( нутқ. бўғин. талаффузуз. Тафаккур. Ша роит. ) Боланинг нутқи катталар нутқи асосида ривожланиб боради. нутқнинг т ў ғри шаклланиши атрофдагилар нутқига, нутқий тажрибага, т ў ғри нутқ мухити ва таълим-т а рбияга боғлиқ. Нутқ туғма қобилият эмас, балки хаёт давомида боланинг жисмоний ва ақлий ривожланиши билан бир қаторда шаклланиб боради. нутқ бузилишларини ўрганиш, тушуниш учун бола нутқининг нормал ривожланиш йўлини, бу жараённинг ўзига хос хусусиятларини, нутқнинг муваффакиятли шаклланишида катта рол ўйновчи шароитни билиши лозим. Бундан ташқари бола нутқининг ривожланиш жараёнидаги ривожланиш даврини аник билиш зарур. Бу эса нутқнинг ривожланиш жараёнидаги у ёки бу камчиликларни ўз вақтида билиш ва аниқлаш учун керак бўлади. Масалан, 1 ёшу 4 ойлик бола гапирмаяпти. Педагог боланинг нормал ривожланишида биринчи сўзлар қачон пайдо бўлишина билса, у холда бу боланинг нормал ёки нонормал ривожланаётганини хал қила олади. Бола нутқининг ривожланиш хусусиятларини билиш, нутқ бузилишларига тўғри диагноз қўйиши учун ҳам зарурдир. Баъзи мутахассислар уч ёшли боланинг товуш талаффузузидаги камчиликларни бартараф этиш учун уни логопед қабулига юборадилар. Шу тўғрими? Йўқ, албатта. Чунки, нутқи нормал ривожланаётган болага ҳали бу ёшда баъзи бир товушларни нотўғри талаффузуз этиш хос бўлади. Бу кўриниш физиологик дислалия деб аталиб, бу ёшдаги болаларда артикуляция аппаратининг ҳали етарли даражада шаклланмаганлигини билдиради. нутқ камчиликларини бартараф этишда тўғри ва аниқ тарбиявий-тузатиш иш режасинин тузиш учун бола нутқининг ривожланиш қонуниятларинин яна бир карра билиш зарур хисобланади. Муаллифлар бола нутқининг шаклланиш даврларини турлича кўрсатадилар, уларни ҳар-хил номлайдилар ва ҳар бирининг ёш

www.arxiv.uz чегараларини турлича ифодалайдилар. Г. Л. Розенград-Пупко болада нутқ ривожланишни 2 даврга ажратади: 1. Тайёрлов даври. ( 2 ёшгача бўлган давр ) 2. нутқ нинг муста қ ил шаклланиш даври. А.Н. Леонтев бола нутқининг шаклланишини 4 даврга бўлиб к ўрсатади: 1. Тайёргарлик даври- 1 ёшгача. 2. Бо ғ чагача бўлган давр- 3ёшгача. 3. Мактабгача бўлган давр- 7 ёшгача. 4. Мактаб даври. Бу даврларнинг тўлиқ тавсифи устида т ў хталиб ў тамиз. Шундай қилиб, Биринчи давр-тайёргарлик даври . Бола туғилган дақиқадан бошлаб овоз чиқаради. Бу овоз қичқириқ ва йиғидан иборат бўлади. Тўғри, бу овоз одам нутқидан узоқ. Лекин, ана шу қичқириқ ва йиғи нутқ аппаратининг 3 бўлимини (нафас олиш, овоз хосил бўлиш, артикуляцион) ривожланишда катта рол ўйнайди. Икки хафта ўтгач, бола гапираётган одамнинг овозига эътибор бера бошлайди. Унга гапираётганда қулоқ солади, йиғлашдан тўхтайди. Бир ойлигининг охирига бориб, уни майин қўшиқ ( АЛЛА ) остида тинчлантириш мумкин бўлиб қолади. Кейинчалик у бошини гапираётган одам томонга буради ёки уни к ў злари билан кузатади. Тез кунда бола интонацияга эътибор бера бошлайди: майин гапирганда тинчланади, кескин интонацияга йиглайди. Икки ойлик атрофида гу-гулаш, уч ойликнинг бошида бу ғ инларнинг талаффуз у зи пайдо бўлади.(ага-ага, та-та, ба-ба ва бошқадар) Бунда товушлар бирикмаси ани қ артикуляция қилинмайди. Бола беш ойлигида товушларни эшитади. Атрофдагиларнинг лаблари артикуляцион ҳаракатини к ў риб, унга тақлид қилишга ҳаракат қилади. Боланинг қандайдир ани қ ҳаракатларни к ў п маротаба такрорлаши ҳаракат к ў никмасининг мустахкамланишига олиб келади. Олти ойлигидан бошлаб бола та қ лид қилиш орқали баъзи бу ғ инларни талаффузуз эта бошлайди: на- на-на, бе-бе-бе, да-да-да, па-па-па ва бош қ алар. Кейинчалик бола тақлид қилиш орқали нутқнинг хилма-хил элементларини аста-секин

www.arxiv.uz ў злаштира бошлайди. Бунда бола нафа қ ат фонемаларни, балки нутқнинг суръат, ритм, тон, муси қ авийлиги, ифодалилигини ў злаштиради. Иккинчи ярим йилликда бола баъзи бир товушлар бирикмасини идрок қила бошлайди ва уларни предметлар ёки ҳаракатлар билан боғлайди. (бу, ма, бей).Бола етти - тўққиз ойлигида катталар кетидан турли хил бўғинларни қайтара бошлайди. Ўн – ўн бир ойлигида сўзларнинг ўзига реакция пайдо бўла бошлайди. (вазият ва гапираётган кишининг интонациясидан қатъий назар) Бу вақтда бола нутқи шаклланаётган шарт-шароитлар мухим аҳамият касб эта бошлайди.(катталарнинг тўғри нутқи ва катталарга тақлид қилиш ва хакозолар).Бола хаётининг биринчи йилининг охирига келиб унда нутқий алоқада бўлиш эхтиёжи ўсиб боради. У бир нимани олишни, сўрашни айтишни хохлайди. Бу эхтиёж боланинг бутун фаолиятида иштирок этади ва унда актив нутқнинг пайдо бўлишини белгилаб беради. Бир ёшнинг охиридан бошлаб болада актив нутқ ривожлана бошлайди. Биринчи сўзлар пайдо бўлади. Иккинчи давр-боғчагача бўлган давр.(1ёшдан 3 ёшгача) Болада биринчи сўзлар пайдо бўлгандан сўнг таёрлов даври тугаб актив нутқни эгаллаш даври бошланади. Бу вақтда бола атрофдагилар артикуллияциясига эътибор беради. У гапираётганлар орқасидан сўзларни кўп маротаба такрорлайди ва ўзи ҳам сўзларни талаффузуз қилади. Талаффузуз вақтида бола баъзи товушларни нотўғри талқин этади, ўрнини алмаштиради ёки ўз нутқида қўлламайди. Бу вақтда бола бир сўз ёки товушлар бирикмаси билан предметни ҳам, илтимосни ҳам, хис-туйғуни ҳам ифодалаши мумкин. Бола хаётининг 2-3 йилига келиб, унинг луғат бойлиги сезиларли даражада бойиб боради. Шуни таъкидлаш керакки, кўпгина хилма-хил тад қ и қ отчилар бола сўз бойлигининг ў сиб боришида турли ра қ амли маълумотларни к ўрсатадилар. Энг кенг тар қ алган маълумотга к ў ра, болаларнинг луғат бойлигини боғчагача бўлган даврда ў сиши қ уйидаги ра қ амларни к ўрсатади:

www.arxiv.uz 1 ёшу 6 ойда 10-15 та, 2 ёшнинг оғирига келиб 300 та, 3 ёшда 1000 та сўз. Бола хаётининг учинчи йилига келиб, нутқнинг грамматик томони шакллана бошлайди. Аввал бола ў з хохиши ва илтимосларини ҳар бир сўз билан ифодалайди. Кейинчалик 1-2 та сўздан иборат содда жумлалар пайдо б ў ла бошлайди. Учинчи давр- мактабгача бўлган давр. (3 ёшдан 6 ёшгача). Мактабгача бўлган даврда болалар биринчи навбатда артикуляцион жихатидан осон талаффуз этиладиган: лаб-тил ундошлари ( п, б, м, ф, в ) ва бошқаларни ўргана бошлайдилар. Артикуляцион жихатидан талаффузуз этиш қийин бўлган: шивирловчи, сирғалувчи (с, з, ш, ж, ч ) ва сонор (р, л) тил орқа (к, г) товушларни талаффузини эгаллашга қийналадилар. Шунинг учун болалар бу товушларни нутқда нотўғри қўллайдилар ёки талаффузуз этмайдилар. 3-7 ёшгача бўлган даврда болаларда эшитиш малакалари ривожланиб боради, бу эса боланинг ўзи талаффузини назорат қилишга имконият яратади. Баъзи холларда болалар ўз камчилигини тўғрилайдилар. Уларда фонематик идрок шаклланиб боради. Бу даврда луғат бойлигининг ў сиши давом этади. Боланинг 4-6 ёшида унинг актив луғати 3000-4000 та сўзгача етади. Л уғат бойлиги ўсиб бориши билан биргаликда нутқнинг грамматик томони ҳам ривожланиб боради. Бола хаётининг 4-йилига келиб, улар ў з нутқларида содда ва мураккаб гапларни қўллай бошлайдилар. 5 ёшга келиб эса қў шма гаплардан эркин фойдалана оладилар. 5 ёшли болалар қў шимча саволларсиз хикоя ва эртакларни айтиб бериш қобилиятига эга бўладилар. Бу даврда фонематик идрок сезиларли даражада ривожланади. Бола аввал унли ва ундошларни, сўнг сонор, шовқинли ва сирғалувчи товушларни ажрата бошлайди. Нормада 4 ёшли бола барча товушларни ажрата олиши, унда фонематик идрок шаклланган бўлиши лозим. Бу вактга келиб, товушларни т ў ғри талаффуз ўзининг шаклланиши тугалланади ва бола ҳар томонлама т ў ғри ани қ гапира олади.

www.arxiv.uz Туртинчи давр-мактаб даври (7 ёшдан 17 ёшгача). Бу даврнинг ўзига хос томони шундаки, болалар нутқининг ривожланиши олдинги даврларга нисбатан онгли равишда рўй беради. Бу даврда болалар товушлар анализи, нутқнинг грамматик қонуниятларини эгаллайдилар. Бу даврда нутқнинг янги тури ёзма нутқ етакчи рол ўйнайди. Грамматик қонструкциялар ҳам мураккаблашиб боради, чунки, агар, качонки каби боғловчиларни ишлата бошлайдилар. Бу боланинг тафаккур жараёнлари мураккаблашиб бораётганлигини ва бу нутқда ўз ифодасинин топаётганлигини кўрсатади. Бола нутқининг ривожланиш жараёни ўз вақтида тўғри кечиши учун махсус шароитлар зарурдир. Бунинг учун: бола рухий ва жисмоний жихатидан соғ бўлиши, нормал ақлий қобилиятга эга бўлиши нормал эшитиш ва кўриши, етарли даражада рухий активликка эга бўлиши, гаплашиш эхтиёжига эга бўлиши, тўғри нутқ мухитига эга бўлиши лозим. Болада нутқнинг нормал ривожланиши, унга доимо янги тушунчаларни ўзлаштириб олишга, теварак-атроф хақидаги билим ва тасаввурларини кенгайтиришга имконият яратади. Шундай қилиб, нутқ, унинг ривожланиши тафаккурнинг ривожланиши билан узвий боғлиқдир.

www.arxiv.uz ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР: 1 Розенград-Пупко Г.А. « Р еч и развитие воспитания в раннем возрасте» М 1963 й. 2.Фомичева Т.Б» Воспитание у детей правилного произношения» Москва 1987 йил. 3. П.М. Пўлатова “Олигофренопедагогика” Тошкент 2005 йил. 4. В.С. Рахманова “Махсус педагогика” Тошкент 2004 йил. 5. Вы г отский. Л. С. «Проблема у отсталости» Москва 1956 йил. 6. Под ред. Дульнева. Г.М.»Коррекционная роль обучения в школе»М . 1971 й. 7. М. Аюпова “Логопедия” Тошкент, 2007 йил.

Похожие

Ўзбекистон Республикаси халқ таълими тизимида махсус муассасалар тизими

Махсус муассасаларга болаларни саралаш ишларининг мазмуни

Мактабгача ёшдаги болалар жисмоний тарбияси

Болаларда нутқнинг тўлиқ ривожланмаганлигини коррекциялаш

Ўқитувчи нутқининг техникаси