Кичик жанрнинг катта аҳамияти - Педагогиka - Рефераты

Кичик жанрнинг катта аҳамияти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

52.5 KB

Кичик жанрнинг катта аҳамияти Жўрахонов Абдуаҳад, доцент Тез айтишлар ўзбек халқ оғзаки ижодиётининг кичик жанрларидан биридир . Халқимиз қадим замонлардан бошлабоқ бошқа кўпгина жанрлар қаторида тез айтишларни ҳам яратган ва уларни болаларга айттириб, шу болалар билан бирга завқланиб келишган. Тез айтишларнинг қадимий намуналарини алоҳида кўрсатиб бера олмасак ҳам, мақоллардек сермазмун ва ихчам, эртаклардек дидактик характердаги бу жумлаларни донишманд халқимиз яратганлигини биламиз. Ўтган асрнинг 30- йилларига келиб халқ оғзаки ижодиётининг бошқа намуналари қатори тез айтишлар ҳам ёзиб олинди ва айрим тўпламларга киритилди. Жумладан, Ҳоди Зариф томонидан 1939 йилда нашр этилган ўзбек фольклори китобига 12 та тез айтиш ва 8 та сўз ўйини киритилганлиги маълум. Тез айтишларнинг барчасини болалар яратган деб айта олмаймиз. Уларнинг кўпчилигини катта ёшдагилар, мураббий ва ўқитувчилар яратган бўлишлари ҳам мумкин. Бизнингча, болалар томонидан яратилган тез айтишларда у ёки бу ундош товулар кўп иштрок этадилар. Масалан: «Самарқанд сойида сасиган сабзини саватга солиб сотаётган Саломова Салимахонга соғинчлик салом.» «С» ундошини қуйи синфларнинг ўқувчилари айтишга, талаффуз қилишга унчалик қийналмайдилар. Уларга завқ берадиган нарса ҳар бир сўзнинг албатта «С» товуши билан бошланишидир . Шунга ўхшаган сўз ўйинларидан талабалар анчагинасини биладилар ва айтиб юрадилар. Биринчи синф ўқувчилари ҳарфларни таний бошлаган пайтларида «О» унлисини впа «Л»ундошини кўпроқ такрорлашлари учун шутовуш ва ҳарфларнинг сўуз таркибида келишларини ўрганишлари, эслаб қолишлари

учун қуйидаги тез айтишдан фойдаланиш мумкин «Олим Олимадан олма оладими?». Кейинги синфларда ҳам талабаларнинг товуш ва ҳарфларнинг бирлашиб бўғинларни ташкил этишларига мисол тарзида мазкур тез айтишдан фойдаланиш мумкин. Бир хил ўзакка эга бўлган 4 та сўзнинг ҳар бирини керакли ўринларга қўйиб айтишнинг ўзи талабанинг ҳарфлар, товушлар ва сўзлар ҳақидаги билимларини айни вақтда унинг хотирасини ўстиради ва мустаҳкамлайди Фонемаларни талаффуз қилишда қийналадиган болаларниниг аксарияти «Р» товушини талаффуз қилишга қийинчилик сезадилар. Юқоридаги тез айтиш эса ана шу қийинчиликни бартараф этиш учун ёрдам беради. Айтиш жараёнида эса бола сўзларни тез айтишга уриниб хатоларга йўл қўяди. Машқлар натижасида у қанчалик тез талаффуз қилмасин, барча фонемаларни тўғри талаффуз кила оладиган бўлади. Бизнинг мақсадимз тез айтишлар ҳақида умумий маълумот бериш эмас балки тез айтишларнинг тарбиявий аҳамиятлари ҳақилда қўпроқ фикр билдириш, тез айтишларнинг мазмун моҳиятларини ўқувчиларга кенгроқ тушунтириш орқали болаларнинг табиат ва жамият ҳақидаги билим ва тушунчаларини бойитишдан иборат. Шундай тез айтишлар борки, ўзининг ғоявий аҳамияти билан мақоллардан қолишмайди. Уларни кенг таҳлил қилиш натижасида ўқувчиларнинг онгини, дунё қарашини, умуман олганда, у ёки бу нарса ва ҳодисаларнинг моҳиятини, табиат ва жамиятда тутган ўрнини тушунтириб бериш мумкин. Масалан, шундай тез айтиш бор: «Қурилишга терак керак, кўпроқ терак экмоқ керак». Ўқувчи манашу тез айтишни бир нафасда кўпроқ маротаба айтишни машқ қилиш жараёнида «Қ» ва «К» товушларни яхшироқ фарқлайди «Р» товуши ўрнига «Й» ишлатиб юрадиган болалар учн эса яхши машқ бўлади . Чунки бу тез айтишнинг яхлит мазмунини бола осонроқ тушуна олади. Болани бир оз чалғитиши мумкин бўлган сўзлар асосан «терак»

ва «керак» сўзларидир. Чунки бу сўзларнинг биргина бош ҳарфлари бир –биридан фарқ қилади. Айтиш мумкинки, тез айтишнинг мағзини мана шу икки сўз ташкил кқлади. Болалар боғчаларидаги тайорлов гуруҳлари талаблари ёки биринчи синф талабалари ҳали ҳаётда жуда кўп нарса ва ҳодисаларни билмайдилар. Айрим нарсалар нималардн таёрланшини, уларнинг қай тарзда бунёд қилинишини билмайдилар. Жумладан, болалар уй қурилиши учун зарур нарсаларни ҳам билмасликлари мумкин. Тез айтишнинг биринчи бўлагига эътиборни қаратайлик: «қурилишга терак керак». «Қурилиш» сўзининг маъносини, қурилишнинг инсон ҳаётидаги роли ва ўрнини биринчи галда болаларга тушунтириш лозим деб биламиз. Болаларга шундай деб мурожаат қилишимиз мумкин: Болалар, мана ҳозир илк баҳор пайти ҳали анчагина салқин, биз уй ичида кўпроқ вақт ўтказамиз. Ташқарида қуёш чиққан пайтларда очиқ ҳаводан нафас олиб, ўйнаб юрамиз. Аммо кечки пайт уйга кирамиз, ўтириб овқатланамиз ва иссиққина уйда ухлаб дам оламиз. Баҳорда ёмғир кўп ёғади, биз ёмғирда қолиб ҳўл бўлмаслик учун ҳам уй ичига кириб оламиз. Қишдаги совуқ кунларда ҳам асосан уй ичида яшаймиз, овқатланамиз, ўйнаймиз, уўга берилган вазифаларимизни бажарамиз, эртаклар ўқиймиз, қизиқарли мультфилмлар тамоша қиламиз, тўғрими? Агар уйлар бўлмаса, биз қорли, совуқ кечаларда ҳам очиқ жойларда колишимизга тўғри келади , бундай совуқда яшашимиз мумкин эмас. Одамлар қишнинг совуқ кунлари ва кечаларида совуқда қолиб ҳалок бўлмаслик учун усти ёпиқ, атрофлари тўсиқ, шамол ва совуқ кирмайдиган уйларни қуриб, шу уйларда яшайдилар. Азалдан ўзбек халқи деворларнинг уриладиган жойларга қатор устунлар қўйиб чиқиб , шу устунларни тикка ҳолатда ушлаб турадиган, зилзилалар пайтида бирор томонга устунлар оғиб тушмасликлари учун тиргаклар қўйиб чиқиб,0 кейин шу устун ва тиргаклар орасига гувалаларни урганлар. Натижада шамол ва совуқдан тўсилган уйнинг дастлабки шакли пайдо бўлади . Мана шу шаклларни, айтиб ўтилган устун ва тиргакларни тахтага бўр билан чизиб кўрсатилса, тағин ҳам мақсадга мувофиқ бўлади.

Устунлар устига узун сарровлар қўйилади, бу узун ёғочлар устунларни ўз аро боғлаб туриши натижасида улар ўз ўринларида мустаҳкам ҳолатда турадилар. Шу сарровлар устига 60- 70 см га биттадан ёғочлар қўйилади. Уларнинг учлари ҳар икки томондаги сарровларга михлаб қўйилади. Уйнинг ичига қор ваёмғирларнинг сувлари тушмасликлари учун томга шиферлар қоқилади. Ўша шиферлар остида ҳам бир қанча терак ёғочлари бўлади. Уйнинг шифти ва поли ҳам дарахтларнинг таналаридан тайёрланган фанер ва тахталардан бўлади. Мана энди биз ёзда қуёшнинг тикка тушадиган нуридан ва одамни бироз қийнайдиган ҳароратидан сақланамиз. Баҳор кузда ёмғирлардан панада бўламиз. Қишда эса қордан панада иссиқ уйда мазза қилиб ўтирамиз ва ухлаймиз. Демак, одамлар мана шундай уйларсиз яшай олмайдилар. Одамлар фақат ўзлари учун эмас балки уй ҳайвонлари бўлмиш қўй ва сигирларга, товуқ ва итларга ҳам ўзларига яраша қилиб қуриб бериладиган уйлар ва уйчалар, катаклар учун ҳам ёғочлар керак бўлади. Мана шу ёғоч ва тахталар бизнинг мамлакатимизда тераклардан тайёрланади. Ҳа, демак, барча уйларнинг қурилишларига терак керак, дейилмоқда. Теракларсиз қурилишларни қуриб бўлмас экан. Бизнинг боғча ва мактабларимиз ҳам шунақа ёғочларнинг борлиги туфайли яратилган. Уларга қанчадан қанча ёғоч ва тахталар ишлатилган. Биз ўтириб ёзишимиз учун мана бу парта ёки қулай стол ва стуллар ҳам дарахтлардан тайёрланган. Ҳаттаоки мана бу расмли китобларимиз, ёзаётган дафтарларимиз ҳам дарахтларнинг таналаридан завод ва фабрикаларда тайёрланади. Кўриб турибсизки, одамларнинг яшашлари, ўқишлари ва ишлашлари учун терак жуда- жуда керак экан. Шунинг учун ҳам «Қурилишга терак керак, кўпроқ терак экмоқ керак» дейилмоқда. Тераклар бирданига катта бўлиб қолмайдилар- ку! Уларни кўчат қилинади, шу кўчатлар олиб бориб экилади. Одамлар уларнинг тагини юмшатиб турадилар, сув берадилар. Тераклар кўп керак бўлгани учун ҳам ота-боболаримиз йўл четлари ва ариқ бўларига терак экканлар. Аммо афсуски, айрим ақлсиз ва зарар келтирувчи болалар терак

кўчатларини синдирадилар. Бир нечта теракдан бир икки хонали уй қуриш мумкин. Агар битта бола бир йилда 10- 15 та теракни синдирса, ўша бола битта кичикроқ оилага етадиган уй қурилишига кетадиган ёғочларни нобуд қилган бўлади. Агр ўша тераклар синдирилмаса, 7- 8 йилда узун ва йўғон теракларга айланадилар. Кейин баҳорда уларни кесиб баргларини уй ҳайвонларига беришимиз мумкин қўзичоқ ва бузоқларимиз мазза қилиб еб қоринларини тўғгазадилар, шохчаларини эса тандирга ёқиб, оналаримиз маззали кулчалар ёпиб берадилар. Қўранг, теракнинг ҳамма ёғи биз учун фойдали экан Мана, сиз «Қурилишга терак керак , кўпроқ терак экмоқ керак» деган тез айтишни тез ва тўғри айтишни билиб олдингиз. Бу тез айтишни халқимизнинг доно вакиллари яратишган энди. Биз ҳам шу тез айтишни ўрганиб юқорида айтган гапларимиздан кейин уни яна ҳам кенгайтиришимиз, яъни бир нечта сўзлар қўшишимиз мумкин. Бу фикрларга кичик ёшдаги болаларнинг ҳаммаси ҳам тушунмаслиги мумкин. Болалар ўқитувчи ёрдамида тез айтишни тағин ҳам кенгайтирадилар. Тез айтиш мана бундай ҳолатга келиши мумкин: «Қурилишга терак керак, демак, теракларни кўпроқ экмок керак, теракларни болалар ҳеч ҳам синдирмасликлари керак. Мана шу тарзда исталган тез айтишлардан озми- кўпми тарбиявий мақсадларни амалга ошириш учун фойдаланишимиз мумкин. Агар шундай қилинса, қуйи синфлар ўқувчиларининг ҳаёт ҳақидаги тасаввурлари ортиб боради, болалар тўғрилик, инсофлилик элга наф келтиришлик борасидаги гапларни яна ҳам кўпроқ тинглайдилар. Натажада ўқитувчининг фаолияти бир неча баровар фойдалироқ бўлиши ҳаётимиз эса яна ҳам фаровон бўлиши мумкин.

Похожие

Кичик мактаб ёшида психологик ривожланиш

Катта тарбиячи мактабгача тарбия муассасасининг методик ишлар буйича рахбари

Кичик мактаб ёшидаги укувчиларда уйин фаолияти

Кичик мактаб ёшидаги болаларни рағбатлантириш ва жазолаш методикаси

Педагогик психологиянинг предмети, вазифалари ва аҳамияти